تقسيم كار و وظيفه كرده عمليات اجتماعی حيرت انگيزی انجام می‏دهند و
شايد اگر كسی در زندگی پيچيده و وسيع اجتماعی برخی حشرات مطالعه كند
گمان كند كه آنها به درجاتی در زندگی اجتماعی جلوتر رفته‏اند . اما در عين‏
حال زندگی انسان با زندگی آنها قابل مقايسه نيست ، لااقل از نظر سادگی و
پيچيدگی قابل مقايسه نيست ، چرا ؟ برای اينكه آن جاندارها به حكم غريزه‏
فعاليت می‏كنند ، به حكم غريزه كارها را تقسيم كرده‏اند ، به حكم غريزه‏
انضباط و نظم را رعايت می‏كنند ، به حكم غريزه انجام وظيفه می‏كنند ، طرز
فعاليتهای غريزی آنها شبيه است به عمليات طبيعی بدن ما نظر حركات منظم‏
قلب و ريه و گردش خون و غيره ، يعنی يك نوع جبر و ضرورت و عدم امكان‏
تخلفی حكمفرماست ، اما انسان در فعاليتهای خود اينچنين نيست ، مختار و
آزاد است ، بايد كارها را ميان افراد خود تقسيم كند اما با اختيار و
تشخيص و انتخاب ، بايد نظم و انضباط داشته باشد آن هم با اختيار و
انتخاب . فرق بزرگی كه انسان با حيوان دارد همين است كه هميشه دو راه‏
در جلو خود می‏بيند و هميشه خود را بر سر دوراهی مشاهده می‏كند و بايد يكی‏
از ايندو را انتخاب كند ، اما حيوانات اجتماعی از قبيل موريانه و مورچه‏
و زنبور عسل اينطور نيستند ، فقط يك راه در جلو دارند و بس . اين است‏
كه قرآن كريم يك جا درباره انسان می‏فرمايد : " آيا ما برای انسان دو
چشم و يك زبان و دو لب قرار نداديم و او را به دو ارتفاع رهنمايی‏
نكرديم ؟ " ( 1 ) . مقصود از " دو ارتفاع " دو راه حق و

پاورقی :
. 1 الم نجعل له عينين و لسانا و شفتين و هديناه النجدين »( بلد / 8
- 10 ) .

216