کتابخانه الکترونيکي انهار

روحها بار ديگر به همان بدنهايی كه بوده‏اند و پوسيده‏اند و متفرق و خاك‏
شده‏اند . بعضی ديگر معاد را به همان معنی عود الی الله می‏گيرند ولی‏
می‏گويند عود ارواح الی الله ، جسم كه عودی ندارد به سوی خدا ، برای جسم‏
معنی ندارد بگوييم به سوی خدا باز می‏گردد ، روح است كه می‏تواند درجات و
مراتبی را طی كند كه به حسب آن درجات و مراتب به نشئه ربوبی نزديكتر
باشد و بنابر اين قيامت يعنی بازگشت ارواح به سوی خدا . صرف اين مطلب‏
را بخواهيم بگوييم ، می‏شود معاد روحانی مطلق كه اين بر خلاف ضرورت‏
تعليمات انبياست ، يعنی در تعليمات انبياء درست است كه گفته‏اند عود
به سوی پروردگار ، ولی برای اين عود شكل هم معين كرده‏اند ، آن شكلی كه‏
معين كرده‏اند صد در صد روحانی نيست .
مسأله معاد در ميان قدمای فلاسفه اصلا مطرح نبوده ، يعنی اصلا معاد را
انبياء آورده‏اند نه فلاسفه . حتی ارسطو خودش قائل به فنای روح است و
ابدا معتقد به بقای ارواح و عود ارواح و اين حرفها نيست و روح را يك‏
موجود فانی و قابل فنا می‏داند .
حكمای اسلامی از قبيل بوعلی طور ديگری معتقدند ، بوعلی می‏گويد كه از نظر
برهان علمی و برهان عقلی ، ارواح باقی می‏مانند و بازگشت می‏كنند به سوی‏
خداوند و سعادت و شقاوت آنها هم سعادت و شقاوت معنوی و عقلانی است ،
يعنی لذتها و المها ، لذتها و المهای عقلانی است ( يعنی از نوع لذتی است‏
كه عقل می‏برد و از نوع رنجی است كه عقل می‏برد ، نه از نوع لذت و المی‏
كه انسان از راه جسم می‏برد ) . ولی بعد می‏گويد اين راهی است كه ما از
طريق علمی می‏توانيم طی كنيم ، اين قدر می‏دانيم كه روح انسان فانی نمی‏شود
و باقی می‏ماند و در جهان ديگری يا معذب است يا متنعم ، ولی آن مقداری‏
كه ما از راه دليل علمی می‏توانيم بفهميم اين است كه فقط عقل انسان (
يعنی قوه عاقله انسان ) باقی می‏ماند ، ساير قوای انسان هر چه هست ، همه‏
معدوم می‏شوند و قوه عاقله به صورت يك امر مستقل و يك شی‏ء مستقل و يك‏
شخصيت مستقل كه شخصيت واقعی انسان هم همان عاقله‏اش هست باقی می‏ماند .
ولی بعد می‏گويد لكن معاد جسمانی هم چيزی است كه پيغمبر به آن خبر داده‏
است ، صادق به آن خبر داده است ، ما معاد جسمانی را هم قبول می‏كنيم به‏
اعتبار اينكه مخبر صادق به آن خبر داده است . پس در واقع اين طور
می‏گويد كه دليل علمی و عقلی ، ما را فقط در حد معاد روحانی راهنمايی‏
می‏كند ولی اينكه معاد جسمانی باشد ، چيزی است كه ما از راه عقل‏
نمی‏توانيم كشف كنيم ولی چون مخبر صادق خبر داده