8-  هر كهخوردنش كم باشد فكر و انديشه‏اش صاف گردد.

9-  هر كه درخوردن خود به اندازه اكتفا نمايد (زياد نخورد) صحت او بسيار و فكرش شايسته خواهدبود.

10-  هر كه همت(و سعى و تلاشش) او آنچه در شكم او داخل مى‏شود باشد ارزش و بهاء او چيزيست كه ازاو خارج مى‏شود.

11-  هر كهخوراك او بسيار باشد تندرستى او كم، و خرج و زحمت او بر نفسش سنگين و گران خواهدبود.

خداى تعالى و صفات او 1-  علم خداى سبحان باطن و نهانپوشيده‏ها را دريده، و گوها و زمين‏هاى‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 77

2-  كلّ مسمّىبالوحدة غير اللّه سبحانه قليل، و كلّ عزيز غيره ذليل، و كلّ قويّ غيره ضعيف، وكلّ مالك غيره مملوك، و كلّ عالم غيره متعلّم، و كلّ قادر غيره يقدر و يعجز 6877.

3-  كلّ باطنعند اللّه جلّت آلاؤه ظاهر 6890.

4-  كلّ سرّ عنداللّه علانية 6891.

5-  من تفكّر فيذات اللّه ألحد (تزندق) 8487.

6-  ما كاناللّه سبحانه ليضلّ أحدا و ليس اللّه بظلّام للعبيد 9627. پست و مغاك اعتقاداتپنهانى را احاطه نموده است.

2-  [اين فرازهااز خطبه 64 نهج البلاغه مى‏باشد و مرحوم آمدى آن را قطعه قطعه كرده و لذا در تمامضمائر لفظ جلاله را ذكر كرده و براى هر جمله شماره‏اى نوشته است‏] هر ناميده شدهبه يكى بودن غير خداى سبحان كم است (يعنى ما سواى او واحد عددى كه متصف بصفت قلتباشد و مبدأ و جزء كثير است، به خلاف او جلّ شأنه كه واحد حقيقى است كه كثرت نداردو دومى برايش فرض نمى‏شود، و به عبارت ديگر واحد حقيقى آنست كه اصلا براى آنتركيبى نباشد نه در ذهن و نه در خارج به خلاف واحد عددى كه يا در ذهن و يا در خارجقابل حمل و داراى اجزاء و تركيب است) و هر عزيزى غير او ذليل و هر نيرومندى غير اوضعيف، و هر مالكى غير او مملوك، و هر عالمى غير او متعلم (كسى كه از ديگرى علم يادگيرد) و هر قادرى غير او مقدور خواهد بود.

3-  هر نهانى درنزد خدا كه نعمتهايش عظيم است هويدا خواهد بود.

4-  هر پنهانىدر نزد خدا آشكار است.

5-  هر كه درذات (و هويت) خدا انديشه نمايد راه باطلى را پيموده است (و در نتيجه كافر خواهد شدچون فكر بشر كوچكتر از آنست كه به اقيانوس بيكران ذات الهى پى‏برده و به عالمنامتناهى الوهيت پرواز نمايد).

6-  خداوندسبحان چنين نيست كه احدى را گمراه كند و خدا ببندگان ظلم‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 78

7-  ما أعظم حلماللّه سبحانه عن أهل العناد، و ما أكثر عفوه عن مسرفي العباد 9641.

8-  ما أعظماللّهمّ ما نرى من خلقك، و ما أصغر عظيمه في جنب ما غاب عنّا من قدرتك 9646.

9-  ما أهولاللّهمّ ما نشاهده من ملكوتك، و ما أحقر ذلك فيما غاب عنّا من عظيم سلطانك 9647.

10-  هو اللّهالّذي تشهد له أعلام الوجود على قلب ذي كننده نيست. (اگر صيغه نسبت باشد نه صيغهمبالغه و اگر صيغه مبالغه باشد يعنى بسيار ظلم كننده نمى‏باشد، مرحوم خوانسارى اينگونه استعمالات را از دو جهت بيان داشته: يكى آنكه خداوند در هر صفتى كمال آن رادارد، اگر نعوذ باللّه ظالم مى‏شد كمال آن را بايد داشته باشد و يا اگر نعوذباللّه اندك ظلمى نمايد از آن ذات مقدس هر چند كم باشد كمال ظلم خواهد بود).

7-  چه بزرگستبردبارى خداى سبحان به اهل عناد و دشمنى، و چه بسيار است عفو او از اسراف كنندگانبندگان (با اين كه استحقاق عفو و غفران ندارند اما در عين حال خداوند حلم و عفوشرا بكار مى‏برد).

8-  چقدر بزرگاست بار إلها آنچه ما از خلق تو مى‏بينيم و عظمت آن (چه ما ديده و مى‏بينيم) درجنب آنچه از قدرت تو از ما پنهان است (چه مانند عوالم ديگر مانند عرش و كرسى و ياآنچه قدرت بالاتر از آن را دارى كه ما نديده‏ايم).

9-  چه هولناكاست خدايا آنچه ما از سلطنت و ملكوت تو مشاهده مى‏نمائيم، و چه كوچك است آن در جنبآنچه از بزرگى سلطنت تو از ما پنهان است.

10-  [تتمهكلامى است كه حضرت در صفات الهى بيان داشته چنانكه از خطبه 49 نهج البلاغه استفادهمى‏شود] پس اوست كه آثار و علامات جهان‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 79

الجحود 10045.

11-  لا تدركاللّه جلّ جلاله العيون بمشاهدة الأعيان، لكن تدركه القلوب بحقائق الإيمان 10858.

12-  كيف يضيعمن اللّه كافله 6982.

13-  ما خلقاللّه سبحانه أمرا عبثا فيلهو 9606.

14-  ما تركاللّه سبحانه أمرا سدى فيلغو 9607.

15-  قد أحاطعلم اللّه سبحانه بالبواطن، و أحصى الظّواهر 6677. هستى بر دل منكر گواهى مى‏دهد(يعنى بطلان آنچه در دل اوست آشكار مى‏گردد).

11-  خداى جلّجلاله را چشمها به مشاهده چشمها (و بديدنى كه دارند) در نيافته (چون جسم نبوده) وليكن دلها او را بحقائق ايمان دريابند.

12-  چگونه ضايعمى‏شود كسى كه خداوند ضامن او است 13-  خداوند سبحان هيچ كار عبثى را نيافريده تابازى كند (بلكه خلقت هر چيز طبق علم و حكمت و مصلحت خواهد بود) و در بعض نسخه‏ها(شيئا عبثا) ذكر شده و ممكن است (امرأ) باشد چنانكه علّامه بزرگوار خوانسارىاحتمال داده و در نهج البلاغه كلمات قصار 362 بآن اشاره شده است پس معنا چنين مى‏شود(خداوند سبحان هيچ مردى را بيهوده خلق نكرده تا ببازى مشغول شود بلكه براى معرفت وعبادت خلق شده است).

14-  خداى سبحانهيچ كارى را و يا هيچ مردى را مهمل نگذاشته تا باطلى را انجام دهد (و در نهجالبلاغه در كلمات قصار 362 اين چنين ضبط شده است: «فما خلق امرؤ عبثا فيلهو و لاترك سدى فيلغو»).

15-  در حقيقتعلم خداى سبحان باطن‏ها را فرو گرفته، و ظاهرها را ضبط و احصاء نموده است.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 80

16-  قد سمّىاللّه سبحانه آثاركم، و علم أعمالكم، و كتب آجالكم 6700.

17-  لم يخلقاللّه سبحانه الخلق لوحشة و لم يستعملهم لمنفعة 7554.

18-  لم يخلقكماللّه سبحانه عبثا، و لم يترككم سدى، و لم يدعكم في ضلالة و لا عمى 7561.

19-  اعجبوالهذا الإنسان ينظر بشحم و يتكلّم بلحم و يسمع بعظم و يتنفّس من خرم 2566.

20-  و قال فيتوحيد اللّه تعالى: غوص الفتن لا يدركه و بعد الهمم لا يبلغه 6432. 16-  در حقيقتخداوند سبحان اثرها (و نشانه و علامتهاى) شما را نامگذارى كرده (و در لوح محفوظ ويا در غير آن نوشته شده) و عملهاى شما را مى‏داند، و اجلهاى شما را نوشته است.

17-  خداوندسبحان خلق را براى وحشتى (كه خود تنها بوده) نيافريده و آنان را براى منفعت و سودى(كه باو رسد) به كار امر نفرموده است (بلكه خلقت براى شناخت و انعام و احسان وكمال خواهد بود).

18-  خداى سبحانشما را بيهوده نيافريده، و شما را رها شده ترك نكرده، و شما را در گمراهى و نه دركورى واگذار ننموده است.

19-  از اينآدمى كه به پاره پيهى نظر مى‏كند، و به پاره گوشتى سخن مى‏گويد، و به استخوانىمى‏شنود، و از رخنه‏اى نفس مى‏كشد در شگفت شويد.

20-  آن حضرت درتوحيد خداى تعالى فرموده: غوطه خوردن فهم و انديشه و خلاقت‏ها او را درك نكرده، وبلندى و دورى همت‏ها بكنه شناخت او نخواهد رسيد، (در نهج البلاغه چنين دارد:«الّذي لا يدركه بعد الهمم و لا يناله غوص‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 81

21-  تعنوالوجوه لعظمة اللّه، و تجلّ القلوب من مخافته، و تتهالك النفوس على مراضيه 4538.

22-  التّوحيدحيوة النّفس 540.

23-  التّوحيدأن لا تتوهّم 1163.

24-  قد نجا منوحّد (وجد، وحد) 6630.

25-  و قال- عليه السلام-  في توحيد اللّه: قريب من الأشياء غير ملابس، بعيد منها غير مباين 6794.

26-  و قال- عليه السلام-  في توحيد اللّه سبحانه: ليس في الأشياء بوالج و لا عنها بخارج 7522.الفطن»).

21-  وجوه وچهره‏ها و سرشناسان از براى عظمت خدا فروتنى كرده، و دلها از ترس و هيبت اوترسيده، و نفسها بر خوشنوديهايش خود كشى نموده (يعنى كمال كوشش كرده و يامى‏افتند، مانند كسى كه از حرص خود را روى چيزى مى‏اندازد).

22-  يگانهدانستن خدا، و يا اعتقاد بتمام صفات جلال و جمال او حيات نفس است.

23-  توحيداعتقاد بيگانگى خدا آنست كه توهّم نكنى (و احتمال شريكى از براى او ندهى، و ياآنكه كنه ذات مقدس او را در وهم و خيال خود نياورى چون عقل و فهم ما قابل دركحقيقت ذات نيست).

24-  در حقيقترستگار گرديده كسى كه قائل به يگانگى خدا شده و يا تنها ماند (از ابناى دنيا ومردم بد) يا بى‏نياز شد، يا براى آخرت اندوهناك شد.

25-  حضرت درتوحيد و صفات خدا فرموده: به چيزها نزديك است بدون آنكه اجتماع و اختلاطى داشتهباشد دور است از آنها بى‏آنكه جدا باشد.

26-  حضرت درتوحيد پروردگار سبحان فرموده: در چيزها داخل نيست‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 82

27-  لو كانلربّك شريك لأتتك رسله 7575.

28-  من وحّداللّه سبحانه لم يشبّهه بالخلق 8648.

29-  لم ترهسبحانه العقول فتخبر عنه، بل كان تعالى قبل الواصفين به له 7556.

30-  لم يطلعاللّه سبحانه العقول على تحديد صفته، و لم يحجبها عن واجب معرفته 1353.

31-  لم يتناهسبحانه في العقول فيكون في مهبّ فكرها مكيّفا و لا في رويّات خواطرها محدّدامصرّفا 7559. (مانند دخول عرضى يا جسمى در جسم ديگر) و از آنها خارج نمى‏باشد(بلكه ذاتش ظاهر و باطن هر چيزى را فروگرفته است).

27-  اگر براىپروردگارت شريكى بود هر آينه فرستاده‏هاى او به سوى (دعوت) تو مى‏آمد.

28-  هر كه خداىسبحان را يگانه داند او را به خلق تشبيه ننمايد.

29-  خداى سبحانرا عقلها نديده تا از او خبر دهند بلكه خداى متعال پيش از وصف كنندگانش خود را وصفكرده است (در نهج البلاغه خطبه 108 چنين دارد: «لم ترك العيون فتخبر عنك بل كنتقبل الواصفين من خلقك» تو را چشمها نديده تا از تو خبر دهند بلكه تو پيش از وصفكنندگان از خلقت بوده‏اى بنا بر اين نه عقول و نه عيون توانائى وصف و يا ديدن اورا دارند).

30-  خداوندسبحان عقلها را بر تحديد صفت خود آگاه نگردانيده (به گونه‏اى كه عقلها كنه و حقيقتاو را دريابند) و آنها را از واجب معرفت خود (آن اندازه كه به حقانيت و عظمت اوراه پيدا كنند) منع نفرموده است.

31-  (اين تتمهكلامى است از آن بزرگوار در ضمن خطبه اشباح 90 نهج البلاغه با مختصر تفاوتى و درآنجا حضرت گواهى مى‏دهد كه تو خدائى هستى كه‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 83

32-  لم يحللاللّه سبحانه في الأشياء فيكون (فيقال هو فيها كائن) فيها كائنا و لم ينأ عنهافيقال هو عنها بائن 7562.

33-  من استأذنعلى اللّه أذن له 8291.

الأمور

الأمر بالمعروف و النهي عنالمنكر