و تحقيق ، مرد فوقالعادهای بوده شركت داشته و اخلاق و فلسفه و عرفان رانزد مرد بزرگ ديگری به نام آخوند ملاحسينقلی همدانی خوانده است . كم كماصلا آن محيط را كه در آنوقت تعلق به عثمانی داشت ، تحمل نمیكرد واستادانش به او گفتند بهتر اينست كه تو مهاجرت كنی و بروی دنبالايدههايی كه داری . الان كه حساب میكنم ، میبينم نهضتهايی كه يكی بعد از ديگری در جهاناسلام پيدا شد ، مرهون زحمات او بود . ( بعضی از قسمتهای اين مطلب ،هنوز درست رسيدگی نشده است . ) يعنی تخمهايی كه او كاشت ، يكی از آنهاهم در زمان خودش ثمر نداد ، ولی بعد از مرگش همه آنها ثمر دادند .نهضتهايی كه بعد در مصر شد ، نهضتهايی كه در هند شد ، نهضت مشروطيت وحتی نهضت تنباكو در ايران ، از ثمرات تلاشهای اوست . و از جمله مطالبیكه در شرح حال او ننوشتهاند ، اينست كه نهضت استقلال عراق كه بعد ازمشروطيت روی داد ، مديون اوست ، چون اكنون ما در تاريخ كشف میكنيم كهكسانی كه اين نهضت را رهبری میكردهاند ، از دوستان سيد جمال بودهاند .اينست كه میگوئيم مردان خيلی بزرگ ، هر مقدار هم كه در زمانشانشناخته بشوند ، شناخته نمیشوند . در زمانهای بعد ، بهتر شناخته میشوند وارزششان بهتر درك میشود . و همچنين است حوادث و وقايع . ابعاد حوادث و وقايع نيز در زمانخودش ، آنچنان كه هست ، تشخيص داده نمیشود . بسا هست كه يك حادثه ،كوچك تلقی میشود ، ولی بعد از مدتی تدريجا ابعاد و عمق و لايههای اينحادثه ، عظمت و اهميت اين |
