بنابر فرض اول ناچار اهدافی داشت اجتماعی و اصولی ، و بنابر فرض دوم‏
هدفش جز حفظ شرف و حيثيت انسانی خود نبود ، و بنابر اينكه از نوع‏
انقلاب و قيام ابتدائی بود آيا مبنای اين انقلاب صرفا دعوت مردم كوفه‏
بود كه اگر مردم كوفه دعوت نمی كردند قيام نمی كرد ( و قهرا پس از اطلاع‏
از عقب نشينی مردم كوفه در صدد كنار آمدن و سكوت بود ) يا مبنای ديگری‏
جز دعوت مردم كوفه داشت و فرضا مردم كوفه دعوت نمی‏كردند ، او در صدد
اعتراض و مخالفت بود هر چند به قيمت جانش تمام شود ؟
در جريان حادثه كربلا عوامل گوناگونی دخالت داشته است ( 1 ) يعنی‏
انگيزه‏های متعددی برای امام در كار بوده است كه همين جهت از طرفی توضيح‏
و تشريح ماهيت اين قيام را دشوار می‏سازد زيرا آنچه از امام ظاهر شده‏
گاهی مربوط به يك عامل خاص بوده و گاهی به عامل ديگر ، و سبب شده كه‏
اظهار نظر كنندگان ، گيج و گنگ بشوند و ضد و نقيض اظهار نظر كنند ، و
از طرف ديگر به اين قيام جنبه‏های مختلف می‏دهد و در حقيقت از هر جنبه‏ای‏
ماهيت خاصی دارد . ( در امور اجتماعی و مركب ، مانعی نيست كه يك چيز
دارای چند ماهيت باشد همچنانكه مخصوصا در درسهای فلسفه تاريخ ثابت‏
كرده‏ايم ) .

پاورقی :
> امام از نظر عامل بيعت ، عكس‏العمل كار بود آنهم عكس العمل منفی ،
از نظر عامل دعوت ، عكس العمل كار بود اما عكس العمل مثبت ، و از نظر
عامل امر به معروف ، آغازگر بود و مهاجم .
1 - همان طوری كه در سخنرانيهائی كه در دانشكده ادبيات تهران و
دانشگاه اهواز در محرم 1392 تحت عنوان " تحليلی از قيام عاشورا "
گفتيم ، حوادث اجتماعی مانند حوادث طبيعی و مادی ، شناخت آنها نيازمند
به نوعی تجزيه و تحليل به عناصر اوليه >

174