6- پاداش جهاد(چه با دشمن و چه با نفس) بزرگترين ثواب خواهد بود، (زيرا متضمن رياضت‏ها و انواعصبر است).
7- (از فرازهاىحكمت 244 نهج البلاغه است) جهاد را (خداوند واجب فرموده) از جهت عزّت اسلام (وغلبه مسلمين بر كفار و شكى نيست در اين كه تا شمشير بكار نيايد اطاعت و انقيادتحقق نيابد، و بايد گفت چنانكه نصائح و مواعظ پيمبران براى دين و مسلمين لازم استبه همان اندازه جنگ لازم است، و لذا سبب مجد و عظمت براى اولاد و اعقاب خواهدگرديد).
8- (تتمه كلامىاست از خطبه 211 نهج البلاغه كه حضرت اصحابش را ترغيب به جهاد فرمود: كه بندهاىجامه‏ها را ببنديد، و زيادى زير پهلوها را تا گرده درهم پيچيد و در ميدان چست وچالاك بوده، از خوردن و آشاميدن بسيار دورى نمائيد آن گاه مى‏فرمايد:) انديشه كاربا ميهمانى جمع نمى‏شود. (يعنى بايد تن پرستى را رها كنيد).
9- زكات بدنجهاد و روزه است. (زيرا در هر يك از آنها نقصى در بدن وارد شود و همان باعثپاكيزگى بدن خواهد بود).
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 207

جهاد النفس

1- ألا و إنّالجهاد ثمن الجنّة، فمن جاهد نفسه ملكها، و هي أكرم ثواب اللّه لمن عرفها 2784.

2- أفضل الجهادمجاهدة المرء نفسه 2943.

3- أفضل الجهادجهاد النّفس عن الهوى، و فطامها عن لذّات الدّنيا 3232.

4- أوّل ماتنكرون من الجهاد، جهاد أنفسكم 3331.

5- آخر ماتفقدون مجاهدة أهوائكم و طاعة أولي الأمر منكم 3332.

6- إنّ أفضلالجهاد مجاهدة الرّجل نفسه 3440. پيكار با نفس 1- آگاه باشيد، براستى كه جهادبهاى بهشت است، پس هر كه با نفس خود پيكار نمايد آن را مالك شده، و آن (بهشت)گرامى‏تر پاداش خداوند است براى كسى كه آن را بشناسد.

2- افزون‏ترينجهاد جهاد كردن مرد است با نفس خود.

3- افزون‏ترينجهاد پيكار با نفس است از براى منع آن از خواهش و باز گرفتن آنست از لذّتهاى دنيا.

4- نخستين چيزىكه خوش آيند شما از جهاد نيست جهاد با نفسهاى خود است (در صورتى كه عمده‏ترين جهاداست).

5- آخرين ونهايت چيزى كه شما آن را گم كرده و نمى‏يابيد پيكار با هواهاى نفسانى، و پيروىاولو الأمر از شماست (يعنى ائمه- عليهم السلام- ).

6- براستى كهافزون‏ترين جهاد پيكار نمودن مرد است با نفس خود.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 208

7- إنّ مجاهدةالنّفس لتزمّها عن المعاصي، و تعصمها عن الرّدى 3488.

8- إنّ المجاهدنفسه على طاعة اللّه و عن معاصيه، عند اللّه سبحانه بمنزلة برّ شهيد 3546.

9- إنّ المجاهدنفسه، و المغالب غضبه، و المحافظ على طاعة ربّه، يرفع اللّه سبحانه له ثوابالصّائم القائم و ينيله درجة المرابط الصّابر 3653.

10- إنّك إنجاهدت نفسك حزت رضى اللّه 3802.

11- ثمرةالمجاهدة قهر النّفس 4655.

12- جهادالنّفس مهر الجنّة 4755.

13- جهاد الهوىثمن الجنّة 4756. 7- براستى كه پيكار با نفس هر آينه آن را از نافرمانيها مهاركرده، و از هلاكت نگه مى‏دارد.

8- براستى كسىكه با نفس خود بر طاعت خدا و از معاصى او پيكار كننده است در نزد خداى سبحانبمنزله نيكوكار شهيد است.

9- براستىپيكار كننده با نفس، و غلبه كننده بر خشم، و مواظبت كننده بر فرمانبردارى پروردگارخود، خداوند سبحان براى او پاداش روزه‏دار به نماز ايستاده را بلند گردانده، و اورا به درجه نگهبان شكيباى سر حدّ مرز كشور اسلامى مى‏رساند.

10- براستى اگرتو با نفس خود جهاد كنى خوشنودى خدا را فراهم آورى.

11- ثمره پيكاربا نفس مغلوب ساختن نفس است.

12- جهاد نفس وپيكار با آن كابين بهشت است.

13- جهاد باهوا و هوس بهاى بهشت است.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 209

14- جهادالنّفس أفضل جهاد 4757.

15- جاهد نفسك،و قدّم توبتك، تفز بطاعة ربّك 4759.

16- جاهدشهوتك، و غالب غضبك، و خالف سوء عادتك، تزك نفسك، و يكمل عقلك، و تستكمل ثواب ربّك4760.

17- جاهد نفسكعلى طاعة اللّه مجاهدة العدوّ عدوّه، و غالبها مغالبة الضّدّ ضدّه، فإنّ أقوىالنّاس من قوي على نفسه 4761.

18- جاهد نفسكو حاسبها محاسبة الشّريك شريكه و طالبها بحقوق اللّه مطالبة الخصم خصمه، فإنّ أسعدالنّاس من انتدب لمحاسبة نفسه 4762. 14- جهاد با نفس افزونترين جهاد است.

15- با نفسخويش مجاهده و پيكار كن، و توبه خود را مقدم دار، تا آنكه به طاعت پروردگارتپيروزمند گردى.

16- با خواهشخود پيكار نموده، و بر خشم خويش غلبه كرده، و با عادت بدت مخالفت نما، تا نفستپاكيزه شده، و عقلت كامل گشته، و پاداش پروردگارت را كامل سازى.

17- با نفس خودبر طاعت خدا مانند پيكار دشمن با دشمن خود پيكار نما، و بر آن مانند غلبه ضد بر ضدخويش غلبه كن، زيرا قويترين مردم كسى است كه بر نفس خود قوى باشد.

18- با نفستمجاهده نما، و آن را محاسبه كن چنانكه شريك شريكش را محاسبه مى‏كند، و از آن حقوقخدا را مطالبه نما مانند مطالبه دشمن دشمن خود را، زيرا نيكبخت‏ترين مردم كسى استكه ضامن و يا متكفّل محاسبه نفس خود مى‏شود.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 210

19- جهادالنّفس ثمن الجنّة، فمن جاهدها ملكها و هي أكرم ثواب اللّه لمن عرفها 4763.

20- جهادالنّفس بالعلم عنوان العقل 4772.

21- جهاد الغضببالحلم برهان النّبل 4773.

22- خير الجهادجهاد النّفس 4950.

23- غايةالمجاهدة أن يجاهد المرء نفسه 6370.

24- كفاك فيمجاهدة نفسك أن لا تزال أبدا لها مغالبا، و على أهويتها محاربا 7080.

25- من جاهدنفسه أكمل التّقى 7751.

26- من عرفنفسه جاهدها 7855.

27- من لميجاهد نفسه لم ينل الفوز 8207. 19- جهاد نفس بهاى بهشت است، پس كسى كه با نفسپيكار نمايد مالك آن شده، و آن گرامى‏ترين پاداش خداست براى كسى كه آن رامى‏شناسد.

20- پيكار كردنبا نفس به وسيله علم و دانائى نشانه عقل است.

21- پيكارنمودن با خشم توسط بردبارى دليل نجابت يا زيركى است.

22- بهترينجهاد، جهاد با نفس است. (يعنى با آن پيكار كند تا بر طاعات موفق گشته و از معاصىدورى گزيند).

23- بالاترينمرتبه جهاد آنست كه مرد با نفس خود جهاد كند.

24- تو را درپيكار با نفس خود كفايت نموده آنكه پيوسته و دائم بر آن غالب بوده، و بر خواهشهاىآن جنگ كننده باشى.

25- هر كه بانفسش جهاد كند تقوا را كامل گردانيده است.

26- هر كه نفسشرا شناخت با آن جهاد كند.

27- هر كه بانفس خود پيكار ننمايد به پيروزى نخواهد رسيد.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 211

28- ما من جهادأفضل من جهاد النّفس 9614.

29- مجاهدةالنّفس شيمة النّبلاء 9756.

30- مجاهدةالنّفس عنوان النّبل 9792.

31- مجاهدةالنّفس أفضل جهاد 9816.

32- لا جهادكجهاد النّفس 10551.

الجهل

1- الجهل، والبخل، مساءة، و مضرّة 1585.

2- الجهل فيالإنسان أضرّ من الآكلة في البدن 1830.

3- الجهل مطيّةشموس، من ركبها زلّ، و من صحبها ضلّ 1969.

4- الجهلبالفضائل من أقبح الرّذائل 2054. 28- هيچ جهادى افزون‏تر از جهاد نفس نيست.

29- پيكار بانفس شيوه و خوى افراد بزرگ است.

30- پيكار بانفس دليل و نشانه بزرگوارى است.

31- پيكار بانفس افزون‏ترين پيكار است.

32- نيست هيچجهادى مانند جهاد نفس.

نادانى 1- نادانى، و بخيلى، بدى، و ضرر است.

2- نادانى درانسان از مرض خوره در بدن مضرتر است.

3- نادانىمركبى است چموش هر كه بر آن سوار شود بلغزد، و هر كه همراه آن باشد گمراه گردد.

4- به فضائلجاهل بودن از زشت‏ترين خويهاى پست است.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 212

5- أعظمالمصائب الجهل 2844.

6- أسوء السّقم(القسم) الجهل 2882.

7- أعظم الجهلجهل الإنسان أمر نفسه 2936.

8- أعظم الجهلمعاداة القادر، و مصادقة الفاجر، و الثّقة بالغادر 3358.

9- الجهل وبال237.

10- الجهل موت47.

11- النّاسأعداء ما جهلوا 288.

12- الجهل أنكىعدوّ 480.

13- الجهل يزلّالقدم 485. 5- بزرگترين مصيبت‏ها نادانى است (زيرا نادانى مصيبت‏ها و فاجعه‏هاببار آورد).

6- بدترين نصيبيا بيمارى نادانى است.

7- بزرگترينجهل و نادانى جهل انسان است بكار خود (و نداند براى چه آفريده شده و سرانجام بهكجا خواهد رفت).

8- بزرگتريننادانى: با شخص مقتدر دشمنى كردن، و با فاسق و فاجر دوستى نمودن، و به بيوفااعتماد داشتن است.

9- نادانى وبال و گناه است.

10- نادانىنوعى است از مرگ (و نادان از اقسام ميت است).

11- مردم دشمنآنچه هستند كه نمى‏دانند.

12- نادانىفانى كننده يا زخم زننده‏ترين دشمن است (زيرا اگر از طرف دشمن هم ضررى عائد نادانگردد سببش جهل و نادانى او بوده است).

13- نادانى قدمرا مى‏لغزاند.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 213

14- الجهل يفسدالمعاد 598.

15- الجهل معدنالشّرّ 658.

16- الجهل داءو عياء 689.

17- الجهل يجلبالغرر 815.

18- الجهل أصلكلّ شرّ 819.

19- الجهل أدوأالدّاء 820.

20- الجهل فسادكلّ أمر 930.

21- الجهل يزلّالقدم، و يورث النّدم 1339.

22- الجهل مميتالأحياء، و مخلّد الشّقاء 1464.

23- إنّكم لنتحصّلوا بالجهل أربا، و لن تبلغوا به من الخير سببا، و لن تدركوا به من الآخرةمطلبا 3856. 14- نادانى معاد را فاسد مى‏نمايد (چون پيوسته در گناهان غوطه‏وراست).

15- نادانىمعدن بدى است.

16- نادانى دردفروماندگى است.

17- نادانى جلبضرر خواهد نمود.

18- نادانى ريشههر بدى است.

19- نادانىبدترين كوفتهاست.

20- نادانىفساد هر امرى است.

21- نادانى قدمرا لغزانده، و پشيمانى آورد.

22- نادانىميراننده زنده‏ها، و مخلّد كننده بدبختى است. (يعنى بدبختى هميشگى ببار آورد، ونادان هر چند زنده باشد در زمره مرده‏ها خواهد بود).

23- براستى شماهرگز به سبب نادانى حاجتى را بدست نخواهيد آورد، و بدست آويزى از خير نخواهيدرسيد، و مطلبى را از آخرت در نيابيد.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 214

24- بالجهليستثار كلّ شرّ 4321.

25- ربّ جهلأنفع من حلم (علم) 5319.

26- ردّواالجهل بالعلم 5405.

27- زيادةالجهل تردي 5485.

28- شرّالمصائب الجهل 5680.

29- ضادّواالجهل بالعلم 5912.

30- عقبى الجهلمضرّة، و الحسود لا تدوم له مسرّة 6330.

31- غاية الجهلتبجّج المرء بجهله 6371. 24- به وسيله نادانى هر شر و بدى بر انگيخته مى‏شود.

25- بسا نادانىكه از بردبارى و يا از دانائى و عقل سودمندتر است (چون گاهى بردبارى در مقابل ظلمو جور اشقياء ممدوح نبوده، و يا در برابر ارتكاب معاصى، و يا از علمى كه به آن عملنشده، و يا در عقلى كه به كار برده نمى‏شود بهتر خواهد بود).

26- جهل ونادانى را به وسيله علم برگردانيد. (چه جهل نفسانى باشد و يا جهل در ديگران).

27- زيادتىنادانى و يا كم عقلى به هلاكت مى‏اندازد. (پس آدمى بايد در كارش دانا گشته و تعقلكند).

28- بدترين مصيبت‏هانادانى است.

29- نادانى رابا دانش مخالفت نمائيد. (يعنى بايد با علم آن را از ميان برد).

30- عاقبت كمعقلى و يا نادانى زيان بوده، و براى حسود شادمانى پاينده نخواهد ماند.

31- نهايتنادانى شادمان بودن مرد است به نادانى خود.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 215

32- كم من عزيزأذلّه جهله 6922.

33- كفى بالجهلضعة 7012.

34- كفى بالمرءجهلا أن يجهل نفسه 7037.

35- كفى بالمرءجهلا أن يرضى عن نفسه 7049.

36- كفى بالمرءجهلا أن يضحك من غير عجب 7051.

37- كفى بالمرءجهلا أن يجهل قدره 7054.

38- كفى بالمرءجهلا أن يجهل عيبه 7061.

39- كفى بالمرءجهلا أن يجهل عيوب نفسه، و يطعن على النّاس بما لا يستطيع التّحوّل عنه 7071.

40- كفى بالمرءجهلا أن ينكر على النّاس ما يأتي مثله 7073. 32- بسا عزيزى كه جهل و نادانيش اورا خوار ساخته است.

33- براى جهل(نادانى يا كم عقلى) كفايت مى‏كند پستى مرتبه.

34- براى جهالتو نادانى مرد كفايت مى‏كند كه نسبت به نفس خويش جاهل باشد.

35- براى جهالتمرد (آدمى) آنست كه از نفسش خوشنود گردد.

36- براى جهالتو نادانى (انسان) مرد كفايت مى‏كند كه بدون تعجب بخندد.

37- براى جهالتمرد (آدمى) كفايت مى‏كند كه قدر خود را نداند. (يعنى خارج از اندازه با مردم رفتاركند).

38- براى جهالتمرد (آدمى) كفايت مى‏كند كه عيب خود را نداند.

39- براى جهالتمرد (آدمى) كفايت مى‏كند آنكه در خصوص عيبهاى نفس خويش جاهل بوده، و به آنچه خوداز برگشتن از آن توانائى ندارد بر مردم طعنه زند.

40- براى جهالتمرد (آدمى) كفايت مى‏كند آنكه بر مردم آنچه را مثل آن را

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 216

41- لسان الجهلالخرق 7613.

42- من استطارهالجهل فقد عصى العقل 8498.

43- من قاتلجهله بعلمه فاز بالحظّ الأسعد 8859.

44- من أشدّالمصائب غلبة الجهل 9301.

45- لا فقركالجهل 10473.

46- لا يزكو معالجهل مذهب 10542.

47- لا فقرأشدّ من الجهل 10619.

48- لا سوأةأشين من الجهل 10640.

49- لا مصيبةأشدّ من جهل 10673.

50- رأس الجهلمعاداة النّاس 5247. انجام مى‏دهد انكار كند.

41- زباننادانى درشتى و تندى است. (يعنى اگر كسى درشتى كرد آن زبانى خواهد بود براى جهل ونادانى).

42- هر كهنادانى او را به پرواز در آورد على التحقيق نافرمانى عقل را كرده است.

43- هر كه باعلم (و يا عقل) خود با جهل (و يا بى‏عقلى) خويشتن قتال كند به بهره پر بركت خواهدرسيد.

44- ازسخت‏ترين مصيبت‏ها غلبه جهل است.

45- هيچ فقرىمانند نادانى نيست.

46- با نادانىهيچ راه و مذهبى پاكيزه نخواهد شد.

47- نيست فقر ودرويشى سخت‏تر از نادانى. 498- خوئى زشت‏تر از نادانى نيست.

49- مصيبتىسخت‏تر از نادانى نيست.

50- رأس نادانىدشمن كردن با مردم است.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 217

الجاهل و الجهول

1- الجاهل لنيلقى أبدا إلا مفرّطا، أو مفرطا 1716.

2- الجاهل لايرتدع، و بالمواعظ لا ينتفع 1729.

3- الجاهل منأطاع هواه في معصية ربّه 1748.

4- الجاهليستوحش ممّا يأنس به الحكيم 1772.

5- الجاهل لايعرف العالم لأنّه لم يكن قبل عالما 1780.

6- الجاهل لايعرف تقصيره، و لا يقبل من النّصيح له 1809.

7- الجاهليعتمد على أمله، و يقصّر في عمله 1967.

8- الجاهل صخرةلا ينفجر ماؤها، و شجرة لا يخضرّ عودها، و أرض لا يظهر عشبها 2081. نادان 1- نادان هرگز ملاقات نمى‏شود مگر تقصير كننده، يا از حد در گذرنده (و از مرحوم آيةاللّه خوانسارى عبارت به صيغه معلوم ذكر شده: بنا بر اين معنا چنين مى‏شود: نادانملاقات نمى‏كند مگر مفرّط يا مفرط).

2- نادان (ازبديها) باز نمى‏ايستد، و به پند و اندرزها سود نمى‏برد.

3- نادان كسىاست كه هواى نفس خود را در نافرمانى پروردگارش فرمان برد.

4- نادان ازآنچه حكيم به آن انس مى‏گيرد (از تحصيل علوم و غيره) مى‏رمد.

5- نادان عالمرا نمى‏شناسد، زيرا در پيش عالم نبوده است.

6- نادان تقصيرخود را نمى‏شناسد، و قبول نمى‏كند كه كسى او را نصيحت كند.

7- نادانبى‏عقل بر اميد خود تكيه كرده و در كارش كوتاهى مى‏نمايد.

8- نادان سنگىاست كه آب از آن بيرون نمى‏آيد، و درختى است كه چوب آن‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 218

9- الجاهل ميّتبين الأحياء 2118.

10- أشقىالنّاس الجاهل 2894.

11- أجهلالنّاس مسى‏ء مستأنف 2938.

12- أجهلالنّاس المغترّ بقول مادح متملّق، يحسّن له القبيح، و يبغّض إليه النّصيح 3262.

13- أبغضالخلائق إلى اللّه تعالى، الجاهل لأنّه حرمه ما منّ به على خلقه، و هو العقل 3359.

14- إنّ الجاهلمن جهله في إغواء، و من هواه في إغراء، فقوله سقيم، سبز نمى‏شود، و زمينى است كهگياه آن ظاهر نمى‏گردد.

9- نادان ميانزنده‏ها (علماء) مرده است.

10- بدبخت‏ترينمردم نادان است (زيرا كه نادانى سبب بدبختى دنيا و آخرت خواهد بود).

11- نادان‏ترينمردم گنهكار از سرگيرنده است. (يعنى با اين كه گناه كرده توبه نكند، و دوباره گناهرا مرتكب شود، با اين كه بر گنهكار لازم است فورا توبه كند، و آن را تأخيرنيندازد، و براى او جايز نيست وارد گناه ديگر شود، گر چه گناه صغير باشد، زيرااصرار بر گناه خود از گناهان كبيره است).

12- نادان‏ترينمردم فريب خورنده به گفتار ستايشگر چاپلوس است، كه از براى او زشت را نيكو جلوهداده، و بسوى او ناصح را دشمن سازد.

13- دشمن‏ترينمخلوقات در نزد خداى تعالى نادان و بى‏عقل است (زيرا كه خداوند او را از آنچه كهبر خلق خود به آن منّت نهاده، كه عقل باشد محروم ساخته است).

14- براستى كهنادان كسى است كه نادانى او در گمراه كردن اوست، و فردى است كه خواهش او در تحريصنمودن باشد، پس گفتار او بيمار، و كردار او

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 219

و فعله ذميم 3548.

15- الجاهلحيران 198.

16- الجاهليميل (يألفه مثله) إلى شكله 327.

17- المرء عدوّما جهل 423.

18- الجاهل لايرتدع 428.

19- الجاهل عبدشهوته 449.

20- الجاهل لايرعوي 640.

21- الجاهليرفع نفسه فيتّضع 678.

22- الجاهل منجهل قدره 1114.

23- الجاهلميّت و إن كان حيّا 1125. نكوهيده است.

15- نادانحيران است.

16- نادان بهمانند خود ميل كند، و يا نادانى مثل او با او الفت گيرد.

17- آدمى دشمنآن چيزيست كه نمى‏داند.

18- نادان (ازبدى) باز نمى‏ايستد.

19- نادان بندهخواهش خويش است.

20- نادان (ازبديها و كارهاى زشت) بر نمى‏گردد.

21- نادان نفسخويش را برمى‏كشد، در نتيجه پست خواهد شد.

22- نادان كسىاست كه پايه و قدر خود را نداند.

23- نادان مردهاست گر چه (به حسب ظاهر) زنده است، (زيرا زنده بايد از خود اثرى نشان دهد، اماوقتى كسى وجود بى‏اثرى شد در ظاهر زنده است و در حقيقت ميّت خواهد بود).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 220

24- الجاهلكزلّة العالم صوابه 1162.

25- الجاهل منخدعته المطالب 1190.

26- الجاهل منجهل أمره 1239.

27- الجاهل منانخدع لهواه (بهواه) و غروره 1285.

28- الجاهل مناستغشّ النّصيح 1394.

29- الجاهل إذاجمد (جحد) وجد، و إذا وجد (وحّد) ألحد 1534.

30- إنّماالجاهل من استعبدته المطالب 3864.

31- إذا شابالجاهل شبّ جهله 4170.

32- ثروةالجاهل في ماله و أمله 4709. 24- نادان رأى و انديشه درست او مانند لغزش عالماست. (يعنى هر چه فكرش بالا رود به مرحله لغزش دانا در آيد.

25- نادان كسىاست كه مطلب‏ها او را فريب دهد.

26- نادان كسىاست كه جاهل به كار خود باشد.

27- نادان كسىاست كه به خواهش و غرور خود فريب خورد.

28- نادان كسىاست كه پند دهنده يا كسى را كه با او صاف مى‏باشد ناصاف بشمارد.

29- نادان وقتىبخل ورزد (يا انكار كند) (يعنى اگر كسى بيچارگى خود را به او اطلاع دهد منكر گردد)صاحب مال شود، و چون توانگر گردد (و يا دعوت به توحيد گشته) ميل از حق به باطلنمايد.

30- جز ايننيست كه نادان كسى است كه مطالب (دنيا) او را بنده سازد.

31- هرگاه غيرعاقل و نادان پير گردد، نادانى او هم پير خواهد شد (يعنى نادانى و يا كم عقلى اوبيشتر خواهد گرديد).

32- ثروت ودارائى جاهل در مال و اميد اوست.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 221

33- دولةالجاهل كالغريب المتحرّك إلى النّقلة 5108.

34- ربّ جاهلنجاته جهله 5301.

35- زلّةالجاهل معذورة 5481.

36- سلطانالجاهل يبدي معايبه 5578.

37- شرّ منصاحبت الجاهل 5691.

38- صواب الجاهلكالزّلّة من العاقل 5821.

39- ضالّةالجاهل غير موجود 5898.

40- طاعةالجهول تدلّ على الجهل 5988. 33- دولت نادان و كم عقل مانند بيگانه ايست حركتكننده به سوى انتقال.

(يعنى به زودىبه ديگرى انتقال يابد، چون توانائى حفظ آن را ندارد).

34- چه بسانادانى كه جهل او او را نجات دهد (چون عمل نكردنش وابسته به علم نيست، بلكه نادانىباعث عمل نكردن بوده، خداوند او را معذور دارد).

35- لغزش نادانو يا غير عاقل عذر خواسته شده است (يعنى خيلى او را مؤاخذه نكنند بخلاف عالم و ياعاقل كه مردم او را مؤاخذه كنند).

36- سلطنتجاهل، و يا كم عقل عيبهاى او را آشكار مى‏سازد.

37- بدترين كسىكه با او مصاحبت كنى و همراه او باشى نادان است.

38- كار درستنادان يا كم عقل مانند لغزش عاقل است (زيرا هر چه عمل را صحيح انجام دهد چون ازجهل سرچشمه مى‏گيرد مانند لغزش خردمند است، چون لغزش او ممكن است راهى به عقلداشته باشد).

39- گمشده جاهل(نادان يا كم عقل) يافت شده نيست (يعنى چيزى نيست كه آن را بيابد).

40- فرمانبردارى از بسيار نادان دلالت مى‏كند بر نادانى.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 222

41- طاعةالجهول، و كثرة الفضول تدلّان على الجهل 5998.

42- عادةالأغمار قطع موادّ الإحسان 6239.

43- غنى الجاهلبماله 6382.

44- غرورالجاهل بمجالات الباطل 6391.

45- كلّ جاهلمفتون 6845.

46- للجاهل فيكلّ حالة خسران 7329.

47- من جهل أهمل7687.

48- من جهل قلّاعتباره 7837.

49- من جهلعلما عاداه 7885. 41- فرمانبردارى بسيار نادان، و بسيارى پرگوئى (يا هر زيادهكارى) بر نادانى دلالت دارند.

42- عادتنادانها كه بى‏تجربه هستند بريدن مادّه‏هاى احسان است (يا از خود و يا به سببكفران از ديگران).

43- توانگرى كمعقل يا نادان به مال اوست (كارى به علم و دانش ندارد بخلاف عاقل كه با مال خود راتوانگر ندانسته به دنبال دانش مى‏رود).

44- فريب خوردننادان يا كم عقل، به مكرها و كيدهاى باطل و يا به شبهه هائى است كه قدرت بر حل وتشخيص آنها را ندارد.

45- هر نادان ويا بى‏عقلى مفتون (در فتنه افتاده شده) است.

46- براى جاهل(بى‏عقل و نادان) در هر حالتى زيانى است. (هم نسبت به خود و هم نسبت به ديگران).

47- كسى كهنادان باشد واگذاشته شود. (و مردم به او اهميت ندهند).

48- هر كهنادان باشد عبرت گرفتنش كم باشد.

49- هر كه علمىرا نداند با آن دشمنى كند. (چنانكه بعضى از بعض علوم‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 223

50- من جهلموضع قدمه زلّ 7920.

51- من جهل كثرعثاره 8390.

52- من جهلاغترّ بنفسه و كان يومه شرّا من أمسه 8744.

53- من طبايعالجهّال التّسرّع إلى الغضب في كلّ حال 9351.

54- ما ضادّالعلماء كالجهّال 9612.

55- ويل لمنتمادى في جهله، و طوبى لمن عقل و اهتدى 10089.

56- لا غنىلجاهل 10450.

57- لا يرىالجاهل إلّا مفرّطا (مفرطا) 10697.

58- لا يردعالجهول إلّا حدّ الحسام 10816. مذمت مى‏نمايند و خواننده آن را گمراه مى‏دانند).

50- هر كه جاىپاى خود را نداند (پا فراتر گذارده و به كارى كه در خور او نيست اشتغال يابد)بلغزد.

51- هر كه جاهلباشد برو در افتادنش بسيار باشد.

52- هر كه جاهل(بى‏عقل) باشد به نفس خود مغرور گشته، و روز آن (كه در آنست) از روز گذشته او بدترخواهد بود.

53- از خصلتهاىجاهل‏هاست شتاب كردن به خشم در هر حال.

54- كسى باعلماء دشمنى ننموده مانند نادانها.

55- واى بر كسىكه در جهل و نادانى خود به آخر رسد، و خوشا به حال كسى كه دريافت كند و راه راستيابد.

56- هيچتوانگرى براى نادان نيست. (زيرا بالاترين ثروت را از دست داده).

57- نادان ديدهنمى‏شود مگر تقصير كننده، يا افراط كننده.

58- شخص بسيارنادان را از (از بدى) باز ندارد مگر تندى و يا دم شمشير.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 224

59- اعص الجاهلتسلم 2264.

جهنم و النّار

1- كفى بجهنّمنكالا 7018.

2- و قال- عليه السّلام- في وصف جهنّم: نار شديد كلبها، عال لجبها، ساطع لهبها، متأجّجسعيرها، متغيّظ زفيرها، بعيد خمودها، ذاك و قودها، متخوّف وعيدها 9995.

3- و قال- عليه السّلام- في وصف جهنّم: لا يظعن مقيمها، و لا يفادى أسيرها، و لا تقصمكبولها، لا مدّة للدّار فتفنى، و لا أجل للقوم فيقضى 10892. 59- نادان رانافرمانى كن تا سالم مانى.

جهنم 1- بس است براى دوزخ عقوبت بودن آن.

2- (تتمه كلامىاست از خطبه مفصّل 232 نهج البلاغه كه آن حضرت) در وصف دوزخ فرموده است: آتشى استكه شدّت آن سخت، آواز آن بلند، زبانه آن بالا رونده، شعله آن فروزان، زفير و صدايشخشمناك، خاموشيش دور، هيزم آن پر شعله، تهديد آن ترسناك و يا گدازنده بدن خواهدبود.

3- (اين فرازهااز خطبه 108 نهج البلاغه است كه در صفات كمال الهى و صفات فرشتگان و احوال قيامتبيان داشته تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏فرمايد: و خانه‏اى كه در را به روى اهل آنبسته باشند در آتشى هستند بسيار سوزان...) مقيم آن حركت نكرده (بيرون نروند) واسير آن فديه داده نمى‏شود (كه با فديه و رشوه آزاد شوند) و بندهاى گرانش شكستهنمى‏شود (تا خلاص گردند بلكه پيوسته در بندند) مدّتى براى آن خانه نيست تا خراب وفانى شود، و اجلى براى قوم نبوده تا بگذرد (و ايشان از عذاب رهائى يابند).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 225

4- إنّ أهلالنّار كلّ كفور مكور 3402.

5- و قال- عليه السّلام- في وصف النّار: غمر قرارها، مظلمة أقطارها، حامية قدورها، فظيعةأمورها 6420.

6- لن ينجو منالنّار إلّا التّارك عملها 7404.

7- ليس لهذاالجلد الرّقيق صبر على النّار 7458.

8- من أشفق منالنّار اجتنب المحرّمات 8592.

9- وفد النّارأبدا معذّبون 10114.

10- واردالنّار مؤبّد الشّقاء 10116.

11- و قودالنّار يوم القيمة كلّ غنيّ بخل بماله على الفقراء، و كلّ عالم باع الدّين بالدّنيا10126. 4- براستى كه اهل آتش (جهنم) هر كفران كننده بسيار مكر كننده است.

5- (حضرت درتوصيف آتش جهنم فرموده است:) سخت يا پوشاننده است ته آن، تاريك است اطراف آن، گرماست ديگهاى آن، رسواست كارهاى آن.

6- هرگز از آتش(دوزخ احدى) رستگارى نيابد مگر ترك كننده عمل آن.

(يعنى با تركگناهان رستگارى حاصل شود و يا با توبه و بازگشت).

7- براى اينپوست نازك و باريك صبرى بر آتش نيست.

8- هر كه ازآتش (جهنّم) بترسد از حرامها دورى نمايد.

9- واردشوندگان آتش هميشه در عذابند.

10- وارد شوندهجهنّم بدبخت دائمى است (البته دوام نسبى است چون ممكن است بعد از ورود به جهنم، بهبهشت هم وارد شود).

11- هيزم آتش(جهنّم) در روز قيامت هر ثروتمندى است كه به مال خود بر بيچارگان بخل ورزد، و هرعالمى كه دين را به دنيا بفروشد.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 226

12- احذروانارا حرّها شديد و قعرها بعيد و حليّها حديد 2619.

13- احذروانارا لحيبها عتيد و لهبها شديد و عذابها أبدا جديد 2620.

14- النّارغاية المفرطين 477. 12- از آتشى به ترسيد كه گرمى آن شديد و قعر آن دور و زيور آنآهن است.

13- از آتشىدورى كنيد كه فرياد يا اضطراب موج آن مهيا و آماده و زبانه آن سخت و عذابش هميشهتازه است.

14- آتش نتيجه(عمل) افراط كنندگان است.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 227

باب الحاء

محبّ أهل البيت

1- من أحبّنابقلبه و كان معنا بلسانه و قاتل عدوّنا بسيفه فهو معنا في الجنّة في درجتنا 8146.

2- من أحبّنابقلبه و أعاننا بلسانه و لم يقاتل معنا بيده فهو في الجنّة دون درجتنا 8147.

3- من أحبّنابقلبه و أبغضنا بلسانه فهو في الجنّة 8173.

4- من أحبّنافليعمل بعملنا، و ليتجلبب الورع 8483.

5- من أحبّنافليعدّ للبلاء جلبابا 9037. دوستدار اهل بيت- عليهم السلام 1- هر كه ما را بهدلش دوست دارد و با زبان با ما باشد و با دشمنان ما با شمشيرش بجنگد پس او با مادر بهشت در درجه ما خواهد بود.

2- هر كه ما رابه دل خود دوست دارد و ما را با زبانش كمك كند و با ما با دست خود نجنگد پس او دربهشت پست‏تر از درجه ما خواهد بود.

3- هر كه ما رابه دل خود دوست دارد و ما را به زبانش دشمن داشته باشد پس او در بهشت است (ظاهرامراد حضرت موارد تقيه است).

4- هر كه ما رادوست مى‏دارد بايد به عمل ما عمل نموده، و پارسائى را پيراهن خود كند (يعنى از ورعجدا نشود).

5- هر كه ما رادوست باشد بايد براى بلا پيراهنى را آماده كند (چون اجر

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 228

6- من تولّانافليلبس للمحن إهابا 9038.

7- هلك فيّرجلان: محبّ غال، و مبغض قال 10019.

8- لو أحبّنيجبل لتهافت 7586.

المحب و المحبوب

1- فقد الأحبّةغربة 6533.

2- من أحبّكنهاك 7718. و پاداش او زياد گردد و محبين ما پيوسته مبتلا خواهند بود چنانكه آدمىبايد پيوسته پيراهن به تن كند).

6- هر كه ما رادوست دارد پس بايد براى محنت‏ها پوستى (ديگر) بپوشد.

7- در باره من(على- عليه السلام- ) دو كس هلاك شوند: دوست غلو كننده (كه مرا به مرتبه الوهيترسانده) و دشمن قالى (كه ما را همچون ديگران پنداشته بلكه از جهت دشمنى پائين‏ترقرار دهند).

8- (اين فرازرا در ضمن گفتار 108 نهج البلاغه در وفات سهل بن حنيف انصارى وقتى كه از جنگ صفينبرگشته بود و محبوب‏ترين مردم در نزد آن حضرت بود فرمود:) اگر كوهى مرا دوست داشتهباشد هر آينه درهم فرو ريزد و تكّه تكّه شود، مرحوم آية اللّه سيد رضى- رضواناللّه عليه- مى‏فرمايد: معناى آن آنست كه گرفتارى بر او سخت شده اندوهها و مصائببه جانب او شتابانست و چنين كارى انجام نمى‏گيرد مگر با پرهيزكاران نيكوكار وبرگزيدگان بزرگوار و آن مثل گفتار آن حضرت است كه فرموده: «من أحبّنا أهل البيتفليستعدّ للفقر جلبابا»).

دوستان 1- از دست دادن دوستان غربت است (هر چند در وطن باشد).

2- هر كه تو رادوست دارد (از كارهاى بد) تو را نهى كند.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 229

3- من أحبّشيئا لهج بذكره 7851.

4- إنّما يحبّكمن لا يتملّقك و يثني عليك من لا يسمعك 3875.

5- ليكن أحبّالنّاس إليك و أحظاهم لديك أكثرهم سعيا في منافع النّاس 7377.

6- ليكن أحبّالنّاس إليك المشفق النّاصح 7386.

الحجّة و الدليل

1- قوّة سلطانالحجّة أعظم من قوّة سلطان القدرة 6781.

الحجّة

1- لم يخلاللّه سبحانه عباده من حجّة لازمة أو محجّة قائمة 7555. 3- هر كه چيزى را دوستبدارد در يادش حريص گردد. (يعنى نام آن را زياد ببرد).

4- جز اين نيستكسى تو را دوست دارد كه تملق نكند و تو را ستايش كند كسى كه نشنواند تو را (و گرنهدوست نخواهد بود زيرا مقصودش واقع نيست بلكه خوش آيند تست).

5- بايدمحبوب‏ترين مردم به سوى تو و بهره‏مندترين آنها در نزد تو كوشاترين آنها در منافعمردم باشد.

6- بايدمحبوبترين مردم به سوى تو مهربان خالص يا پند دهنده باشد.

دليل و برهان 1- نيروى سلطنت حجت و دليل، بزرگتر از نيروىسلطنت قدرت است (زيرا قدرت زائل شدنى است اما دليل پايدار است به علاوه طرف بادليل آسوده خاطر شود ولى با قدرت و زور در ظاهر رام خواهد گرديد).

حجت الهى 1- خداى سبحان بندگان خودش را از حجتى لازم (مانند پيمبرانو امامان‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 230

2- لم يتركاللّه سبحانه خلقه مغفلا، و لا أمرهم مهملا 7557.

3- لم يخلاللّه سبحانه عباده من نبيّ مرسل، أو كتاب منزل 7558.

المحجوج

1- لا حقّلمحجوج 10500.

المحتجّ

1- قد يستظهرالمحتجّ 6626.

2- من احتجّبالحقّ فلج 7727. و عقول) يا راه واضحى كه ثابت باشد (و در آن تغيير و تبديلى راهپيدا نكند) خالى نگذاشته است.

2- خداى سبحانخلق خود را غافل شده وانگذاشته (كه به آنها نپردازد) و كارشان را مهمل نگذاشته(بلكه بر آنها حجت را تمام كرده قوانينى براى آنها مقرر فرموده است).

3- خداى سبحانبندگانش را از پيامبرى فرستاده شده يا كتابى فرود آمده خالى نگذاشته است.

مغلوب 1- هيچ حقى براى كسى كه با دليل مغلوب گشته نيست.

صاحب برهان 1- گاهى صاحب حجت و برهان يا كسى كه مغلوب گشته كه(محتج عليه) باشد قوى پشت مى‏گردد. (يعنى غالب شود).

2- هر كه به حقاحتجاج كند (و دليل آورد) پيروز گردد.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 231

الحج

1- و الحجّتقوية للّدين 6608.

الحدّة

1- الحدّة ضربمن الجنون، لأنّ صاحبها يندم، فإن لم يندم فجنونه مستحكم 2040.

2- دع الحدّة،و تفكّر في الحجّة، و تحفّظ من الخطل تأمن الزّلل 5136. حج 1- و حج را (خداوند)واجب نموده به جهت تقويت دين، (پر واضح است كه خانه خدا مهبط نزول قرآن، و مركزولادت پيغمبر و على- عليهما السلام- ، و سنگر مسلمين و اهل ايمان، و جاى رسيدگىبه امور مسلمين جهان، و محل شور و مشورت حجاج و دل باختگان دين و قرآن، و بالأخرهمكان محترم جهت تصميم گيرى و طرح نقشه‏هاى دينى براى تقويت دين و نابودى كفر ونفاق خواهد بود).

تند خوئى 1- تند خوئى قسمى از ديوانگى است، زيرا صاحبش پشيمانمى‏گردد، پس اگر نادم نشود ديوانگى او قوى و محكم گشته است.

2- حدّت و تندىرا واگذار، و در حجت (دليل و برهان و يا حجت خود در روز قيامت) بينديش، و ازپرگوئى و سخنان فاسد خود دارى نما، تا از لغزش ايمن گردى.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 232

الحذر و المتحذّر

1- قد يعطبالمتحذّر 6637.

2- من مأمنهيؤتي الحذر 9261.

المحذّر

1- من حذّرككمن بشّرك 7982.

الحرب و الجنود و الزحف

1- الجنود عزّالدّين، و حصون الولاة 1953.

2- الفرار فيأوانه يعدل الظّفر في زمانه 2003. محتاط 1- گاهى بسيار حذر كننده زيان كرده يا بههلاكت افتد.

2- از محلامنيت خودش بسيار حذر كننده آمده مى‏شود. (يعنى هلاكت و بلائى به سويش آيد و ياهلاك مى‏شود بنا بر اين بايد به خدا پناه برد و گرنه حذر هميشه سودمند نباشد).