روايتى است از اميرالمؤ منين (عليه السلام ) دراصول كافى و نهج البلاغه نقل شده كه روايت بلندى است و به خطبه همام معروف است .اين خطبه عجيبى است و ما قسمت اول اين خطبه را از جلد 2اصول كافى ص 226 نقل مى كنيم از امام صادق (عليه السلام ):
مردى كه او را همام صدا مى كردند و عابد و زاهد كوشايى بود وقتى كه اميرالمؤ منين(عليه السلام ) مشغول خطبه بود از جايش بلند شد و گفت : اى اميرمؤ منان ! مؤ من راآنطور براى ما تعريف كن كه انگار او را در برابر خودمان مى بينيم .
امام (عليه السلام ) در پاسخ به او تاءمل و درنگ فرمود: زيرا مصلحت را در تاءخير جوابمى ديد، پس از آن امام بطور اجمال فرمود: اى همام ، تو خود از خدا بترس و نيكوكار باشكه ان الله مع الذين اتقوا والذين هم محسنون ⁽¹¹⁵⁷⁾ يعنى : خدا باپرهيزكاران و نيكوكرداران است . همام به اين پاسخ اكتفا نكرد تا اينكه حضرت راسوگند داد: امام خطبه اى مفصل از اوصاف مؤ من فرمود: چون امام اوصاف مؤ من را مى شماردهمام بى هوش شد و در آن بى هوشى از دنيا رفت . على (عليه السلام ) فرمود باشيدسوگند به خدا كه از چنين پيش آمدى بر او مى ترسيدم و پس ‍ از آن فرمود: اندرزهاىدرست به اهلش چنين تاءثير مى كند يكى از حاضرين (ابن كواكه از خوارج بود) گفت : يااميرالمؤ منين (عليه السلام ) تو چه حال دارى ؟ و چرا اين اندرزها در تو تاءثير ندارد،يا چون چنين گمان مى داشتى چرا باعث مرگ او شدى ؟) امام (عليه السلام ) فرمود: واىبر تو هر اجلى را وقتى است كه از آن نمى گذرد دير يا زود نمى شود و سببى است كهاز آن تجاوز نمى كند پس از اينگونه گفتار كه شيطان بر زبانت راند بازيست.⁽¹¹⁵⁸⁾
متن خطبه همام المؤ من من هو الكيس الفطن ...
مؤ من زيرك و تيز هوش است كه بشاش است و اگر غصه اى هم داشته باشد آنرا آشكارنمى كند دلش از هر چيز ديگر و خودش از همه چيز در نظرش خوارتر، از هر كس كه ازبين رفتنى باشد دورى مى كند و نسبت به حسنات و نيك ها طمعكار و آزمند است كينه توزنيست چشم تنگ نمى باشد، جر و بحث بيهوده نمى كند، كارش سبب و نفرين كردن نيست ،پيوسته عيب نمى گيرد، غيبت نمى كند، از اينكه بالاتر از ديگران باشد خوشش نمىآيد، ريا و سمعه را دوست نمى دارد، در مسائل بى تفاوت نيست ، همتش عالى است ، سكوتشفراوان با وقار است ، با مروت است (نيك ديگران در حق او) يادش مى ماند، پايمرد و قدردان است ، اگر غمى هم داشته باشد از روى تفكر وتعقل است و بى مورد نيست ، از فقرش خشنود است خوش بر خورد وقابل انعطاف است ، استبداد در كارش نيست ، پايبند به عهد و پيمان است ، و اذيتش كم ،دروغ نمى گويد و پرده درى نمى كند...