خواننده عزيز! در اين روايت دقت و تاءمل بيشترى نما و آن را با عاليترين سخنانىكه از نوابغ دانشمندان بشر شنيده ئى مقايسه كن ،آيا تاكنون هيچ روانشناس و حكيم ودانشمند اخلاقى را ديده ئى كه حالات روحى بشر را اينگونه تجزيهوتحليل كند و در اعماق روح بشر غوطه ور شود و با تحقيق و كنجكاوى عميق دقايق وريزهكارى هاى حالات نفسانى انسان راتشريح نمايد. علماء اخلاق بشر پس از قرنها مطالعه وتحقيق باين نتيجه رسيده اند كه اصول فضايل و كمالات نفسانى انسان چهار صفت است .
1 حكمت ، 2 عفت ، 3 عدالت ، 4 شجاعت و هر يك از اين چهاراصل را بتعبيرات مختلفى تعريف كرده اند، اميرالمؤ منين (ع ) هماصول صفات حميده و كمالات روحى انسان را چهار چيز دانسته و بنام پايه هاى ايمانمعرفى فرموده است ،ولى دانشمندان اخلاق بجاى يقين حكمت و بعوض صبر عفت و دربرابر جهاد شجاعت گفته اند در هر يك از اين تغييرات نواقص و اخلالاتى بوجود آوردهاند، مثلا بجاى يقين حكمت گفته اند و حكنت را تعريف كرده اند به :
العلم بحقايق الاشياة على ما هى عليه و آنرا بدو شعبه علمى و عملى تقسيم كرده اند، امااولا توضيحى را كه اميرالمؤ منين (ع ) در بيان چهار شعبه آن فرموده كه از لحاظ تحقيق وترتيب بهتر از آن متصور نيست بيان نكرده اند و ثانيا مقدار باورانسانرا بحقايق اءشياءمهمل گذاشته اند كه باور انسان نسبت بآنها بدرجه شك باشد يا ظن و يا قطع ، ولىعلى (ع ) با كلمه يقين اين ابهام را مرتفع فرموده است ، مثلا يكى از اموريكه انسانميخواهد بداند اينستكه :
(علت ترقى يك ملت چيست ؟علماء اخلاق در جواب اين سؤال فقط ميگويند اين مطلب يكى از جزئيات حكمت است ولى اميرالمؤ منين عليه السلام درپاسخ اين سؤ ال مى فرمايد:
كسيكه ميخواهد بداند علت ترقى يك ملت چيست اولا بايد زيركى و روشن بينى داشتهباشد، پس اشخاص كند فهم و خرف و كودن نبايد توقع درك اين معنى كنند. ثانيا بايدطريق رسيدن بحقايق را كه استنتاج مطلوب از روى مقدماتست بداند و ازطرزاستدلال آگاه باشد تا در وادى مغالطه نيفتد: ثالثا بايد عبرت شناس باشد يعنىدقايق و نكاتيكه در رفتار وكردار ديگران مى بيند و نتيجه خوب يا بدى كه بر آنهامترتب ميشود بتواند تشخيص دهد. رابعا از روش و طريقه پيشينيان كه در راه ترقى قدمنهاده اند آگاه باشد، بعلاوه همه اين مطالب را صد در صد باور كند.
يكى ديگر از اصولفضايل را از اميرالمؤ منين (ع ) سؤ ال ميكنيم ، او ميفرمايد: پايه دوم ايمان صبر است ، وصبر يعنى بردبارى وخويشتن دارى و استيلاء و تسلطكامل بر نفس ، پس كسيكه خود را در برابرپول رشوه و زن زانيه و محرمات ديگر بفروشدوعقل و دين خويش از كف دهد صبر ندارد، و نيز كسيكه از هوسرانيهاى مكروه و مرجوح چشمنپوشد و عنان نفس محكم نگيرد، صابر نيست و بار كسيكه در برابر مصيبات و بلاهاىدنيا جزع و بيتابى آغاز كند و مالك نفس خود نباشد، صبرندارد، علاوه بر اينها كسيكهبراى رضاى خدا در راه انجام كارهاى نيك و شتاب بسوى آنها، بيدار خوابى و رنج وخرج تحمل نكند صابر نيست ) صابر واقعى كسى است كه در برابر اين چهار امر چونكوه استوار و با وقار باشد وچشمك زدنهاى عاشقانه و باغ سبز و سرخيكه نشانش ميدهندهيچگونه جنبش و تكانى در او حاصل نكند.
اما وقتى اين سؤ ال را از عالم اخلاق ميكنيم ميگويد: ركن دومكمال نفس انسان عفت است و آن نگهدارى نفس است از حرص و آزنسبت بتمام شهوات محسوس ومطيع شهوت نبودن . و بيانات ديگرى كه نظير اين ذكر ميكنند، ولى همگى ناقص و گيجكننده و مبهم و مختلف است ، خوانندگان محترم دو ركن ديگر ايمان را كه عدالت و جهاد استدر اين روايت شريف بينديشيد و سپس بغا كلمات علماء اخلاق و دانشمندان ديگر بشرمقايسه كنندو بقطره ئى از بحار عظمت رهبران دين خود پى برند.
بسى تعجب كردم زمانى كه ديدم محقق فاضل ابن ميثم بحرانى سخن علماء اخلاق را درشرح اين روايت شريف در كتاب
(نهج البلاغه
) ذكر نموده ، و سپس در مقام تطبيق كلاماميرمؤ منان با سخنان آنهابر آمده و ميگويد: فعبر ععن الحكمة باليقين ... و عن العفةبالصبر مثل اينكه سخنان ناقص و مبهم ايشان را صحيح و متقن و پايه اى استوار دانسته وميخواهد كلام اميرمؤ منان صلوات الله عليه را با آن سخنان وفق دهد و برابر كند، درصورتى كه اين الثرى من الثريا.
* باب : برترى ايمان بر اسلام و يقين بر ايمان * بَابُ فَضْلِ الْإِيمَانِ عَلَى الْإِسْلَامِ وَ الْيَقِينِ عَلَى الْإِيمَانِ
|
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍقَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا أَخَا جُعْفٍ إِنَّ الْإِيمَانَ أَفْضَلُ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ إِنَّ الْيَقِينَأَفْضَلُ مِنَ الْإِيمَانِ وَ مَا مِنْ شَيْءٍ أَعَزَّ مِنَ الْيَقِينِ
اصول كافى ج : 3 ص : 86 رواية :1
| جابر گويد: امام صادق (ع ) بمن فرمود: اى جعفى : همانا ايمان برتر از اسلام و يقينبرتر از ايمانست و چيزى گرامتر (كمياب تر) از يقين نيست .
| |
شرح :
جعف قبيله ايست از يمن و يكى از شعب تميم است كه جابر از آن قبيله ميباشد و برترىايمان بر اسلام از ابواب سابق ظاهر شد، زيرا در ايمان ولايت يا اذعان قلبى واعمال بدنى و يا اذعان قلبى فقط معتبر است ، بخلاف اسلام . و اما برترى يقين برايمان باعتبار اينستكه يقين بالاترين مراتب اعتقاد است كهفعل طاعات و ترك مناهى بر آن مترتب ميشود و كميابى يقين هم واضح است ، زيرا مردم راكه مينگريم از قول يك طبيب براى سلامتى بدن از اطعمه لذيذ پرهيز ميكند. ولى ازگناهان كبيره بقول انبياء براى سلامتى روح و نجات از كيفر خدا پرهيز نميكنند، و اينمطلب دليل عدم يقين است .
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِالْوَشَّاءِ عَنْ أَبِى الْحَسَنِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ الْإِيمَانُ فَوْقَ الْإِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ وَ التَّقْوَىفَوْقَ الْإِيمَانِ بِدَرَجَةٍ وَ الْيَقِينُ فَوْقَ التَّقْوَى بِدَرَجَةٍ وَ مَا قُسِمَ فِى النَّاسِ شَيْءٌ أَقَلُّ مِنَالْيَقِينِ
اصول كافى ج : 3 ص : 86 رواية :2
| وشاء گويد: شنيدم حضرت ابى الحسن عله السلام ميفرمود: ايمان يك درجه بالاتر ازاسلام است ، و تقوى يك درجه بالاتر از ايمان و يقين يك درجه بالاتر از تقوى است ، وميان مردم چيزى كمتر از يقين پخش نشده است .
| |
شرح :
تقوى از ماده وقايت و در لغت بمعنى نگهدارىكامل است : و در عرف شرع نگهداشتن نفس است از آنچه در آخرت برايش زيان دارد و آنراسه مرتبه است : 1 نگهدارى نفس از عذاب مخلد بسبب ايمان و اصلاح عقايد، 2 نگهدارىنفس از آنچه نزد شرع گناه محسوبست 3 نگهدارىدل از آنچه او را بغير حق مشغول كند، و اين مرتبه خواص و اولياء الله است ، و جمله اخيرروايت دلالت دارد بر اينكه استعدادات ذاتى و عنايات الهى در مراتب ايمان و يقيندخيل است .
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍعَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ فَضَّلَ الْإِيمَانَ عَلَى الْإِسْلَامِبِدَرَجَةٍ كَمَا فَضَّلَ الْكَعْبَةَ عَلَى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ
اصول كافى ج : 3 ص : 87 رواية :3
| حمران بن اعين گويد: شنيدم امام باقر(ع ) ميفرمود: همانا خدا ايمان را بر اسلام بيك درجهفضيلت داده ، چنانكه كعبه را بر مسجد الحرام فضيلت داده است (بحديث 1506 1509رجوع شود).
| |
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ أَوْ غَيْرِهِ عَنْعُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْكَلْبِيِّ عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ الْوَاسِطِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ لِى أَبُوعَبْدِ اللَّهِ ع يَا أَبَا مُحَمَّدٍ الْإِسْلَامُ دَرَجَةٌ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ الْإِيمَانُ عَلَى الْإِسْلَامِ دَرَجَةٌقَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ التَّقْوَى عَلَى الْإِيمَانِ دَرَجَةٌ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ الْيَقِينُ عَلَىالتَّقْوَى دَرَجَةٌ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَمَا أُوتِيَ النَّاسُ أَقَلَّ مِنَ الْيَقِينِ وَ إِنَّمَا تَمَسَّكْتُمْبِأَدْنَى الْإِسْلَامِ فَإِيَّاكُمْ أَنْ يَنْفَلِتَ مِنْ أَيْدِيكُمْ
اصول كافى ج : 3 ص : 87 رواية :4
| ابوبصير گويد، امام صادق (ع ) بمن فرمود: اى ابا محمد! اسلام يكدرجه است ؟ گفتمآرى ، فرمود: و ايمان يكدرجه بالاى اسلامست ؟ گفتم : آرى ، فرمود: و تقوى يك درجهبالاى ايمانست ؟ گفتم : آرى ، فرمود: و يقين يكدرجه بالاى تقوى است ؟ گفتم آرى ،فرمود بمردم چيزى كمتر از يقين داده نشد، و شما بپائين ترين (نزديكترين ) درجه اسلامچسبيده ايد، مبادا از چنگتان بپرد (گويا مقصود ضعفاء شيعه است كه فقط ولايت را دارندبدون تقوى و يقين ، و سخن امام اشاره دارد باينكه اشخاصيكه در درجات پائين ايمانباشند خطر از دست دادن عقايد بآنها نزديك است ، بخلاف كسانيكه داراى تقوى و يقينند).
| |
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنِالْإِيمَانِ وَ الْإِسْلَامِ فَقَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِنَّمَا هُوَ الْإِسْلَامُ وَ الْإِيمَانُ فَوْقَهُ بِدَرَجَةٍ وَالتَّقْوَى فَوْقَ الْإِيمَانِ بِدَرَجَةٍ وَ الْيَقِينُ فَوْقَ التَّقْوَى بِدَرَجَةٍ وَ لَمْ يُقْسَمْ بَيْنَ النَّاسِشَيْءٌ أَقَلُّ مِنَ الْيَقِينِ قَالَ قُلْتُ فَأَيُّ شَيْءٍ الْيَقِينُ قَالَ التَّوَكُّلُ عَلَى اللَّهِ وَ التَّسْلِيمُلِلَّهِ وَ الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّفْوِيضُ إِلَى اللَّهِ قُلْتُ فَمَا تَفْسِيرُ ذَلِكَ قَالَ هَكَذَاقَالَ أَبُو جَعْفَرٍع
اصول كافى ج : 3 ص : 87 رواية :5
| يونس گويد: از امام رضا (ع ) راجع بايمان و اسلام پرسيدم ، فرمود: امام باقر (ع )فرموده است : همانا دين فقط اسلامست ، و ايمان يك درجه بالاتر از آنست و تقوى يكدرجهبالاتر از ايمانست و يقين يك درجه بالاتر از تقوى است و ميان مردم چيزى كمتر از يقينتقسيم نشده است ، عرضكردم يقين چيست ؟ فرمود:توكل بر خدا و تسليم خدا شدن و راضى بودن بقضاء خدا و واگذاشتن كار بخدا،عرضكردم : تفسير اين چيست ؟ فرمود: امام باقر (ع ) چنين فرموده است .
| |
توضيح :
گويا فهم سائل از بيان و توضيح :اين مطالب كوتاه بوده و حضرت رضا (ع )تنها بذكر كلام جد بزرگوارش قناعت فرموده است .
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِى نَصْرٍ عَنِ الرِّضَاع قَالَ الْإِيمَانُ فَوْقَ الْإِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ وَ التَّقْوَى فَوْقَ الْإِيمَانِ بِدَرَجَةٍ وَ الْيَقِينُ فَوْقَالتَّقْوَى بِدَرَجَةٍ وَ لَمْ يُقْسَمْ بَيْنَ الْعِبَادِ شَيْءٌ أَقَلُّ مِنَ الْيَقِينِ
اصول كافى ج : 3 ص : 88 رواية :6
| امام رضا (ع ) فرمود: ايمان يكدرجه بالاتر از اسلامست و تقوى يك درجه بالاتر ازايمان و يقين يكدرجه بالاتر از تقوى و ميان بندگان چيزى كمتر از يقين تقسيم نشده .
| |
 | اصول كافي ثقةالاسلام كليني جلد سوم | | 
|
