همبستگی تضادها ، به شدت از آن دفاع می‏كنند و مدعی هستند كه رابطه جزء
با كل در طبيعت ، رابطه ارگانيكی است نه مكانيكی ، ولی آنجا كه در مقام‏
اثبات برمی‏آيند جز رابطه مكانيكی را نمی‏توانند اثبات كنند . حقيقت اين‏
است كه روی اصول فلسفه مادی ، اثبات اينكه جهان در كل خود به منزله يك‏
اندام است و رابطه اجزاء با كل رابطه عضو با اندام است غير قابل اثبات‏
است . فلاسفه الهی كه از قديم الايام ادعا كرده‏اند جهان " انسان كبير "
است و انسان " عالم صغير " ، به چنين رابطه‏ای نظر داشته‏اند . در ميان‏
فلاسفه اسلامی ، " اخوان الصفا " بيش از ساير فلاسفه بر اين موضوع اصرار
داشته‏اند . عرفا نيز به نوبه خود بيش از حكما و فلاسفه به جهان و هستی به‏
چشم وحدت می‏نگرند . از نظر عرفا تمام خلقت و كائنات " جلوه واحد "
شاهد ازلی است .

عكس روی تو چو در آينه جام افتاد

عارف از پرتو می‏در طمع خام افتاد

حسن روی تو به يك جلوه كه در آينه كرد اين همه نقش در آيينه اوهام‏
افتاد
عرفا ، ماسوی را " فيض مقدس " می‏نامند و در مقام تمثيل می‏گويند
فيض مقدس مانند مخروط است كه از جهت " راس " يعنی از جهت ارتباط
با ذات حق ، بسيط محض است و از جهت قاعده ممتد و منبسط .
ما در اينجا به هيچ يك از بياناتی كه فلاسفه يا عرفا كرده‏اند
نمی‏پردازيم ، مطلب را از آن جهت كه به مباحث گذشته ما ارتباط دارد
تعقيب می‏كنيم . در گذشته گفتيم كه جهان واقعيت " از اويی " و " به‏
سوی اويی " دارد . از طرفی در محل خود ثابت است كه جهان يك واقعيت‏
متحرك و سيال نيست ، بلكه عين حركت و سيلان

85