می‏گويند حشرات از همه حيوانات از لحاظ غريزه مجهزترند ، در صورتی كه از
لحاظ مراحل تكامل در درجه پايين قرار گرفته‏اند و انسان كه بر بالاترين پله‏
نردبان تكامل قرار گرفته است از لحاظ غريزه از همه ناتوانتر است .
وحی ، عالی‏ترين و راقی‏ترين مظاهر و مراتب هدايت است . وحی ،
رهنمونيهايی دارد كه از دسترس حس و خيال و عقل و علم و فلسفه بيرون‏
است و چيزی از اينها جانشين آن نمی‏شود . ولی وحيی كه چنين خاصيتی دارد
وحی تشريعی است نه تبليغی وحی . تبليغی برعكس است .
تا زمانی بشر نيازمند به وحی تبليغی است كه درجه عقل و علم و تمدن به‏
پايه‏ای نرسيده است كه خود بتواند عهده‏دار دعوت و تعليم و تبليغ و تفسير
و اجتهاد در امر دين خود بشود . ظهور علم و عقل ، و به عبارت ديگر ، رشد
و بلوغ انسانيت ، خود به خود به وحی تبليغی خاتمه می‏دهد و علما جانشين‏
چنان انبياء می‏گردند . می‏بينيم قرآن در اولين آيه‏ای كه نازل می‏شود سخن از
قرائت و نوشتن و قلم و علم به ميان می‏آورد :
« اقرا باسم ربك الذی خلق ، خلق الانسان من علق ، اقرا و ربك الاكرم‏
الذی علم بالقلم ، علم الانسان مالم يعلم »( 1 ) .
اين آيه اعلام می‏كند كه عهد قرآن ، عهد خواندن و نوشتن و ياد دادن و علم‏
و عقل است . اين آيه تلويحا می‏فهماند كه در عهد

پاورقی :
. 1 علق / 1 - . 5

36