حركتهای اصلاحی شيعی آنچه تا كنون گفتيم مربوط به جهان تسنن بود . هر چند سيد جمال كه سلسلهجنبان نظريه اصلاح است خود ايرانی و شيعه است ، ولی آنچه تا كنون گفتيم، حتی در مورد سيد جمال ، مربوط به حركات اصلاحی در جهان تسنن بود .حركتهای اصلاحی در جهان تشيع ، حال و وضع ديگری دارد و با آنچه در جهانتسنن گذشته تفاوت دارد . در جهان تشيع سخن اصلاح كمتر به ميان آمده و طرحاصلاحی كمتر داده شده و در باره اينكه " چه بايد كرد ؟ " كمتر تفكر بهعمل آمده است . اما علی رغم همه اينها در شيعه نهضتهای اصلاحی ، مخصوصانهضتهای ضد استبدادی و ضد استعماری بيشتر و عميقتر و اساسيتر صورت گرفتهاست . در تاريخ جهان تسنن ، جنبشی مانند جنبش ضد استعماری تنباكو بهرهبری رهبران دين كه منجر به لغو امتياز انحصار تنباكو در ايران شد واستبداد داخلی و استعمار خارجی هر دو به زانو در آمدند ، و يا انقلابیمانند انقلاب عراق كه عليه قيمومت انگلستان بر كشور اسلامی عراق بود ومنجر به استقلال عراق شد و يا قيامی مانند قيام مشروطيت ايران كه رژيمسلطنتی استبدادی ايران را مبدل به رژيم |