بيدارسازی را در كشورهای اسلامی آغاز كرد ، دردهای اجتماعی مسلمين را باواقع بينی خاصی بازگو نمود ، راه اصلاح و چاره جوئی را نشان داد .با اينكه در باره سيد جمال فراوان گفته و نوشته میشود ، ولی راجع به تزاصلاحی او كمتر سخن میرود و يا من كمتر ديده و شنيدهام . به هر حال خوباست بدانيم كه سيدجمال درد جامعه اسلامی را چه تشخيص میداده و راه چارهرا چه میدانسته است و چه راههائی برای وصول به هدفهای اصلاحی خويشانتخاب میكرده است ؟ نهضت سيدجمال ، هم فكری بود و هم اجتماعی . او میخواست رستاخيزی همدر انديشه مسلمانان به وجود آورد و هم در نظامات زندگی آنها . او در يكشهر و يك كشور و حتی در يك قاره توقف نكرد ، هر چند وقت در يك كشوربه سر میبرد . آسيا و اروپا و افريقا را زير پا گذاشت . در هر كشور باگروههای مختلف در تماس بود همچنانكه نوشتهاند در برخی كشورهای اسلامیعملا وارد ارتش شد برای اينكه تا دل سپاهيان نفوذ نمايد . مسافرت سيد بهكشورهای مختلف اسلامی و بازديد آنها از نزديك سبب شد كه آن كشورها رااز نزديك بشناسد و ماهيت جريانها و شخصيتهای اين كشورها را به دستآورد ، همچنانكه جهان پيمائيش و مخصوصا توقف نسبتا طولانيش در كشورهایغربی او را به آنچه در جهان پيشرفته میگذشت و به ماهيت تمدن اروپا ونيت سردمداران آن تمدن آشنا ساخت . سيد جمال در نتيجه تحرك و پويائی ،هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهای كشورهای اسلامی كه |