عمل كند فورا قانون عوض می‏شود ، اين ديگر چه بحثی است كه ما بياييم‏
بحث كنيم كه آيا اين امر محال است يا محال نيست ؟ اصلا صحبت محال بودن‏
و محال نبودن و اين حرفها معنی ندارد .
در ميان متكلمين اسلامی اشاعره اينجور فكر می‏كردند و بعد هم بسياری ديگر
از علماء و فضلای اسلامی همين نظريه را پذيرفته و گفته‏اند مطلب همين است‏
، اصلا در باب معجزه نبايد بحثی كرد ، صحبت از سر معجزه و راز معجزه [
صحيح نيست ] ، اساسا معجزه رازی ندارد ، خواست خداوند [ است ] . اگر
به آنها بگوييد پس ما با علم چه بكنيم ؟ علوم يك سنتی را در جهان به ما
نشان می‏دهند كه هر حادثه‏ای دنبال يك حادثه ديگر واقع می‏شود و نظام معينی‏
هست ، می‏گويند شما سراغ علوم هم كه برويد علوم چه می‏گويند ؟ علوم‏
می‏گويند هرچه ما تاكنون مطالعه كرده‏ايم نظام را به اين كيفيت يافته‏ايم .
علوم جز توالی قضايا چيز ديگری نشان نمی‏دهند ، كه حالا يك مطلب هم من به‏
كمك اين اشخاص اضافه می‏كنم و آن اين است كه فرق است ميان قوانين‏
طبيعی و قوانين عقلی كه در رياضيات يا فلسفه جريان دارد . قوانين رياضی‏
قوانينی است كه عقل ضرورت آنها را كشف می‏كند و خلاف آن محال است ،
مثل اينكه شما می‏گوييد دو شيئی كه مساوی با شی‏ء سوم باشند خودشان با
يكديگر مساوی هستند . اين يك امری است كه فرض ذهن ماست يعنی اصلا
موضوع را ذهن خود ما فرض می‏كند و ضرورت آن را هم درك می‏كند يعنی عقل‏
می‏گويد خلافش محال است . اگر كسی معجزه‏اش اين گونه است كه دو كميت‏
متساوی را پيدا كرده است كه اين دو كميت متساوی با يك شی‏ء سوم مساوی‏
هستند و از همان جهت كه ايندو با شی‏ء سوم مساوی هستند خودشان با يكديگر
نامساوی هستند ، می‏گوييم قبول نيست ، اين خلاف ضرورت عقل است . يا مثل‏
بديهياتی از قبيل " كل و جزء " . اگر يك كلی داشته باشيم و يك شی‏ء
ديگر ( در اجسام ) ، حجمی داشته باشيم كه جزء حجم ديگر باشد ، ضرورت عقل‏
حكم می‏كند كه كل از جزء بزرگتر است چون كل همان جزء است بعلاوه حجم ديگر
. امكان ندارد كه جزء مساوی كل باشد و يا جزء از كل بزرگتر باشد . اين‏
ضرورت عقلی است . اگر پيغمبری آمد امری را ادعا كرد برخلاف قانون رياضی‏
يا برخلاف ضرورت عقلی فلسفی ، ما نمی‏پذيريم و می‏گوييم عقل اين را
نمی‏پذيرد . ولی قوانينی كه ما الان می‏گوييم كه معجزه برخلاف آن قوانين‏
است قوانين طبيعی است . هرگز عقل ضرورت قوانين طبيعی را كشف نمی‏كند ،
عقل فقط وجود آنها را

108