به عبارت ديگر درباره تكامل تاريخ دو گونه بينش و دو گونه طرز تفكر
وجود دارد و بر حسب هر يك از اين دو طرز تفكر " انتظار بزرگ " شكل و
صورت و بلكه ماهيت خاص پيدا می‏كند .
اكنون به توضيح اين دو طرز تفكر می‏پردازيم و البته آن اندازه به توضيح‏
اين دو طرز تفكر می‏پردازيم كه مسأله با " انتظار " و اميد به آينده و
نوع راهگشائی به سوی آينده مربوط است و نه بيشتر .

بينش ديالكتيكی يا ابزاری

برخی ، تحولات تكاملی تاريخ را از زاويه انقلاب اضداد به يكديگر توجيه‏
می‏كنند ، منحصر به تاريخ جزئی از طبيعت است ، تحولات تكاملی طبيعت را
به طور كلی از اين راه توجيه می‏نمايند . ما الزاما ناچاريم پيش از آن كه‏
به توضيح توجيه ابزاری تاريخ بپردازيم ، توجيه ديالكتيكی طبيعت را كه‏
مبنای توجيه ابزاری تاريخ است اندكی توضيح دهيم .
بينش ديالكتيكی طبيعت بر اين اساس است كه اولا طبيعت در حركت و
تكاپوی دائم است ، ثابت و توقف و

15