از مضمون آنها پيداست آثار جمعی است نه فردی ، يعنی مربوط به جامعه‏
است نه فرد .
آثار منفی عبارتند از :
الف - ذلت و خواری ، ملتی كه اين درجه را از دست بدهد قطعا خوار و
زبون می‏گردد .
ب - شدايد و گرفتاريها ، زبون و توسری خور بودن بر خلاف تصور آنانكه‏
می‏پندارند پناهگاه آسايش است ، صدها گرفتاری در پی خود می‏آورد .
ج - حقارت روحی .
د - بصيرت و بينش را از دست دادن ، اين نكته عجيب است كه علی ( ع‏
) بصيرت دل و نورانيت قلب را موقوف به اين امر می‏شمارد . در منطق‏
اسلام به صراحت گفته شده كه بصيرت زاده عمل است ، ولی هيچ جا به اين‏
صراحت ، عملی اجتماعی مانند جهاد را يك ركن از اركان معنويت و سلوك‏
الی الله نشمرده است تا آنجا كه ترك آن موجب پيدايش حجابها بر دل‏
گردد .
ه - با ترك جهاد ، دولت حق از آنانكه به آنها سپرده شده گرفته می‏شود
. ديگر آنها لايق نيستند كه پرچمدار اسلام و مناديان حق به شمار روند .
و - محروميت از انصاف ديگران ، يعنی تا ملتی مجاهد است ديگران او را
به حساب می‏آورند و اجبارا رعايت انصاف

92