اعاده معدوم می‏شود يا اعاده معدوم نمی‏شود . ما بايد اين را بفهميم كه آن‏
حيات جاودانی است ، پايان نمی‏پذيرد ، لزومی ندارد كه ما بفهميم چرا
پايان نمی‏پذيرد ، چرا در اينجا مرگ حتمی است ( از ضروريات خلقت است‏
) و در آنجا نيست ؟ رابطه آنجا با اينجا رابطه مقدمه و نتيجه است ، هر
چه در اينجا كشت كنيم ، آنجا بر می‏داريم ، دنيای پاداش و كيفر است .
اما آيا آنجا اعاده معدوم می‏شود يا نه ؟ لزومی ندارد بفهميم . حتی به‏
عقيده من اينكه عود ارواح به اجساد می‏شود يا نه ؟ لزومی ندارد بفهميم .
آيا تمام خصوصياتش با خصوصيات اين عالم طبيعت هيچ فرق نمی‏كند ؟ گل ما
را از نو می‏آيند می‏سازند ؟ يعنی معاد همانی است كه خيام تصور كرده كه‏
يك كوزه‏ای را می‏سازند و خراب می‏كنند و دو مرتبه آن را می‏سازند ؟ لزومی‏
ندارد ما اين را بفهميم و روی آن دقت كنيم كه آيا به اين شكل است يا به‏
شكل ديگری . ولی آن مقدارش برای ما قطعی است . از قرآن هم اين خصوصيات‏
معاد خيلی قطعی فهميده می‏شود ، منتها راجع به كيفيتش ما يك جا می‏بينيم‏
طوری می‏گويد كه آدم فكر می‏كند آن دنيا شروع مجددی از همين دنيا و تكرار
همين دنياست ، همين دنيا دو مرتبه تكرار می‏شود اما نه از راه تولد ،
بلكه از اين راه كه ذرات اين مواد گوشت و استخوان و غيره را جمع می‏كنند
، دو مرتبه به صورت يك انسان در می‏آورند و بعد روحی در آن دميده می‏شود
. البته " روحی دميده می‏شود " در قرآن نيست ، به همين شكل خدا [ ذرات‏
پراكنده را ] جمع می‏كند ، می‏شود انسان . . . ( 1 )

پاورقی :
. 1 [ دنباله مطلب روی نوار ضبط نشده است ] .

33