خواجه نصير آمده و شرح ديگری كرده و تمام ايرادهای فخر رازی را جواب‏
داده است . فخر رازی خودش شهرت فوق العاده‏ای دارد و خواجه نصير هم‏
شهرت خيلی زيادتری . بعد از صد سال و شايد كمتر مردی به نام قطب الدين‏
رازی ( كه واقعا هم مرد عالمی است ) كتابی نوشت به نام " محاكمات "
، يعنی ميان فخر رازی و خواجه نصير الدين محاكمه كرده است . اين كتاب‏
را نوشته و زحمت هم كشيده است . كتاب خوبی هم هست و حداقل از حرفهای‏
فخر رازی اگر بالاتر نباشد كمتر نيست ، در سطح حرفهای ديگران است .
كتاب را نوشت كه الان مورد استفاده است و با زحمت زيادی پيش پادشاه‏
وقت برد . گفت : چه نوشته‏ای ؟ گفت : محاكمات . گفت : محاكمه ميان كی‏
؟ گفت : فخر رازی و خواجه نصير الدين طوسی . لابد آن وقت قطب الدين‏
رازی شكل طلبه‏ای بوده . گفت : تو كی هستی كه بخواهی ميان دو بزرگوار
محاكمه كنی ؟ ! چوب بياوريد ! پاداشی كه به بيچاره دادند اين بود كه يك‏
چوب حسابی به او زدند !
مهندس بازرگان : آقای مهندس . . . توضيح دادند كه خيلی بجا بود و حالا
در تكميل همان توضيح ، برای رفع اين ابهام يا استعجاب عرايضی می‏كنم و
بعد نكته ديگری را اضافه می‏كنم . اينكه عرض شده بود مسأله پيشرفت و
رشدی كه يك فرد از زمان ولادت تا مثلا سن چهل سالگی و پنجاه سالگی پيدا
می‏كند و من جميع جهات ، هم تشكيلات بدنی و هم زور و قوتش و هم ساير
استعدادهايش به طور محسوس در حال رشد و تكامل است ، اين را بنده تكامل‏
حساب نكرده بودم و بر عكس ، آن تكامل نوعی را مؤيد آن مطلب كه حتما
يك دست خارجی يا يك عنصر سومی ضرورت دارد قرار داده بودم . اين باعث‏
تعجب و اشكال شده بود . البته هيچ قابل انكار نيست كه يك فرد سی ساله‏
يا چهل ساله از هيچ بابت نباشد ، از حيث زور بازو و از حيث وزنی كه‏
می‏تواند بلند كند يا كاری كه می‏تواند انجام دهد ، قابل مقايسه با يك بچه‏
يك ساله و دو ساله نيست و چون انرژی مؤثر در جهت عكس تغيير می‏كند ،
يعنی هر قدر آنتروپی بالا می‏رود انرژی مؤثر كم می‏شود ، بنابر اين به نظر
می‏آيد كه انرژی مؤثر يك آدم سی ساله خيلی بيشتر از انرژی مؤثر يك بچه‏
شش ماهه باشد . اما اگر واحد انرژی مؤثر ( يعنی كل زوری كه مثلا يك فرد
چهل ساله دارد تقسيم بر وزنش ) را مقايسه كنيم با زوری كه يك بچه نه‏
ساله دارد تقسيم بر وزنش ، البته اين تا حدودی مطلب را روشن می‏كند ،
ولی اساسا نكته در جای ديگر است ، همين كه فرمودند مثلا يك تك سلولی‏
تبديل می‏شود به دو سلول ، دو سلول به چهار سلول و مثلا در عرض نه‏

198