و بر چشم واجب شد كه بآنچه خدا بر او حرام كرده ننگرد، و از آنچه خدا نهى فرموده وبرايش حلال نيست روى گردان شود، همين عمل ايمانى چشم است ، پس خداى تبارك ئتعالى فرمود،(بمردان مؤ من بگو گاهى ديدگان خود فرو بندند (يعنى در برابرحرام نه در همه جا) و فروج خود نگهدارند، 29 سوره 24) پس مردان را نهى فرمود كهبعورتهاى خود بنگرند و مردى بفرج برادرش بنگرد و بايد فرجش را از نظارهديگران حفظ كند و فرمود:(بزنهاى مؤ منه بگو گاهى ديدگان خود را فروبندند وفرج خويش محفوظ دارند، باينكه زنى بفرج خواهرش ننگرد و نيز بايد فرج خود راحفظ كند از نظاره ديگران فرمود: آنچه حفظ فرج در قرآنست مربوط بزنانست مگر اينآيه كه مربوط بنگريستن است .
آنگاه خدا آنچه را بر دل و زبان و گوش و چشم واجب ساخته . در آيه ديگر برشته كشيدهو فرموده (شما پنهان نميداريد كه گوش و چشم و پوستتان عليه شما گواهى دهند،22سوره 41) مقصود از پوست فرج وران است ، و فرمود: از آنچه بآن علم ندارى پيروىمكن كه گوش و چشم و دل ، همه اينها مورد بازخواست قرار ميگيرند، 36، سوره 17)اينست آنچه خدا بر چشم واجب كرده و آن چشم پوشى از محرمات خداىعزوجل است و همين عمل ايمانى چشم است .
و خدا بر دست واجب ساخته كه بسوى آنچه خداىعزوجل حرام كرده دراز نشود و بآنچه امر فرموده دراز شود و بر آن واجب ساخته صدقهدادن وصله رحم و جهاد در راه خدا و طهارت براى نماز را.
و فرموده :(شما كه ايمان داريد: چون بنماز برخاستيد، روى و دستهاى خود را تا آرنجبشوئيد و سرو پاهاى خويش را تا بر آمدگى آن مسح كنيد: 6 سوره 6)
و فرمود: (چون بكافران برخورديد، گردن بزنيد و چون آنها را از كار انداختيد (واسير شما گشتيد) بند را محكم كنيد، پس از آن يا منت نهيد و يا خونبها گيريد تا سورتجنگ بشكند، 4 سوره 47) اينست آنچه خدا بر دست واجب ساخته ، زيرا زدن ، كار دست است.
و بر پا واجب ساخته كه آنرا بسوى نافرمانيهاى خدا نبرد و رفتن بسوى آنچه را كهخداى عزوجل راضى است بر آن واجب ساخته و فرمود:(در روى زمين متكبرانه راه مرو، كههرگز زمين را نخواهى شكافت و هر گز ببلندى كوهها نخواهى رسيد، 37 سور 17) وفرمود: (در رفتن خويش معتدل باش و صداى خود را كوتاه كند كه زشت ترين آوازها آوازخرانست ) 19 سوره 31) و درباره گواهى دستهاو پاها عليه خود و صاحبانشان نسبتبه تباه ساختن امر خداى عزوجل و واجبش فرمايد:(امروز بر دهانهاشان مهر ميزنيم ودستهايشان با ما سخن گويند و پاهايشان باعماليكه ميكرده اند
گواهى دهند، 65 سوره 37) اينست آنچه خدا بر دستها و پاها واجب ساخته و همين همعمل ايمانى آنهاست .
و بر چهره سجده براى خدا را در شب و روز، اوقات نماز واجب ساخته و فرموده : شما كهايمان داريد ركوع كنيد و سجده نمائيد و پرودگار خود را عباد كنيد و نيكى كنيد، شايدرستگار شويد. 77 سوره 22) اينست واجباتى كلى بر چهره و دستها و پاها.
و در جاى ديگر فرمايد:(سجده گاهها براى خداست پس ديگرى را با خدا مخوانيد. 18سوره 72) و درباره آنچه بر اعضاء واجب ساخته ، نسبت بآنچه در طهارت و نمازمربوط بآنهاست فرمايد براى اينكه چون خداىعزوجل پيغمبرش را از بيت المقدس بسوى كعبه برگردانيد اين آيهنازل فرمود: (خدا كسى نيست كه ايمان شما را تباه كند، خدا نسبت بمردم دلسوز ومهربانست 143 سوره 2) پس نماز را ايمان ناميد و كسيكه خداعزوجل را ملاقات كند، در حالتيكه تمام اءعضائش را حفظ كرده و آنچه را خداىعزوجل بر هر يك از آنها واجب ساخته انجام دهد، با ايمانكامل خداى عز وجل را ملاقات كند و او اهل بهشت است ، و كسيكه نسبت به برخى از آنها خيانتروا دارد، يا از امر خداى عزوجل تجاوز نمايد، با ايمان ناقص خداىعزوجل را ملاقات كند.
عرضكردم : معنى نقصان و تماميت ايمانرا فهميدم ، زيادى ايمان از چه راهست ؟
فرمود: قول خداى عزوجل است : (و چون سوره ئىنازل شود، يكى از آنها (منافقين ) گويد:
اين آيه ايمان كداميك از شما را زياد كرد؟ اما كسانيكه ايمان دارند. آيه ايمانشانرا زيادكند و شادمانى كنند، اما كسانيكه بيمارى دل دارند، پليدى روى پليديشان بيفزايد، 125سوره 9) و فرمايد: (ما داستانشان را بحق براى تو گزارش ‍ ميدهيم : آنها جوانىبودند كه بپروردگار خود ايمان آوردند و بر هدايتشان افزوديم ، 12 سوره 18) اگرهمه ايمان (ايمان همه مردم ) يكنواهخت و بى كم و زياد ميبود، يكى را بر ديگرى فضيلتىنبود و نعمتهاى ايمانى خدا (هدايتهاى مخصوصش ) برابر بود (مردم در بهشت برابربودند) و مردم برابر ميشدند و ترجيح از ميان رفت ، ليكن بسبب تماميت ايمان (كهتصديق قلبى و عمل بواجبات و ترك كباير است ) مؤ منينداخل بهشت شوند و بسبب زيادى ايمان (كه انجام مستحبات و ترك مكروهات وتحصيل اخلاق حميده است ) درجات مؤ منين نزد خدا روبفزونى گذارد: و بسبب نقصان ايمانكه كوتاهى در واجبات و فرائض است ) كوتاهى كنندگانداخل دوزخ شوند.

2 ابن هارون گويد: امام صادق (ع ) درباره اين آيه : (همانا گوش و چشم ودل ، همه اينها مورد بازخواست قرار گيرند) فرمود: گوش را از آنچه شنيده موردبازخواست قرار ميدهند، و چشم را از آنچه نگريسته ودل را از آنچه بآن بسته .

محمد بن مسلم گويد: از امام صادق (ع ) پرسيدم ايمان چيست ؟ فرمود: شهادت به يگانگىخدا (و اينكه محمد فرستاده خداست ) و اقرار نمودن بآنچه از جانب خدا آمده و تصديقى كهدر دلها مستقر گشته است .
عرضكردم : مگر شهادت عمل نيست ؟ فرمود: چرا، عرضكردم :عمل جزء ايمانست ؟ فرمود: آرى ، ايمان جز باعمل نباشد و عمل برخى از ايمانست و ايمان جز بوسيلهعمل پا برجا نشودو

يكى از اصحاب گويد: به امام صادق (ع ) عرضكرد: اسلام چيست ؟ فرمود: دين خدا نامشاسلامست و آن دين خدائى بوده پيش از آنكه شما پديد شويد، هر جا كه بوده ايد و پس ازپديد آمدنتان (زمانيكه شما در عالم اءرواح و عالم ذر و اءصلاب پدران خود بوده ايد، دينپسنديده نزد خدا اسلام بوده و پس از اين هم همانست و تغييرى در آن راه نيابد) پس هر كهبدين خدا اقرار كند، مسلم است ، و كسيكه بامر خداىعزوجل عمل كند مؤ من است .

ابوبصير گويد: خدمت امام باقر عليه السلام بودم كه سلام به حضرت عرضكرد:خيثمة بن ابى خيثمه از شما بما روايت كرد كه خودش راجع به اسلام از شما پرسيده وجواب فرموده ايد: (اسلام كسى دارد كه رو بقبله ما كند و بشهادت ما شهادت دهد و عباداتما انجام دهد و ولى ما را دوست و دشمن ما را دشمن دارد، اين شخص مسلمانست . فرمود: خيثمهراست گفته است .
عرضكردم : و راجع بايمان از شما پرسيده و فرموده ايد: ايمان بخداست و تصديق كتابخدا و نافرمانى نكردن خدا، فرمود: خيثمه راست گفته است .

جميل بن دراج گويد: از امام صادق (ع ) ايمان را پرسيدم ، فرمود: شهادت به يگانگىخدا و رسالت محمد است . عرضكردم : آيا شهادتعمل نيست ؟ فرمود: چرا، عرضكردم : پس عمل هم جزء ايمانست ؟ فرمود: ايمان براى مؤ منجز با عمل ثابت نماند و عمل جزئى از ايمانست .

مردى از عالم (ع ) (كه گويا مقصود موسى بن جعفر(ع ) است ) پرسيد كه : اين عالم !بمن بفرما: چه عملى نزد خدا بهتر است ؟ فرمود: چيزى كه هيچ عملى بدون آن پذيرفتهنگردد: آن مرد گفت : آن چيست ؟ ايمان بخداست كه از همهاعمال درجه اش بالاتر و بهره اش روشن تر (بلندتر) و مقامش شريف تر است .
عرضكردم : بمن بفرما آيا ايمان گفتار و كردارست يا گفتار بدون كردار؟ فرمود: ايمانتمامش كردار است و گفتار برخى از آن كردار است ، مطابق فريضه اى كه از خدا رسيده ودر كتابش بيان فرموده كه نورش روشن است و حجتش پا برجا، و قرآن بآن گواهى دهد وبسوى آن دعوت كند.
عرضكردم : اين را برايم توضيح فرما تا بفهمم ، فرمود: ايمان را حالات و درجات وطبقات و مراتبى است ، برخى از آن تمامست و بنهايتكمال رسيده و برخى از آن ناقص است و بنهايت نقصان رسيده و برخى از آن زيادتيشرجحان دارد.
عرضكردم : ايمان هم تمام و زياد و كم مى شود؟ فرمود: آرى .
عرضكردم : چگونه ؟ فرمود: خداى تبارك و تعالى ايمانرا بر اعضاء بنى آدم واجبساخته و قسمت نموده و پخش كرده است و هيچ عضوى نيست ، جز اينكه وظيفه ايمانيش غير ازوظيفه عضو ديگر است ، يكى از اعضاء قلب انسانست كه با آنتعقل و درك و فهم ميكند و آن امير بدن اوست كه اعضاء ديگرش جز با راءى و فرمان او دركارى ورود و خروج نميكند. و يكى دو دست اوست كه آنها را دراز ميكند و دو پاى او كه باآنها راه ميرود و فرجش كه شهوت جنسى از ناحيه اوست و زبانش كه قرآن (نامه اعمالش )بآن گوياست و بر آن گواهى دهد (اختلال اين عبارت براى اينستكه دو سطر از روايت دراينجا افتاده است ، بحديث اول باب رجوع شود) و دو چشمش كه با آنها ميبيند و دو گوششكه با آنها ميشنود.
بر دل واجب شده غير از آنچه بر زبان واجب گشته و بر زبان واجب آمده غير از آنچه برچشمها واجب گرديده و بر چشمها واجب گشته غير از آنچه بر گوش واجب شده و بر گوشواجب گرديده غير از آنچه بر دستها واجب آمده و بر دستها واجب گشته غير از آنچه برپاها واجب شده و بر پاها واجب گرديده غير از آنچه بر فرج واجب آمده و بر فرج واجبآمده غير از آنچه بر چهره واجب گشته است .
اما آنچه از ايمان بر دل واجب آمده اقرار و معرفت و تصديق و ثبات و رضايت به اينستكهجز خداى يگانه ، بى شريك ، فرد، بى نياز كه همسر و فرزندى نگرفته ، شايستهپرستشى نيست و اينكه محمد (ص ) بنده و رسول او است .