1- در قرآن كريم آمده است : ان الذين عند الله الاسلام . يعنى دين (مورد قبوصلواتبه نزد خداوند، اسلام است . (آل عمران . 19). و نيز آمده است : و من يتبع غير الاسلام دينافلن يقبل منه . يعنى هر كس دينى غير از اسلام بپذيرد، هرگز از او پذيرفته نخواهدشد. (آل عمران / 85)
2- در قرآن آمده است : سبح اسم ربك الاعلى ، الذى خلق فسوى ، والذى قدر فهدى ،والذى اخرج المرعى ، فجعله غثاء احوى . يعنى تسبيح كن پروردگار برتر و بالاتررا. پروردگارى كه جهان و همه موجودات را آفريد و به حدكمال رسانيد. پروردگارى كه هر چيز را قدر و اندازه اى داد، و آن را بهكمال راهنمايى فرمود. پروردگارى كه سبزه را برويانيد و آن گاه خشك و سياهكرد.(اعلى / 1 - 6) و نيز آمده است : ربنا الذى اعطىكل شى ء خلقه ثم هدى . يعنى پروردگار ما آن خدايى است كه به همه موجودات هستىبخشيد، آن گاه به سوى كمال هدايتشان فرمود. (طه / 50) همچنين آمده است : اوحى ربكالى انحل ان اتخذى من الجبال بيوتا. يعنى پروردگارت به زنبورعسل وحى (الهام ) فرمود كه در كوهها خانه بسازد.(نحل / 68). و نيز آمده است والشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره . يعنى آفتاب و ماه وستارگان مسخر فرمان خداوند مى باشند. (عراف / 54).
3- خداوند مى فرمايد: ان منهم لقريقا يلوون السنتهم بالكتاب لتحسبوه من الكتابو ما هو من الكتاب ، و يقولون هو من عند الله و ما هو من عند الله و يقولون على الله الكذبو هم يعلمون . (آل عمران / 78)
و نيز فرموده : افتطمعون ان يومنوا لكم و قد كان فريقا منم يسمعون كلام الله ثميحرفونه من بعد ما عقلوه و هم يعلمون . (بقره / 75). همچنين به سوره بقره / 42، 146،195، 176، آل عمران / 178، نساء / 46، مائده / 13 - 15، 41 و 59 - 61 مراجعهنماييد.
4- خداوند مى فرمايد: و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس مانزل اليهم و لعلهم يتفكرون . (نحل / 44)
5- خداوند در آيه : لقد كان لكم فى رسول الله اسوه حسنه (احزاب / 218) بهپيروى از سيره پيغمبر، و در آيه ما اتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا(حشر /7) به عمل به حديث آن حضرت فرمان داده است .
6- تفضيل احاديث وارد شده در اين باره در بحث پنجم از بحثهاى مقدماتى جلد دومخمسون و مائه صحابى مختلق آمده است . در اين باره همچنين ر.ك :
الف : اكمال الدين صدوق ، ص 576 كه مجلسى در بحارالانوار، ج 1، ص 3 از آن روايتكرده ؛ مجمع البيان طبرسى ؛ جلا الاذهان گازر، در تفسير آيه لتركبن طبقا عن طبق .
ب : صحيح بخارى ، كتاب الانبياء، باب ما ذكر عن بنىاسرائيل ، ج 2، ص 171، ح 3 و كتاب الاعتصام بالكتاب و السنه ، بابقول النبى (ص ) لتتبعن سنن من كان قبلكم ، ج 4، ص 167، ح 1 و 2؛ فتح البارىبشرح البخارى ، ج 17، ص 63 و 46.
ج . صحيح مسلم بشرح نووى ، ح 3994.
و. مسند الطياسى ، ح 1346 و 2178
ز: مسند احمد، ج 2، ص 327، 367، 450، 511، 527 و ج 3، ص 84، 94، و ج 4، ص125 و ج 5، ص 218 و 340
ح : مجمع الزوائد، ج 7، ص 261، از طبرانى .
ط: كنز العمال ج 11، ص 123 از طبرانى در اواسط و حاكم در مستدرك .
ى : تفسير آيه و لا تكونوا كالذين تفرقوا از سورهآل عمران در الدار المنثور سيوطى ، از المستدرك حاكم .
7- تاليف ابن قتيبه ، عبدالله بن مسلم (م 280 يا 267 ق ).
8- تاليف ابن فورك ، محمد بن الحسن (م 206 ق ).
9- تاليف ابو جعفر احمد بن محمد الازدى ، معروف به طحاوى (م 331 يا 332 ق )
10- انتشار اخبار اهل كتاب را در مصادر اسلامى ، و نيز خرابكاريهاى زنادقه را، درقسمت هشتم از مجلدات نقش ائمه در احياء دين ، خرابكارى هاى مستشرقين را در مجلدات سوم وچهارم همان كتاب مطالعه فرماييد. ضمنا خرابكاريهاى زنديقان در مباحث مقدماتى كتابصد و پنجاه صحابى ساختگى به طور تفصيلى آمده و تحريفات و خيانتهاى سيف بن عمرتميمى را به تاريخ و حقايق ... در آن كتاب و نيز در كتاب عبدالله بن سباء آمده است .
11- اينان و همفكرانشان ، از مبلغين افكار تمدن غرب در سرزمينهاى اسلامى ، و ويرانكنندگان عرف و آداب اسلام ، و دشمن سرسخت اجراى احكام آن هستند. ما بر پاره اى ازنوشته هاى آنان كه ناشر افكار غربيهاست ، نظريات و انتقادهاى خود را نوشته ونخستين جلد آن را در بغداد به چاپ رسانديم . اما اداره انتشارات از توزيع آنها جلوگيرىكرد و دولت مارونى لبنان نيز از ورود آن ها بهداخل لبنان جلوگيرى نمود. اين بود كه ما نتوانستيم بقيه مجلدات آن را به چاپرسانديم . اما بهترين نمونه اى كه شاهد نشر آن بوده ايم ، كتاب اجنحه المكر الثلاثه، نوشته عبدالرحمن خسن حبنكه ، و از سرى كتابهاى منتشره زير نام دشمنان اسلام است كهالبته انتقادهايى چند بر اين كتاب داريم .
12- خوارج هم اكنون نيز در قسمتهايى از شرق جزيره العرب وشمال آفريقا به صورت پراكنده وجود دارند.
13- قيام تاريخى و خونين 15 خرداد / 1342
14- قرار بود سخنرانى مودودى در كنگره رابطه العالم الاسلامى - كه براىشركت در جلسات افتتاحيه آن دعوت شده بود - ايراد شود، اما چون به وى اجازه ندادند،در مسجد به ايراد سخنرانى پرداخت .
15- من از آن رو به سخنانم در آن سفر اشاره كردم تا دانسته شود كه من تا چهپايه به موفقيت طرحى كه ارائه كرده بودم ، اميد داشتم . ولى امروز و پس از گذشتسالها، گاه مى شد كه به خاطر آوردن آن رويدادها و سخان گستاخانه آن مرد، قلبم رادرهم مى فشارد و سرشك از ديدگانم سرازير مى كند.
16- صحيح بخارى ، كتاب الاستئذان ، باب بدء السلام ، صحيح مسلم ، كتاب الجنهو صفه نعيمها، باب يدخل الجنه اقوام افئدتهممثل افئده الطير، ح 28 و كتاب البر، باب النهى عن ضرب الوجه ، ح 15؛ مسند احمد، ج2، ص 224، 251، 365، 323، 424، 462، 569.
17- صحيح بخارى ، تفسير سوره زمر، ج 2، ص 122 و كتاب التوحيد، بابقول الله لما خلقت بيدى ، ج 4، ص 186 و باب وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 192؛صحيح مسلم ، كتاب صفه القيامه و الجنه و النار، ح 19، 21 و 22.
18- صحيح بخارى ، تفسير قوله تعالى يوم يكشف عن ساق از سوره قلم ، آيه 43و كتاب التوحيد، باب قوله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 189
19- صحيح بخارى ، تفسير سوره ق و كتاب توحيد، باب ان رحمه الله قريب منالمحسنين ، ج 4، ص ‍ 191؛ سنن ترمذى ، كتاب صفه الجنه ، باب ما جاء فى خلوداهل الجنه و اهل النار؛ صحيح مسلم ، كتاب الجنه و صفه نعيمها و اءهلها، باب النار يدخلهاالجبارون والجنه يدخلها الضعفاء، ح 35، 36، 37، 38
20- سنن ابن ماجه ، المقدمه ، باب ما انكرت الجهميه ، ح 182؛ سنن ترمذى ، تفسيرسوره هود، حديث اول ، كه در آن العماء به ليس معه شى ءمعنى شده است ؛ مسند احمد ج 4، ص 11 و 12
21- سنن ابو داود، كتاب السنه ، باب فى الجهميه ، ح 4726؛ سنن ابن ماجه ،المقدمه تباب فى ما انكرت الجهميه ؛ سنن دارمى ، كتاب ارقائق ، باب فى شان الساعهو نزول الرب تعالى ؛ كتاب التوحيد محمد بن عبدالواهاب ؛ منهاج السنه ابن تيميه .
22- صحيح بخارى ، كتاب التهجد، باب الدعاء و الصلاه فى آخرالليل و كتاب التوحيد، باب قوله تعالى يريدون ان يبدلوا كلام الله و كتاب الدعوات، باب الدعاء، نصف اليل ؛ صحيح مسلم ، كتاب الدعاء، باب الترغيب فى الدعا و الذكرفى آخر الليل ؛ سنن ابو داود، كتاب السنه ، باب فى الرد على الجهميه ، ح 4733؛سنن ترمذى ، كتاب الصلاه ، باب ما جاء فىنزول الرب الى السماء الدنيا كل ليله ، ج 2، ص 233 و 235 و كتاب الدعوات ، بابحدثنى الانصارى ، ج 13، ص 30؛ سنن ابن ماجه ، كتاب اقامه الصلاه ، باب ما جاء فىاى ساعات الليل افضل ، ح 1366؛ سنن دارمى ، كتاب الصلاه بابينزل الله الى السماء الدنيا؛ موطا سالك كتاب القرآن ، باب 30؛ مسند احمد، ج 2، ص264، 267، 282، 419، 433، 487، 504، 521، و ج 3، ص 34 و ج 4، 16.
23- سنن ترمذى ابوابالصوم ، باب ما جاء فى ليله النصف من شعبان ؛سنن ابن ماجه ، كتاب اقامه الصلاه ، باب ما جاء عى ليله النصف من شعبان ؛ مسنداحمد، ج2، ص 433.
24-هر دو روايت از ابو هريره صحابى در تفسير سوره ق در صحيح بخارى ، ج 3، ص128و باب وجوه يومئذ ناضره از كتاب التويد، ج 4، 191 آمده است .همجنين از انس ،حديث القدم ، در باب قول الله تعالى و هو العزيز الحكيم سبحان ربك ...از كتابالتوحيد، ج 4، ص 129 و سنن ترمذى ، كتاب الجنه ، باب ما جاء فن خلوداهل الجنه و اهل النار، ج 10، ص 29 و مسند احمد، ج 2، ص 396 .
25- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد، بابقول الله تعالى لما خلقت بيدى ، ج 4، ص 185 در بابقول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 190 با تفصيلى بيشتر.
26- سنن ترمذى ، كتاب الزهد، باب ما جاء فى الرياء و السمعه ، ج 9ص 229
27- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد بابقول الله تعالى وجوه يومئذ ناصره ، ج 4، ص 188
28- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد بابقول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره و كتاب الصلاه ، بابفضل صلاه العصر و باب وقت العشاء الى نصفالليل و كتاب التفسير، باب سوره ق ؛ صحيح مسلم ، كتاب الصلاه ، بابفضل صلاتى الصبح والعصر و المحافظه عليهما؛ سنن ترمذى ، كتاب صفه الجنه ،باب ما جاء فى رويه الرب تبارك و تعالى ، ج 10، ص 18 و 20.
29- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد، بابقول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 188 و نيز تفسير سوره قو؛ صحيح مسلم، كتاب الايمان ، باب معرفه طريق الرويه .
30- صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باب معرفه طريق الرويه ، ح 299؛ صحيحبخارى ، در تفسير سوره نساء، قول الله تعالى ان الله لا يظلممثقال ...، ج 3، ص 80 و كتاب التوحيد، بابقول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 3، ص 189. اگر آنهايى كه به ديدارخدايشان نائل شده اند، ما را از چهره او، آن چنان كه خود ديده اند، آگاه مى نمودند،بزرگوارى كرده و سپاس ما را دريافت مى كردند، بويژه آن علامت مخصوص را كه بينايشان و خدايشان در ساق پاى او وجود دارد.
31- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد بابقول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 191، صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باباثبات رويه المومنين فى الاخره ربهم ، ح 297.
32- صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باب اثبات رويه المومنين فى الاخره ربهم ، ح297.
33- سنن ابن ماجه ، كتاب المقدمه ، باب فى ما انكرت الجهميه ، ح 184
34- سنن ترمذى ، كتاب صفه الجنه ، باب روئه الرب ج 10، ص 18 - 19.
35- سنن ترمذى ، ابواب صفه الجنه ، باب ما جاء فى سوق الجنه ، ج 10، ص16؛ سنن ابن ماجه ، كتاب الزهد، باب صفه اهل الجنه ، ح 4336، ص 1451.
36- حافظ كبير، اما الائمه ، محمد بن اسحاق بن خزيمه (م 311 ق )، استاد بخارى ومسلم در علم حديث بوده است . كتاب مزبور، درسال 1378 هجرى به وسيله مكتبه الكليات لازهريه در قاهره چاپ شده و شرححال مولف در مقدمه آن آمده است .

37- چاپ ليدن ، 1960 ميلادى .
38- امام حافظ، شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان بن قايماز ذهبى (م 748 ق )،كتاب ذهبى را انتشارات سلفيه مدينه منوره ، باب الرحمه ، براى دومين بار درسال 1388 چاپ كرده است .
39- كافى ، كتاب توحيد، باب عرش و كرسى ، ج 1 و ح 7 و باب حركت وانتقال ، ح 3و9توحيد شيخ صدوق ، باب نفى زمان و مكان و حركت ،ح 9، 10 و 12 و بابو كان عرشه على الماء، ح 1 و باب معناى الرحمن على العرش استوى ، ح 5 6، 7، 8،؛بحار الانوار مجلسى چاپ جديد، كتاب توحيد، باب نفى جسم و صورت و تشبيه وحلول و اتحاد، ج 3، ص 87، ح 23.
40- كافى ، كتاب توحيد، باب الحركه والانتقال ، ح 1، توحيد صدوق ، باب نفىالمكان و الزمان والحركه عنه تعالى ، ح 18؛ بحار مجلسى ، كتاب توحيد، باب نفىالزمان و المكان و الحركه والانتقال عنه تعالى ، ج 3، ص 311، ح 25
41- توحيد صدوق ، ص 111 - 112، به اختصار، همچنين ر.ك : بحار الانوارمجلسى ، كتاب توحيد، باب نفى الرويه و تاويل الايات ، ج 4، ص 31، ح 14؛ كافى ،كتاب التوحيد، باب فى ابطال الرويه ، ح 2.
42- در مورد صفات خداى تعالى به كتابهاىاصول كافى (كتاب توحيد)، توحيد صدوق و عيون اخبار الرضا رجوع شود.
43- صحيح بخارى ، كتاب المغازى ، باب خيبر، ج 3، ص 35 و كتاب الجهاد والسير، باب 102، ج 2، ص 108 و باب ماقيل فى لواء النبى ، ج 2، ص 111 و بابفضل من اسلم على يديه رجل ، ج 2، ص ‍ 115 و كتابفضائل اصحاب النبى ، باب مناقب على بن ابى طالب ، ج 2،ص 119؛ صحيح مسلم ،كتاب فضائل الصحابه ، باب من فضائل على بن ابى طالب (رض )، ح 32 و 34 وباب غزوه ذى قرد و غيرها، ح 132؛ سنن ترمذى ، كتاب المناقب ، باب مناقب على بن ابىطالب ، ج 13، ص 172.
44- صحيح بخارى ، باب دعاء النبى الى الاسلام ، ج 2، ص 107
45- صحيح مسلم ، كتاب الجهاد و السير، ح 132.
46- صحيح بخارى ، كتاب الوضوء، باب التماس الوضوء اذا حانت الصلاه ، ج 1ص 31.
47- صحيح بخارى ، كتاب الاشربه ، باب شرب البركه و الماء المبارك ، ج 3،ص 219؛ سنن نسائى ، كتاب الطهاره ، باب الوضوء من الاناء، ج 1، ص 25؛ مسند احمد،ج 1، ص 402؛ سنن دارمى به نقل از عبدالله بن عمر المقدمه ، باب ما اكرم الله النبى(ص ) من تفجير الماء من بين اصابعه ، ج 1، ص 15.
48- صحيح بخارى ، كتاب الشروط، باب الشروط فى الجهاد و المصالحه معاهل الحرب و كتابه الشروط، ج 2، ص 82 و كتاب الوضوء، باب البزاق و المخاط ونحوه ...، ج 1، ص 38 و باب استعمال فضل وضوء الناس ...، ج 1، ص 33؛ مسند احمد،ج 4، ص 329 و 330.
49- صحيح مسلم ، كتاب الحج ، باب بيان السنه يوم النحر ان يرمى ثم ينحر ثميحلق و الابتداء فى الحق بالجانب الايمن من راس المحلوق ، ح 323، 326، 324 325؛سنن ابو داود، كتاب المناسك ، باب الحلق و التقصير، ج 2، ص 203، ح 1981؛ طبقاتابن سعد، ج 1، ص 135؛ مسند احمد، ج 3، ص 111، 133، 137، 146، 208، 214،،239، 256، 287 و ج 4، ص 42؛ مغازى واقدى ، ص 429.
50- صحيح مسلم ، كتاب فضائل ، باب قرب النبى (ص ) من تالناس و تبركهم به، ص 1812، ح 74.
51- مستدرك حاكم ، كتاب معرفه الصحابه ، باب مناقب خالد، ج 3، ص 299. و درشرح حال خالد ر.ك : اسد الغابه و اصابه ، و فشرده آن در كنزالعمال ، در حاشيه مسند احمد، ج 5، ص 178؛ تاريخ ابن كثير، ج 7، ص 113.
52- ما اين مطلب رابه طور فشرده از صحيح بخارى ، كتاب اللباس ، باب مايذكر فى الشيب ، ج 4، ص ‍ 27 آورده ايم .
53- طبقات ابن سعد، ج 6، ص 63؛ صحيح بخارى ، كتاب الوضوء باب الماء الذىيغسل به شعر الانسان ، ج 1، ص 31.
54- صحيح بخارى ، كتاب الشروط، باب الشروط فى الجهاد و المصالحه معاهل الحرب و كتابه الشروط، ج 2، ص 81 و كتاب المغازى ، باب غزوه الحديبيه ، طبقاتابن سعد، ج 3، ص 29 و باب ذكر علامات ما بعدنزول الوحى ، ج 1، ق 1، ص 118؛ مغازى واقدى ، ص 247.
55- مسند احمد، ج 5، ص 68، شرح مفصل اين واقعه در اصابه ، در شرححال حنظله آمده و در پايان آن يادآورى شده كه اين خبر با اسنادى ديگر نيز آمده است .
56- مستدرك حاكم ، كتاب التاريخ ، آخر كتاب البعث ، ج 2، ص 615؛ مجمعالزوائد، ج 8، ص 235؛ تحقيق النصره مراغى ، ص 113 - 114 كه از طبرانىنقل كرده است .
57- از روايت چنين بر مى آيد كه آنها غالبا از اينقبيل دعاها مى كرده اند كه نشان دهنده توسل به پيغمبر اسلام بوده است .
58- دلائل النبوه بيهقى ، ص 343 - 345، در تفسير آيه 89 بقره ، تفسير طبرى ،ج 1، ص 324 - 328؛ تفسير نيشابورى در حاشيه آن ، ج 1، ص 333؛ مستدرك حاكم درتفسير آيه مزبور، ج 4، ص 263؛ تفسير سيوطى ازدلائل النبوه ابو نعيم ؛ تفسير محمد بن عبدالحميد؛ تفسير ابومحمد عبدالرحمن بن ابىحاتم بن ادريس رازى ؛ تفسير ابوبكر محمد بن ابراهيم منذر نيشابورى ، و رواياتمتواتر ديگر.
59- مسند احمد، ج 4، ص 138؛ سنن ترمذى ، كتاب الدعوات ، ج 13، ص 80 - 81؛سنن ابن ماجه ، كتاب اقامه الصلاه والسنه فيها، باب ما جاء فى صلاه الحاجه ، ص441، ح 1385؛ اين اثير به سندش ‍ در اسد الغابه در شرححال عثمان بن حنيف ؛ بيهقى به روايت از تحقيق النصره ؛ تحقيق النصره ، ص ‍ 114. مامخصوصا لفظ امام حنابله (احمد بن حنبل ) را آورده ايم ؛ زيرا كه منكران شفاعت از پيروانابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب هستند و همه آنها پيرو احمد بنحنبل مى باشند.
60- تحقيق النصره ، ص 114 - 115، بهنقل از معجم كبير طبرانى .
61- صحيح بخارى ، كتاب الاستسقاء بابسوال الناس الامام الاستسقاء اذا قحطوا و كتابفضائل اصحاب النبى ، باب مناقب العباس بن عبدالمطلب ج 1، ص 124 و ج 2، ص200؛ سنن بيهقى ، كتاب صلاه الاستسقاء باب الاستسقاء بمن ترجى بركه دعائه ، ج 3،ص 352.
62- صحيح بخارى ، كتاب الذبائح ، باب ما ذبح على النصب والانصام ، ج 3، ص207؛ مسند احمد، ج 2، ص 69 و 86. زيد بن عمر و بننفيل ، پسر عموى و پدر زن او بوده است . شرححال زيد، ضمن شرح حال پسرش (سعيد) در استيعاب ، ج 2، ص 4 آمده است .
63- صحيح بخارى ، باب بدء الوحى ، ج 1، ص 3، در تفسير سوره علق ؛ صحيحمسلم ، كتاب الايمان ، باب بدء الوحى ، ح 252؛ مسند احمد، ج 6، ص 223 و 233. ما اينخبر را به طور فشرده آورده ايم . در جلد چهارم كتاب نقش ائمه در احياء دين ، روايات بعثتپيغمبر را كه در كتابهاى حديث و سيره و تفسير آمده اند، مورد بررسى قرار داده و اخبارصحيح آنها را در ماخذ ياد شده آورده ايم .
64- تاريخ طبرى ، اخبار بعثت ، ج 1، ص 1150.
65- صحيح بخارى ، كتاب الدعوات ، بابقول النبى (ص ) من آذيته ؛ صحيح مسلم ، كتاب البر و الصله ، باب من لعنه النبى (ص) و ليس له اهلا.
66- صحيح بخارى ، كتاب بدء الخلق ، باب صفه ابليس و جنوده و كتاب الطب ،باب هل يستخرج السحر و كتاب الادب ، باب ان الله يامربالعدل و تاب الدعوات ، باب تكرير الدعاء؛ صحيح مسلم ، باب السحر.
67- صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب وجوبامتثال ما قاله شرعا دون ما ذكره من معايش الناس ...، سنن ابن ماجه ، باب تلقيحالنخل .
68- صحيح بخارى ، كتاب فضائل اصحاب النبى ، باب مقدم النبى (ص ) واصحابه المدينه و كتاب العيدين ، باب سنت العيدينلاهل الاسلام ؛ صحيح مسلم ، كتاب صلاه العيدين ، باب الرخصه فى لعب يوم العيد.
69- صحيح مسلم ، كتاب صلاه العيدين ، باب الرخصه فى اللعب الذى لا معصيهفى ايام العيد، ح 18، 19، 20، 21، 22.
70- سنن ترمذى ، ابواب المناقب ، مناقب عمر.
71- سنن ترمذى ، ابواب المناقب ، باب مناقب عمر، مسند احمد، ج 5، ص 353. ما اينقبيل احاديث و علل پيدايش آنها را در جزء 2 و 3 و 4 و 5 كتاب نقش ائمه در احياء دين آوردهو مورد بررسى و تحقيق قرار داده ايم .
72- صحيح بخارى ، كتاب الشهادات ، باب شهاده الاعمى و نكاحه ؛ صحيح مسلم ،كتاب فضائل القرآن باب الامر بتعهد القرآن ، ح 224، سنن ابو داود، كتاب التطوع ،باب فى رفع الصوت بالقرآءه فى صلوهالليل ، ح 133 و كتاب الحروف و القراءات ، الباباول ، ح 3970
73- از آنجا كه احاديث مذهب خلفا موجب برداشتى مى شود كه مقام و منزلترسول خدا(ص ) را در حد يك انسان معمولى پايين مى آورد (مانند حديث ساختگى غرانيق كهبى اساس بودن آن را در جلد چهارم كتاب نقش ائمه ثابت كرده ايم )، به طورى كه مىتوان از خلال آنها در مساله اساسى وحى و قرآن القاء شبهه كرد، گروه مستشرقين ازمبلغين نصارا در مباحثشان در باره اسلام مخصوصا به احاديث مذهب خلفا استناد كرده وآشكارا احاديث مذهب اهل بيت (ع ) را كنار گذاشته اند.
74- شفا الدور، ص 27. منظور درختى است كه در صلح حديبيه در زير آن بيعتشجره به عمل آمده بود و خداوند از مومنانى كه در آن بيعت شركت كرده بودند اظهارخشنودى كرد.
75- شرح نهج البلاغه محمد عبده ، خطبه 192.
76- صحيح ، كتاب المناقب و المرضى و الادب ؛ صحيح مسلم ، كتابالفضائل ، باب اثبات خاتم النبوه ؛ سنن ابوداود، كتاب اللباس ، ترمذى ، كتابالمناقب ، مسند احمد، ج 2، ص 223 و ج 3، ص ‍ 434 و 442 و ج 4، ص 195 و ج 5، ص35، 77، 82، 90، 95، 98، 104، 340، 341، 354، 438، 442، 443 و ج 6: ص329.
77- طبقات ابن سعد، ج 1، ق 1، ص 73، 76، 83، 98، 99، 100، 101، 109، و ج3، ق 1، ص 153؛ صحيح بخارى ، آخر كتاب بدء الوحى من اخبارهرقل عن ظهوره ؛ سنن ترمذى ، كتاب المناقب ، باب ما جاء فى بدء النبوته ، ج 13، ص106؛ سيره ابن هشام ، ج 1، ص 194، 203 و نيز ر.ك : ج 1، ص 231، 239، 251.
78- صحيح بخارى ، كتاب البيوع ، باب كراهيه السخب فى الاسواق ، ج 2، ص10 و كتاب التفسير، باب تفسير سوره الفتح و كتابفضائل القرآن ، باب اول ؛ طبقات ابن سعد، چاپ اروپا، ج 1، ص 123 و ج 1، ق 2، ص17، 87، 89،؛ سنن ترمذى ، كتاب المناقب ، باباول ؛ سنن دارمى ، المقدمه ، باب اول ؛ مسند احمد، ج 2، ص 174، و ج 3، ص 467؛ طبقاتابن سعد، ج 1، ق 1، ص 64، 103، 104، 106، 108 و 111.
79- صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب نسب النبى ، ص 1782، ح 2، مسند احمد، ج5، ص 89، 95 و 105؛ مسند طيالسى ، ح 781؛ طبقات ابن سعد، ج 8، ص 179. و سلامكردن درخت در اين منابع آمده است : سنن دارمى ، المقدمه ، باب سوم طبقات ابن سعد.
80- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 15، ص 242؛الكامل مبرد، ص 222. شرح مفصل اين داستان ، به خواست خدا، در جلد سوم همين كتاب خواهدآمد.
81- 1. روزنامه شرق الاوسط، 3/12/1984، در مقابله اى زير عنوان حكمالاحتفال بالمولد النبوى و غيره من الموالد.
82- صحيح بخارى ، كتاب الانبياء باب يزفون النسلان فى المشى ، ج 2، ص158 و 159.
83- صحيح بخارى ، كتاب الانبياء باب يزفون النسلان فى المشى ، ج 2، ص158، معجم البلدان ، ماده زمزم ؛ تاريخ طبرى و ابن اثير در داستاناسماعيل . پ
84- مسند احمد، ج 1، ص 306 و قريب به آن در ص 127؛ مسند طيالسى تح 2697؛معجم البلدان ، ذيل واژه كعبه ، تاريخ طبرى و ابن اثير در داستان ابراهيم واسماعيل .
85- صحيح مسلم ، كتاب الزاهد و الرقايق ، باب لا تدخلوا مساكن الذين ظلموا انفسهم...، ح 40، به اختصار؛ مسند احمد، ج 2، ص 117؛ صحيح بخارى ، كتاب المغازى ، بابنزول النبى الحجر؛ تاريخ طبرى ، چاپ اروپا در خبر قوم ثمود، ج 1، ح 250.
86- مسند احمد بن حنبل ، ج 2، ص 66
87- صحيح مسلم ، كتاب الجمعه ، بابفضل الجمعه ، ح 17، 18
88- مسند احمد، ج 1، ص 87، 89، 96، 110، 128، 139، 145، 150؛ مسند طياليسو ح 96 و 155
89- مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 89، 96
90- مسند احمد، ج 2، ص 246.
91- مسند احمد، ج 2، ص 285
92- در مورد اسماعيل و فرزندانش ر.ك : سيره ابن هشام ، ج 1، ص 6، تاريخ طبرى ،چاپ اروپا، ج 1، ص 352؛ تاريخ ابن اثير، چاپ اروپا ج 1، ص 89؛ تاريخ ابنكثير، ج 1، ص 193؛ معجم البلدان ، واژه حجر.
93- ما روايتهاى سه گانه ابن سعد را به طور فشرده از طبقات ، ج 1، ص 25،آورده ايم .
94- الاكتفاء فى مغازى المصطفى و الثلاثه الخلفاء، تصحيح هنرى ماسه ، چاپجول كريونل ، الجزاير، 1931، ص 119. كلاعى ، ابو الربيع سليمان بن موسى بنسالم الحميرى در سال 565 قمرى به دنيا آمد و درسال 634 درگذشت .
95- ابن جبير، محمد بن احمد بن جبير الكنانى اندلسى ، در شب شنبه دهم ربيعالاول سال 540 يا 539 به دنيا آمده و در اسكندريه در شب چهار شنبه 27 يا 29 شعبانسال 616 از دنيا رفته است . ابن جبير، اديب وارسته وكامل و شاعرى خوش قريحه و توانا، و جوانمردى خوش برخورد، و از دانشمدان فقه وحديث اندلس بوده است . سفرنامه ابن جبير كتابى است كه در آن از مسافرتش به حج كهمدت دو سال و سه ماه و نيم به طول انجاميده شرحى وافى داده است . اين مسافرت از روزدوشنبه 19 شوال 578 آغاز، و تا روز پنجشنبه 22 محرمسال 581 ادامه داشته است . ابن جبير در اين مسافرت از كشورهاى مصر و سرزمينهاى عربو عراق و شام و صقليه و غيره ديدن كرده و از شهرهايى كه ديده ، ياد نموده ، و اماكنى راكه در آنجاها فرود آمد، شرح داده است .
آنچه از سفرنامه او در اينجا آورديم ، چاپ سال 1374 مصر است كه با تحقيق دكتر حسيننصار(ص 63) منتشر شده است . شرح حال ابن جبير در مقدمه كتابش آمده است . 96-فروغ كافى كتاب حج ، باب حج ابراهيم و اسماعيل (ع ) و بنائهما البيت ...، ج 4، ص210، ح 14، چاپ دارالكتب الاسلاميه ، تهران ، 1391 ق ، من لا يحضره الفقيه ، كتابالحج ، باب علل الحج ، ج 2، ص 125 - 126، ح 13، چاپ دارالكتب الاسلاميه ، 1390، وباب نكت فى حج الانبياء و المرسلين ، ج 2، ص 149، ح 8؛ وافى ، كتاب الحجر، بابحج ابراهيم و اسماعيل (ع )، ج 8، ص 28؛ بحارالانوار، كتاب النبوه ، باباحوال اولاد ابراهيم (ع ) وازواجه و بناء البيت ، ج 5، ص 143، ح 41 و ج 5، ص 144، ح54.
97- فروع كافى ، كتاب الحج ، باب حج ابراهيم ، ج 4، ص 210، ح 15؛بحارالانوار، به نقل از صدوق ، كتاب النبوه باباحوال اولاد ابراهيم ، ج 5، ص 142، ح 40 و باب اخبار اولاد ابراهيم ، ج 5، ص 144، ح5؛ وافى ، كتاب الحج ، بابا حج ابراهيم ج 8، ص 28.
98- فروع كافى ، كتاب الحج ، باب حج ابراهيم ، ج 4، ص 210، ح 16؛ وافى ،كتاب الحج ، باب حج ابراهيم ، ج 8، ص 28، بحارالانوار، ج 5، ص 144، ح 56.
99- مختصر كتاب البلدان ، ابوبكر احمد بن الفقيه الهمدانى ، چاپبريل ليدن ، 1302 ق ، ص 17.
100- صحيح بخارى ، كتاب فضائل اصحاب النبى ، باب مناقب خالد بن وليد، ج2، ص 204.
101- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، بابقول النبى (ص ) انا بك لمحزونون ، ج 1، ص 158، صحيح مسلم ، كتابالفضائل ، باب رحمه بالصبيان و العيال ، ح 62؛ سنن ابن ماجه ، كتابالجنائز، باب ماجاء فى النظر الى الميت ، ج 1، ص 473، ح 1475؛ طبقات ابن سعد، ج 1، ق 1، ص88؛ مسند احمد ج 3، ص 193.
102- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، بابقول النبى يعذب الميت ببعض بكاء اهله عليه و كتاب المرضى ، باب عياده الصبيان ، ج4، ص 13؛ صحيح مسلم ، كتاب الجنائز، باب البكاء على الميت ، ص ‍ 636، ح 11؛ سننابى داود، كتابالجنائز، باب البكاء على الميت ، ج 3، ص 193، ح 3125؛ سنن نسائى ،كتابالجنائز، باب الامر بالاحتساب و الصبر، ج 1، ص 246؛ مسند احمد، ج 2، ص 306و ج 3، 83، 88، 89.
103- شرح حال حمزه در طبقات ابن سعد، چاپ دار صادر بيروت 1377، وتفصيل بيشتر آن در مغازه ى واقدى ، ج 1، ص 315 - 317؛ امتاع الاسماع مقريزى ، ج ا،ص 163، مسند احمد، ج 2، ص ‍ 40؛ و تاريخ طبرى آمده است . ابن عبدالبر در استيعاب وابن اثير در اسد الغابه آن را به اختصار و در شرح زندگانى حمزه آورده اند.
104- سنن نسائى ،؟ تاب الجنائز، باب زياره قبر المشرك ، ج 1، ص 267؛ سننابو داود، كتاب الجنائز، باب زياره القبور، ج 3، ص 218، ح 3234؛ سنن ابن ماجه ،كتاب الجنائز، باب ما جاء فى زياره قبور المشركين ، ج 1، ص 501، ح 1572.
105- سنن ابن ماجه ، كتاب الجنائز، بابا ما جاء فى العطعام يبعث الىاهل الميت ، ج 1، ص 514، ح 1610 و 1611؛ سنن ترمذى ، كتاب الجنائز، باب ما جاءفى العطعام يصنع لاهل الميت ، ج 4، ص 219 كه گفته است اين حديث حسن و صحيح است ؛سنن ابو داود، كتاب الجنائز، باب صنعه الطعاملاهل الميت ، ج 3، ص 195، ح 3132؛ مسند احمد بنحنبل ، ج 1، ص 205 و ج 6، ص 370.
106- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، باب حداد المراه على غير زوجها، ج 1، ص154 و كتاب الطلاق ، بابا تحد امتوفى عنها زوجها اربعه اشهر و عشرا، ج 3، ص 189و باب الكحل للحاده ، باب 68 و باب القسط للحاده عند الطهر و بابا تلبس الحادهثياب العصب و باب و الذين يتوفون منكم و يذرون ازواجا، ج 3، ص 189 - 190؛ صحيحمسلم ، كتاب الطلاق ، باب وجوب الاحداد فى عده الوفات و تحريمه فى غير ذلك الاثلاثه ايام ، ص 1124، 1125، 1126، 1127 و 1128، ح 1486، 147، 1490 و1491؛ سنن ابو داود، كتاب الطلاق ، باب ، حداد المتوفى عنها زوجها، ج 2، ص 290، ح2299 و باب فيما تجتنبه المعتده فى عدتها، ج 2، ص 291، ح 2302؛ سنن ترمذى ،كتاب الطلاق و اللعان ، باب ما جاء فى عده المتوفى عنها زوجها، ج 5، ص 171 - 174؛سنن نسائى ، كتاب الطلاق ، باب عده المتوفى عنها زوجها و باب الاحداد و باب سقوطالاحداد عن الكتابيه المتوفى عنها زوجها و باب الخصاب للحاده ، سنن ابن ماجه ، كتابالطلاق ، باب هل تحد المراه على غير زوجها، ج 1، ص 374، ح 2085 - 2087؛ سنندارمى ، كتاب الطلاق ، باب احداد المراه على الزوج ، ج 2، ص 167؛ موطا مالك كتابالطلاق ، 101 و 105؛ طبقات ابن سعد، ج 4، ق 1، ص 27 و 28 و ج 8، ص 70، مسنداحمد، ج 5، ص 8 و ج 6، ص 37، 184 249، 281، 286، 287، 324، 325، 326،369، 408، 426؛ مسند طيالسى ، ج 4، ص 1587، 1589 و 1591.
107- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، بابقول النبى يعذب الميت ببكاء اهله عليه ، ج 1، ص 155 - 156؛ صحيح مسلم ، كتابالجنائز، باب الميت يعذب ببكاء اهله عليه ، ص 461، ح 22.
108- صحيح مسلم ، كتاب الجنائز، باب الميت يعذب بيكاء اهله عليه ، ص 642-643، ح 25 و 27 و نزديك به آن سخن ترمذى است در صحيحش ، كتاب الجنائز، بابا ماجاء فى الرخصه فى البكاء على الميت ، ج 4، ص 225، سنن ابو داود، كتاب الجنائز، ج3، ص 194، ح 3129.
109- شرح نووى در حاشيه صحيح مسلم ، كتاب الجنائز، باب الميت يعذب ببكاء اهلهعليه ، ج 6، ص ‍ 228.
110- سنن نسائى ، كتاب الجنائز، باب الرخصه فى البكاء على الميت ؛ سنن ابنماجه ، كتاب الجنائز، باب ما جاء فى البكاء على الميت ، ص 505، ح 1587؛ مسند احمد،ج 2، ص 110، 273، 333، 408 و 444.
111- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، باب البكاء عند المريض ، ج 1، ص 185.
112- الاصولالثلاثه و ادلتها، قاهره ، چاپخانه مدنى ، 1380 ق ، ص 4؛ و نيز ر.ك : الدين وشروطها كه در همان چاپخانه به چاپ رسيده است . مخالفين خواستن از غير خدا به اينآيه نيز استدلال مى كنند: قل ادعوا الذين زعمتم من دونه فلا يملكون كشف الضر عنكم و لاتحويلا. (اسراء / 56). و آيات ديگرى نظير آن .
113- الاصول الثلاثه و ادلتها، ص 5 و 8.
114- الاصول الثلاثه و ادلتها، ص 46
115- الدين و شروط الصلوه ، ص 8.
116- ما در مقام برشمردن تمامى ادله دو مذهب نيستيم ، بلكه هدف ، تنها آوردننمونه اى از آنها بوده است .
117- وقايع جنگ صفين را در تاريخ طبرى ، ابن اثير و ابن كثير، و داستان خوارجرا در همان منابع و ديگر مصادر مطالعه كيند.
118- مطلب از اين قرار بود كه امير المومنين على (ع ) مقدارى طلا از يمن به خدمتپيغمبر آورد و آن حضرت همه را بين چهار نفر از كافران از باب مولفهقلوبهم قسمت كرد. اين كار پيغمبر خشم برخى از مهاجران و انصار را برانگيختو به اعتراض گفتند: پولها را به سران كفر نجد مى دهد و ما را ناديده مى گيرد.رسول خدا(ص ) فرمود: من با اين كار دلهاى ايشان را به اسلاممتمايل مى كنم . آنگاه مردى سر تراشيده با چشمهايى گود برخاست و گفت : اى محمد ازخدا بترس ، پيغمبر فرمود: اگر من از فرمان خدا سرپيچى كنم ، چه كسى فرمانبردارخدا خواهد بود؟ خداوند مرا امين همه جهان مى داند، ولى شما مرا امين نمى دانيد؟ چون آن مردبرفت رسول خدا فرمود: از نسل اين مرد كسانى به وجود خواهند آمد كه قرآن مى خوانندولى از گلوهايشان تجاوز نمى كند. آن چنان از دين اسلام بيرون مى روند كه تير از چلهكمان ، مسلمانان را مى كشند و... صحيح بخارى ، كتاب توحيد، بابقول الله تعالى : تعرج الملائكه ...، ج 4، ص 188؛ صحيح مسلم ، كتاب الزكاه ، بابذكر الخوارج و صفاتهم ، ص 741ت ح 143.
119- صحيح مسلم ، كتاب الزكاه ، باب ذكر الخوارج و صفاتهم ، ح 143، 144،145، 146.
120- اين استدلال از سخن اميرالمومنين على (ع ) استفاده شده كه در كتاب شيخ صدوق، در باب در بر دوگانه پرستان و زنديقان ، كتاب توحيد، ص 241، آمده است .
121- به مصادر اين خبر در قسمت استشفاع به پيامبر خدا(ص ) رجوع شود.
122- اين حجر در الاصابه در معرفى ذوالخويصره مى نويسد: ذوالخويصره تميمى، نامش حرقوص بن زهير، بنيانگذار خوارج است . او در هنگام تقسيم غنائم بهرسول خدا اعتراض كرد و گفت : اى رسول خدا عدالت را رعايت كن پيغمبر(ص ) در پاسخاو فرمود: واى بر تو، اگر من عدالت را رعايت نكنم ، پس چه كسى چنان خواهد كرد. ودرباره او فرمود: از اين مرد يارانى به هم خواهد رسيد كه نماز و روزه شما را در برابرنماز و روزه خود بى ارزش خواهند دانست . آنان چنان از دين خدا بيرون مى روند كه تير ازچله كمان .
شرح حال ذولخويصره در اسد الغابه آمده وتفصيل سخن پيامبر خدا(ص ) درباره او، و مساله خوارج و جنگشان با اميرالمومنين (ع ) درصحيح مسلم ، باب ذكر الخوارج ، و باب التحريض علىقبل الخوارج ، و باب الخوارج شر الخلق و الخليقه آمده است .
123- اخبار سيره حضرت داود (ع ) در كتاب تاريخ طبرى و ديگر منابع آمده است .
124- من خيلى پيش از اينها ضرورت اقدام به بررسى و تحقيق براى يك گونهكردن سنت پيغمبر(ص ) را از ره علمى محض به دانشمندان اسلامى و نويسندگان و متفكرانآنان در مصر و حجاز و شام و لبنان و هند و پاكستان و عراق و ديگر جاها توصيه كرده وشرح كافى داده ام ؛ چه در دانشگاههاى اسلامى و اجتماعات علمى يا در نشستى كه بادانشمندان به طور جداگانه و خصوصى داشته ام . من - به يارى خدا - بيش از پنجاه وچند سال از عمر خود را صرف اين گونه بررسيها كرده ام و از آنجا كه ام المومنين عايشهرا در بين ديگر امهات مومنين و همسران پيامبر الهى بيشتر راوى درنقل حديث و سيره رسول خدا(ص )، حتى بيش ازاهل بيت آن حضرت و همه اصحاب او، يافتم و از آنجا كه بيشتر محققين ، از مسلمان و غيرمسلمان ، مانند مستشرقين و پرورش يافتگان آنان ، درخلال احاديث همين بانو با سيره رسول اكرم (ص ) آشنا شده و مى شوند، و ممكن نيست كهدرباره سيره آن حضرت بدون بررسى علمى در مجموعه احاديث روايت شده از طرف آنبانو تحقيقى علمى به عمل آيد، ناگزير گرديم كه مجموعه احاديث او را جداگانه موردبحث علمى و تحقيقى قرار دهم ، و جلد اول از تحقيقات خود را زير عنوان احاديث ام الموميننعايشه انتشار دادم كه هنوز جلد دوم آن به چاپ نرسيده است .
اما در خلال بررسيهايم به اختلافاتى در اخبار سيره صدر نخستين اسلام برخوردم كهمرا ناگزير ساخت تا قسمتى از تحقيقاتم را به نام خمسون و مائه صحابى مختلق (صدو پنجاه صحابى ساختگى ) منتشر سازم و هدفم از انتخاب اين نام بر كتاب اين بود كهدانشمندان را به اخبار صدر اسلام و عظمت اين همه اشخاص و اخبار ساختگى متوجه نمايم .در هر صورت ، دو جلد از آن كتاب به چاپ رسيد كه در آنها شرححال نود و سه صحابى ساختگى ، و هفتاد و چند نفر از راويان دروغين آورده شده است كهروايات فتوح و رده و ديگر ريدادهاى ساختگى ، همه از زبان همان راوياننقل شده است . بر اين تحقيق و بررسى ، به عنوان مقدمه دو جلد كتاب عبدالله بن سبا رانوشتم و انتشار دادم كه جلد سوم آن ، و نيز جلد سوم خمسون و مائه صحابى مختلق ، هنوزهنوز به چاپ نرسيده است . و من شكايت آن همه عكس العملهاى تند و زننده اى را كه در اينراه متحمل شده ام ، به خداى متعال مى برم .
(لازم به ذكر است كه كتابهاى احاديث ام المومنين عايشه ، عبدالله بن سبا، خمسون و مائهصحابى مختلق ، به ترتيب ، به ترتيب زير عناوين نقش عايشه در تاريخ اسلام ،عبدالله بن سبا، صد و پنجاه صحابى ساختگى به فارسى ترجمه و چاپ شده است .مترجم ).
125- ما مذهب هيئت حاكمه را تا آخرين خلفاى ترك عثمانى ، و مذهباهل بيت را به امام دوازدهم محدود كرده ايم . زيرا مذهب خلفا به مشروعيت حكومت خلفاى پساز پيغمبر اكرم ايمان دارد و آنها را جانشينان پيغمبر مى داند. مذهباهل بيت نيز به حقانيت امامان دوازده گانه در به دست گرفتن زمام حكومت ايمان دارد وايشان را اوصياء پيغمبر مى خواند. از اين روست كه ما نخستين مذهب را مذهب خلفا، و ديگرىرا مذهب اهل بيت ناميده ايم .
126- تهذيب اللغه ، زهرى ، ج 15، ص 19.
127- ر.ك : نهايه اللعه ، ابن اثير، ذيل واژه جهد.
128- مقدمه سنن دارمى ، باب فصل العلم و العالم ج 1، ص 100، ح 32
129- صحيح مسلم ، كتاب اعتكاف ، باب الاجتهاد فى العشر الاواخر من شهر رمضان ،ح 1175.
130- اصابه ، ج 1، ص 10. شهيد ثانى نيز همين سخن را از پيروان مذهب خلفاگرفته است كه در كتاب درايه خود در تعريف صحابى مى نويسد: الصحابىمنتلقى النبى - صلى الله عليه و آله - مومنا به و مات على الاسلام .
131- اصابه ، ج 1، ص 10، و 13
132- ر.ك : مفردات راغب و لسان العرب ، واژه صحب .
133- الاصابه ، ج 1، ص 13.
134- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 2151.
135- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 2457 - 2458.
136- در شرح حال سيف بن عمر تميمى ، ر.ك : عبدالله بن سبا، ج 1،
137- ر.ك : عبدالله بن سبا ج 1، ص 117. مولف در كتاب رواه مختلقون (چاپ نشده) نيز به اين مساله پرداخته است .
138- اغانى ، ج 14، ص 158.
139- قضاعه ، مجموعه قبايل بزرگى استشامل حيدان ، بهراء، بلى ، جهينه و غيره كه ابن حزم در كتاب انساب خود، ص 440 -460، به شرح آنها پرداخته است . مركز قضاعه نخست در شحر و بعد در نجران و سپسدر شام بوده است . محل سكونت افراد اين قبايل سرزمينى بسيار وسيع و پهناور بين شام وحجاز تا عراق بوده است ر.ك : معجم قبائل العرب ، واژه قضاعه ، ج 3،ص 957.
140- الاغلانى ، ج 14، ص 157. ابن حزم آن را به طور فشرده در جمهره ،ص284، آورده است .
141- حوران منطقه اى وسيع از استان دمشق ، كه قراء و قصبات و مزارع فراوانىدارد. معجم البلدان ، ج 2، ص 358.
142- الاغانى ، ج 15، ص 56
143- الاصابه ، ج 2، ص 496 - 489. گفتنى است بين علقمه و پسر عمويش عامرمساله اى پيش آمد و سخنانى دو از عفت كلام رد وبدل شد كه . از ترجمه آن شرم داريم ولى وقايعنگاران ، از جمله اصفهانى در اغانى ، ج15، ص 50 - 55، ابن حزم در جمهره ، ص 284، آن را آورده اند. طالبان به اان مدراكمراجعه كنند. رنجيدن علقمه از امپراتور روم هم سبب اشاره او به ماجراى ميان علقمه و عامربوده است . مترجم .
144- او محمد عبدالرحمن بن ابى حاتم رازى (م 327 ق )، كتاب معروفش ، تقدمهالمعرفه لكتاب الجرح و التعديل است و درسال 1371 قمرى در حيدر آباد دكن به چاپ رسيده است .
145- و هر كس كه رسول خدا را به رنج افكند و بجز راه مومنان را در پيش بگيرد،ما او را در اين مسير به خودش وا مى گذاريم . گفتنى است كه پيروان مذهباهل بيت معتقدند كه مقصود از مومنين در آيه فوق ؛ مومنين صحابه مى باشند؛همان طور كه در آيه نيز به آن تصريح شده است ، نه هر كس ديگر. توضيح آن بعداخواهد آمد.
146- خداوند سرزنده نگه دارد آن كس را كه سخنانم را بشنود و به خاطر بسپاردتا به ديگران برساند.
147- شما كه حاضر هستيد اين سخنان رابه ديگران كه غائبند برسانيد.
148- از قول من ، حتى يك آيه از قرآن هم كه شده ، به ديگران برسانيد و هيچپروايى نداشته باشيد.
149- سپس خواهيم گفت كه مذهب خلفا با تمام قوا از انتشار احاديثرسول خدا(ص )، بويژه در نوشتن آن تا اواخر سدهاول هجرى ، جلوگيرى كرده است .
150- جرح و تعديل ، ص 7 -9
151- ابو عمر يوسف بن عبدالله ، از نوادگان محمد بن عبدالبر النمرى القرطبىالمالكى (368 - 463 ق ) است و كتاب معروف وى الاستيعاب فى اسماء الاصحاب است .
152- اسد الغابه فى معرفه الصحابه ،ج 1، ص 3.
153- الاصابه فى تمييز الصحابه ، ج 1، ص 17 - 22
154- كاش مى دانستيم امام و فقيه مشهور، ابوزرعه ، درباره منافقينى كه جزءاصحاب رسول خدا(ص ) بوده اند چه نظرى داشته است ؟
155- اصابه ابن حجر، ج 1، ص 18. ابن حجر در معرفى ابوزرعه مى نويسد: امامحافظ و ثقه مشهور از طبقه يازدهم راويان حديث است كه درسال دويست و شصت و چهار هجرى در گذشته و اصحاب صحاح ، چون مسلم ، ترمذى ،نسائى و ابن ماجه ، از او روايت كرده اند. به شرححال ابوزرعه در تقريب التهذيب ، ج 2، ص 536، شماره 1479 مراجعه كنيد.
156- بى گمان خداوند از مومنينى كه در پاى درخت با تو بيعت كرده اند راضى وخشنود گرديد و از راز درونشان باخبر شد و بر آنها آرامش فرود آورد و پيروزىنزديكى به ايشان مرحمت فرمود.
157- داستانى بيعت شجره ، در مغازى واقدى ، ص 604 و خطط مقريزى ، ص 291آمده است .
158- و از باديه نشينان دور و برتان ، منافقين و دو رويانى وجود دارند و از اهالىمدينه نيز كسانى كاركشته و بس ماهر در دورويى و نفاق مى باشند كه شما ايشان رانمى شناسيد و فقط ما آنها را مى شناسيم . آنان را دو بار عذاب خواهيم كرد، سپس بهعذابى دردناك مبتلايشان خواهيم ساخت .
159- اشاره به داستان افك ، آيات 11 - 17 سوره نور كه درباره اعلام پاكدامنىعايشه ، بنا به روايت ايشان ، يا پاكى ماريه ، بنا به گفته ديگراننازل شده است .
160- و چون داد و ستد و سرگرمى اى مى بينند به سويش روى آرند و تو راايستاده ترك كنند.
161- مسند احمد حنبل ، ج 5، ص 390 و 453؛ صحيح مسلم ، ج 8، ص 122 - 123،باب صفات المنافقين ؛ مجمع الزوائد، ج 1، ص 110 و ج 6، ص 195؛ مغازى و اقدى ، ج3، ص 1042؛ امتاع مقريزى ، ص 477؛ الدر المنثور سيوطى ، ج 3، ص 258 - 259، درتفسير آيه وهموا بما لم ينالوا (توبه / 74).
162- پيروان مذهب اهل بيت اين توطئه را به سبب مراسم غدير خم در جحفه ، و دربازگشت آن حضرت از حجه الوداع مى دانند. ر.ك : بحارالانوار، ج 28، ص 97.
163- صحيح بخارى ، در تفسير سوره مائده ، باب و كنت عليهم شهيدا ما دمت فيهمفلما توفيتنى و كتاب الانبياء، باب و اتخذ الله ابراهيم خليلا؛ صحيح ترمذى ، ابوابصفه القيامه ، باب ما جاء فى شاءن الحشر و تفسير سوره طه .
164- صحيح بخارى ، كتاب الرقاق ، باب فى الحوض ، ج 4، ص 95 و كتابالفتن ، باب ما جاء فى قول الله تعالى : و اتقوا فتنه لا تصيبن الذين ...؛ سنن ابنماجه ، كتاب مناسك ، باب الخطبه يوم النحر، ح 5830؛ مسند احمد، ج 1، ص 435 و ج 3،ص 28 و ج 5، ص 48.
165- صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب اثبات حوض نبينا، ج 4، ص 1800، ح40.
166- اميرالمومنين على (ع )، به موجب روايت حاكم در مستدرك ، ج 3، ص 483، ومالكى در فصول المهمه و ابن مغازلى شافعى در المناقب ، ج 3، ص 7 و شبلنجى درنور الابصار، ص 69، در روز سيزدهم رجب سال سى ام عامالفيل و درون كعبه چشم به جهان گشود. مهاجران و انصار درسال 35 هجرى با او به خلافت بيعت كردند، و به سبب ضربتى كه ابن ملجم مرادى درشب نوزدهم ماه رمضان سال چهلم در مجراب عبادت در مسجد كوفه برفرقش فرود آرود، دربيست و يكم همان ماه به سراى باقى شتافت . اصحاب صحاح 536 حديث از او روايتكرده اند. شرح حالش در استيعاب ، اسد الغابه ، اصابه و جوامع السيره ، ج 5، ص276، آمده است . روايت آن حضرت در مورد شناسايى منافقان در منابعذيل آمده است : صحيح مسلم ، ج 1، ص 61، بابالدليل على ان حب الانصار و على من الايمان و بغضهم من علامات النفاق ؛ صحيح ترمذى ،ج 12، ص 177، باب مناقب على ؛ سنن ابن ماجه ؛ مقدمه باب حادى عشر؛ سنن نسائى ، ج2، ص 271، باب علامه المومن و باب علامه المنافق از كتاب الايمان و شرايعه ؛خصائص نسائى ، ص 38؛ مسند احمد، ج 1، ص 84 و 95 و 128؛ تاريخ بغداد، ج 2، ص255 و ج 8، ص 417 و ج 16، ص 426؛ حليه الاولياء ابونعيم ، ج 4، ص 185 (كهگفته است حديثى است صحيح و متفق عليه )؛ تاريخ الاسلام ذهبى ، ج 2، ص 198؛ تاريخابن كثير، ج 7، ص 354؛ استيعاب ، ج 2، ص 461؛ اسدالغابه ، ج 4، ص 292؛كنزالعمال ، ج 15، ص 105؛ رياض ‍ النضره ، ج 2، ص 284؛ المناقب ابن المغازى ، ص190، ح 255.
167- ام سلمه ، هند دختر ابى اميه بن مغيره قرشى مخزومى ، پيش از ازدواج باپيغمبر همسر ابوسلمه بن عبدالاسد مخزومى بود كه هر دو از مسلمانان صدر اسلام بودندو به حبشه و سپس به مدينه مهاجرت كردند. ابوسلمه چون در جنگ احد مجروح و درسال سوم از هجرت در گذشت ، رسول خدا(ص ) ام سلمه را كه زنى پرفرزند بود تحتسرپرستى خود در آورد. ام سلمه پس از شهادت امام حسين (ع ) بهسال 61 هجرى درگذشت . اصحاب صحاح 378 حديث از او روايت كرده اند. شرححال ام سلمه و ابوسلمه در اسد الغابه و جوامع السيره ، ص 276، و تقريب التهذيب ،ج 2، ص 617، آمده است . حديث ام سلمه درباره منافقين در منابعذيل آمده است : سنن ترمذى ، ج 13، ص 168؛ مسند احمد بنحنبل ، ج 6، ص 292، استيعاب ج 2، ص 460؛ تاريخ ابن كثير، ج 7 ص 354؛ كنزالعمال چاپ اول ، ج 6، ص 292.
168- عبدالله بن عباس ، نواده عبدالمطلب و پسر عموى پيغمبر(ص ) و على است . اوسه ساله بود كه هجرت پيش آمد و در سال 68 هجرى در طائف درگذشت . اصحاب صحاح1660 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در اسد الغابه و اصابه و جوامع السيره، ص 276، آمده است .
169- ابوذر غفارى ، جندب يا بريد، فرزند جناده يا عبدالله و يا السكن است .ابوذر از پيشگامان در پذيرش اسلام و از آخرين مهاجران است . او در جنگهاى بعد از بدرشركت كرد. و در هنگام تبعيد در ربذه به دستور عثمان خليفه درسال 32 چشم از جهان پوشيد. اصحاب صحاح 281 حديث از او روايت كرده اند. شرححالش در التقريب ، ج 2، ص 420، و جوامع السيره ، ص 277، و جلد دوم كتاب عبداللهبن سبا آمده است .
170- انس ابن مالك ، انصارى خزرجى . خودش گفته است كه مدت دهسال رسول خدا(ص ) را خدمت كرده است . انس بر اثر نفرين اميرالمومنين على (ع ) دركتمانشهادتش در مورد داستان غدير خم ، به پيسى مبتلا گرديد كه عمامه او، آن را نمىپوشانيد. اين مطلب در كتاب اعلاق النفيسه ، ص ‍ 122، آمده وتفصيل آن را ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 4، ص 388، آورده است . انس دربصره و بعد از سال 90 هجرى درگذشت . اصحاب صحاح 2286 حديث از او روايت كردهاند. شرح حالش در اسد الغابه ، التقريب و جوامع السيره ، ص 276، و روايتش دربارهمنافقان در كنز العمال ، ج 7، ص 140، آمده است .
171- ابونجيد، عمران بن حصين خزاعى كعبى ، در فتح خبير اسلام آورد و از مصاحبترسول خدا(ص ) برخوردار شد. عمران بن حصين در كوفه بر مسند داورى و قضا نشست ودر سال 52 در بصره در گذشت . اصحاب صحاح 180 حديث از او روايت كرده اند. روايتشدرباره منافقان در كنز العمال ، ج 7، ص 140، و شرح حالش در التقريب ، ج 2، ص72، و جوامع السيره ، ص 277، آمده است .
172- مستدرك الصحيحين ، ج 3، ص 129؛ كنزالعمال ، ج 15، ص 91.
173- ابو سعيد خدرى ، سعد بن مالك بن سنان خزرجى ، جنگ خندق و جنگهاى بعد ازآن را درك رد و در مدينه به سال 63 يا 65 و يا 76 درگذشت . اصحاب صحاح 1170حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در اسد الغابه ، ج 2، ص 289، و التقريب ج 1،ص 289، و جوامع السيره ، ص 276، و حديثش درباره منافقان در صحيح ترمذى ، ج 13،ص 167، و حيله ابونعيم ، ج 6، ص 284، آمده است .
174- در تاريخ بغداد، ج 3، ص 153 آمده است كه ابن عباس در نزد ابن مسعود آيهيعجب الزراع ليغيظ بهم الكفار را خواند و گفت اين على بن ابى طالب است .
175- جابر بن عبدالله بن عمرو انصارى سلمى ، پدر و پسر هر دو صحابىبودند. جابر به همراه پدرش ‍ بيعت عقبه را درك كرد و در 17 جنگ در ركاب پيغمبرشركت كرد. او در صفين در كنار على (ع ) حضور داشت و پس ازسال 70 هجرى در مدينه درگذشت . اصحاب صحاح 1540 حديث از او روايت كرده اند.شرح حالش در اسد الغابه ، ج 1، ص 256 - 257، و التقريب ، ج 1، ص 122، وجوامع السيره ، ص 276، و روايتش درباره منافقان در استيعاب ، ج 2، ص 464، ورياض النضره ، ج 2، ص ‍ 284، و تاريخ ذهبى ، ج 2، ص 198، آمده كه چنين است : مامنافقان اين امت را جز به ...، و در مجمع الزوائد، ج 9، ص 133، نيز آمده كه با اينعبارت شروع مى شود: ما گروه انصار، منافقمان را جز از راه ...
176- صحيح ترمذى ، ج 13، ص 165، باب مناقب على ؛ سنن ابن ماجه ، بابفضل على ، ح 116؛ خصائص نسائى ، ص 4 و 30 و ج 4، ص 281 و 368 و 370 و372 و ج 5، ص 307 و 347 و 350 و 358 و 361 و 366 و 419 و 568؛ مستدركالصحيحين ، ج 2، ص 129 و ج 3 ص 9؛ رياض النضره ، ج 2، ص 222 - 225؛تاريخ بغداد، ج 7، ص 377 و ج 8، ص 290 و ج 12، ص 343 و مصادر بسيار ديگر.
177- اين ماجرا را به طور بسيار فشرده از طبقات ابن سعد، ج 2، ص 190 - 192،نقل كرديم . دنباله اين موضوع و بقيه مصادر را در بخشاول كتاب عبدالله سبا آورده ايم .
178- صحيح بخارى ، كتاب العلم ، باب كتابه العلم ، ج 1، ص 22 - 23.
179- روايت ابن عباس در صحيح بخارى ، كتاب الجهاد، باب جوائز الوفد، ج 2،ص 120 و باب اخراج اليهود من جزيره العرب ؛ صحيح مسلم ، كتاب الوصيه ، بابترك الوصيه ، و ديگر منابع خبرى ، و نصوص آن دراول داستان سقيفه در كتاب عبدالله بن سبا، ج 1، ص 98 - 102 آمده است .
180- صحيح بخارى ، كتاب الاعتصام بالكتاب والسنه ، باب كراهيه الخلاف وباب قول المريض قوموا عنى از كتاب المرضى و كتاب المرضى و كتاب مغازى ، بابمرض النبى ؛ صحيح مسلم ، كتاب الوصيه ، باب ترك الوصيه ؛ و ديگر منابع در كتابعبدالله بن سبا، ج 1، ص 101.
181- مسند، احمد، ج 6، ص 219 و ديگر مصادر در كتاب عبدالله بن سبا، ج 1، ص102 - 103.
182- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 1818.
183- تاريخ ابوالفدا، ج 1، ص 164.
184- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 57 كنزالعمال ، ج 4، ص 53، ح 1092؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص ‍ 243؛ الغدير، بهنقل از شرح المواهب زرقانى ، ج 8، ص 281؛ سنن ابن ماجه ، ح 627، در تفسير آيه 144سوره آل عمران .
185- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 57؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 243، السيرهالحلبيه ، ج 3، ص 390 - 391؛ كنز العمال ، ج 4، ص 53، ح 1092؛ التمهيدباقلانى ، ص 192 - 193.
186- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 567؛ طبقات ابن سعد، ج 2، ص 53، كنزالعمال ، ج 4، ص ‍ 53؛ تاريخ الخميس تج 2، ص 185؛ سيره حلبيه ، ج 3، ص 392.
187- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 54؛ تاريخ طبرى ، ج 1، ص 1817 - 1818؛تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 243؛ سيره حلبيه ، ج 3، ص 392 سنن ابن ماجه ، ح 1627.
188- گفتيم كه اين آيه قبلا به وسيله ابن ام مكتوم قرائت شده بود، وليب عمر بهآن اعتنايى نكرد و سخنان ديگران نيز سودى نداشت . اين اظهار ترديد در وفات پيغمبردر آن روز خاص از ويژگيهاى عمر بوده است ، زيرا هيچكس از سيره نويسان و مورخان چنينترديدى را به غير از شخص عمر، از هيچ صحابى ديگرى نياورده اند.

189- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 70؛ و نزديك به آن در: البدء و التاريخ وكنز العمال ج ، 4، ص 54 و 60 كه مى نويسد: كار تجهيز پيغمبر را چهار نفر بر عهدهگرفتند. آنگاه آنچه را كه ما آورده ايم ، آورده است . و نيز: عقد الفريد، ج 3، ص 61؛ ونزديك به آن سخن صريح ذهبى است در تاريخش ، ج 1، ص ‍ 321 و 324 و 326.
190- صحيح بخارى ، كتاب الحدود، باب رجم الحلبى من الزنا، ج 4، ص 120
191- ما اين خبر را به طور فشرده از تاريخ طبرى ، در ذكر رويدادهاى بعد ازوفات پيغمبر، نقل كرديم و اگر دراين مورد سخنى به غير از سخن طبرى بياوريم ، بهآن تصريح خواهيم كرد. تفصيل بيشتر آن در جلداول كتاب عبدالله بن سبا آمده است .
192- به تاريخ طبرى در ذكر رويدادهاىسال يازدهم هجرت ، ج 2، ص 456 و چاپ اروپا، ج 1، ص ‍ 1838 مراجعه كنيد كه آن رااز طريق عبدالله بن عبدالرحمن بن ابى عمره انصارى آورده است . و نيز رجوع شود بهتاريخ ابن اثير، ج 2، ص 125، و نزديك به آن در تاريخ الخلفا از ابن قتيبه ، ج 1،ص 5. همچنين ابوبكر جوهرى در جلد دوم كتاب سقيفه خود بهنقل ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه در خطبه و من كلام له فى معنىالانصار.
193- اسيد بن حضير، نامش در سيره ابن هشام ، ج 4، ص 335، آمده است . او ازنوادگان سماك بن عتيك بن رافع بن ... از قبيله اوس است . اسيد بيعت عقبه دوم را درك كردو در جنگ احد از خود ثبات قدم نشان داد و در همه جنگهاى پيغمبر شركت نموده بود. اسيد رانزد ابوبكر مقامى والا و ارجمند بود و او را بر همه انصار مقدم مى داشت . اسيد درسال 20 يا 21 در گذشت و عمر در حمل جنازه اش ‍ شركت كرد. اصحاب صحاح 18 حديث ازاو روايت كرده اند. شرح حالش در استيعاب ، ج 1، ص 31 -33؛ اصابه ، ج 1، ص 64، وجوامع السيره ، ص 283، آمده است .
194- عويم بن ساعده انصارى در بيعت عقبه و غزوه بدر و ديگر جنگهاى پيامبرخدا(ص ) شركت كرد. عويم در خلافت عمر از دنيا رفت . شرح حالش در كتاب النبلاء آمدهكه او برادر عمر بوده و عمر بر سر قبرش گفته است : كسى نمى تواند ادعا كند كه ازصاحب اين قبر بهتر است . استيعاب ، ج 3، ص ‍ 170، اصابه ، ج 3، ص 45؛اسدالغابه ، ج 4، ص 158.
195- عاصم بن عدى بن الجد بن العجلان از همپيمانان با انصار، و از بزرگانبنى عجلان بود. او جنگ احد و جنگهاى بعد از آن را درك كرد و درسال 45 هجرى در گذشت . استيعاب ، ج 3، ص 133، اصابه ، ج 2، ص 237؛اسدالغابه ، ج 3 ص 75.
196- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 339.
197- حباب بن منذر بن الجموح بن زيد بن حرام بن ... انصارى بود. جنگهاى پيغمبررا درك كرد و در خلافت عمر از دنيا رفت . ر.ك : استيعاب ، در حاشيه اصابه ، ج 1، ص353؛ اصابه ، ج 1، ص 302؛ اسد الغابه ، ج 1، ص 364؛ جمهره ابن حزم ، ص 359.
198- چون اميرالمومنين على (ع ) اين دليل مهاجران را شنيد، فرمود: احتجوا بالشجرهو اضاعوا الثمره . يعنى به درخت نبوت احتجاج كردند و ميوه آن را ناديده گرفتند. زيراميوه درخت نبوت ، خانواده و اهل بيت آن حضرت مى باشند كه مهاجران براى به دستگرفتن حكومت پيغمبر، آن را ناديده گرفتند. شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 2.
199- ما در اينجا بقيه گفتگوهاى ايشان را براى رعايت اختصار نياورده ايم .
200- اين مطلب را يعقوبى پس از ذكر وقايعى كه گذشت ، در تاريخ خود، ج 2،ص 103، آورده است . زبير بن بكار نيز آن را در كتاب موفقيات خود ، ص 579، ذكرنموده است .
201- تاريخ طبرى ، ج 3، ص 208 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1818 ازقول ابراهيم . ابن اثير نيز در تاريخ خود، ج 2، ص 123، مى گويد: اين سخن راانصار هنگامى بر زبان آوردند كه عمر دست بيعت به دست ابوبكر زده بود!
202- به سيره ابن هشام ، ج 4، ص 336، و تمامى مصادرى كه حديثفلته را آورده اند مراجعه شود. ما موضوع فلته را در آنجاكه از عقيده عمر درباره بيعت ابوبكر سخن خواهيم گفت ، خواهيم آورد.
203- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 1842، چاپ اروپا. 204- ابوبكر جوهرى دركتاب سقيفه خود مى نويسد: چون قبيله اوس ديد كه يكى از رؤ ساى قبيله خزرج باابوبكر بيعت كرد، اسيد بن حضير، كه يكى از رؤ ساى اوس به حساب مى آمد و با سعدبن عباده رقابت داشت ، با ابوبكر بيعت نمود تا از حسادتى كه به سعد بن عباده داشتخلافت به او نرسد. شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 2، در شرح خطبه و من كلام لهفى معنى الانصار.
205- در اين جا آشكار حضور دو نحوه سياست متفاوت خشونت ونرمى از سوى دو خليفه به چشم مى خورد.
206- سقيفه ابوبكر جوهرى ، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 133،و در ص 74 به عبارتى ديگر.
207- عقد الفريد ابن عبدربه ج 4، ص 258؛ ابوبكر جوهرى در كتاب سقيفه بهروايت ابن ابى الحديد در ج 1، ص 132، و در ص 74 مفصلتر؛ زبير بن بكار درالموفقيات ، ص 577 - 580 و 583 و 592 بنا به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهجالبلاغه ، ج 2، ص 2 - 16 در شرح و من كلام له فى معنى الانصار.
208- الموفقيات زبير بن بكار، ص 580.
209- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 458 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1843؛ تاريخ ابناثير، ج 2، ص 224 كه مى نويسد: اسلم آمد و بيعت كرد؛ الموفقيات زبير بن بكار، بنابه نقل ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 6، ص 278 كه مى گويد: بابيعتقبيله اسلم ابوبكر نيرو گرفت . اما نگفته اند كه قبيله مزبور چه روزى وارد مدينه شده، ولى ظن قوى بر اين است كه افراد مزبور روز سه شنبه وارد مدينه شده اند. شيخ مفيددر كتاب حمل خود، ص 43، مى نويسد افراد قبيله اسلم براى خريد مايحتاج خود به مدينهآمده بودند.
210- موفقيات زبير بكار، ص 578؛ الرياض النضره ، ج 1، ص 164، تاريخالخمسين ، ج 1، ص 188.
211- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 340؛ تاريخ طبرى ، ج 3، ص 203 و چاپ اروپا،ج 1، ص 1829؛ عيون الاخبار ابن قبيبه ، ج 2، ص 234؛ الرياض النضره ، ج 1، ص167؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 248؛ تاريخ الخلفاء سيوطى ، ص 47؛ كنزالعمال ، ج 3، ص 129، ح 2253؛ الحلبيه ، ج 3، ص 397؛ و صحيح بخارى ، ج 4،ص 165، كتاب البيعه از قول انس ، كه خطبه عمر را با جزئى اختلافى آورده است . اماكسانى كه تنها خطبه ابوبكر را آورده اند: جوهرى سقيفه بهنقل از ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 134، صفوه الصفوه ، ج 1، ص98.
212- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78، چاپ لندن .
213- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 343، تاريخ طبرى ، ج 2، ص 450 و چاپ اروپا،ج 1، ص 1830؛ تاريخ ابن اثير، ج 2، ص 126؛ تاريخ ابن كثير؛ ج 5، ص 248؛الحلبيه ، ج 3، ص 392 و 394 كه در آن ، روزى را كه بيعت ابوبكر فراغت يافتند وبه ياد تجهيز پيغمبر خدا(ص ) افتادند معلوم نكرده است .
214- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 343.
215- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 70،كامل ابن اثير، ج 2، در ذكر حوادث سال 11 هجرى .
216- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 70، و نزديك به آن در البداء و التاريخ وكنز العمال ، ج 4، ص 54 و 60 كه مى گويد: كار تجهيز او را چهار نفر بر عهدهگرفتند، و سپس آنچه را كه ما آورده ايم ، آورده است .
217- العقد الفريد، ج 3، ص 61؛ و نزديك به آن سخنى ذهبى است در تاريخش ، ج1، ص 321، و 326.
218- كنز العمال ، ج 3، ص 140.
219- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 344؛ تاريخ طبرى ، ج 2، ص 425 و 455 و چاپاروپا، ج 1، ص 1833 و 1837؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 270؛ اسد الغابه ، ج 1،ص 34، در شرح حال پيامبر. و در روايات ديگر آمده است كه صداى بيلها را در شب سهشنبه شنيدند ر.ك : تاريخ ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78؛ تاريخ الخميس ، ج 1، ص327. در صورتى كه شب چهارشنبه درست تر است و در مسند احمد بنحنبل ، ج 6، ص 62، تاكيد، شده در آخر شب چهارشنبه و در ص ‍ 724 آمدهاست كه گفت ما علمنا اين يدفن حتى سمعنا....
220- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78.
221- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78.
222- الموفقيات ، ص 583.
223- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 124 - 125، سقيفه جوهرى به روايت ابن ابىالحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 13، كهمفصل آن در ص 74 آمده ، و نزديك به آن در الامامه و السياسه ، ج 1، ص 14.
224- مقداد بن عمرو بن ثعلبه بن مالك بن ...، عمرو در جاهليت متهم بهقتل شد، ناچار به حضر موت گريخت و با قبيله كنده پيمان بست و زنى از آن قبيله رابگرفت و از او مقداد به دنيا آمد. مقداد چون بزرگ شد، بين او ابوشمر نزاعى در گرفت، كه مقداد پاى او را مجروح كرد و به مكه گريخت و خود را زير حمايت اسود بن عبديغوث در آورد. اسود او را به فرزندى گرفت و مقداد بن اسود خوانده شد. اما پس ازنزول آيه ادعوهم لابيهم بار ديگر مقداد بن عمرو ناميده شد. پيغمبر در حق مقداد فرمودهاست : خداوند مرا به دوستى چهار تن امر فرموده : على ، مقداد، سلمان و ابوذر. مقداد درسال 33 درگذشت . استيعاب ، ج 3، ص 451؛ اصابه ، ج 3، ص 433 - 434.
225- ابوعمر و براء بن عازب بن الحارث بن ... در جنگ بدر به علت كمسالى ،پيغمبر به او اجازه شركت نداد و بعد در 14 جنگ بارسول خدا(ص ) شركت كرد. در جنگهاى جمل و صفين و نهروان در كنار امام (ع ) شمشير زد ودر كوفه خانه اى بساخت و در همانجا تا زمان معصب بن زبير زندگى كرد. استيعاب ، ج1، ص 144، اصابه ؛ ج 1، ص 147.
226- ابى بن كعب از قبيله خزرج در عقبه دوم به خدمت پيغمبر(ص ) رسيد و باحضرتش بيعت نمود و در جنگها شركت كرد. او از نويسندگان وحى بود و در اواخر حكومتعمر، يا اوايل حكومت عثمان از دنيا رفت . استيعاب ، ج 1، ص 27 - 30؛ اصابه ، ج 1، ص31 - 32.
227- ابوبكر جوهرى در سقيفه خود تصريح كرده است كه ارائه دهنده اين طرح ،مغيره بن شعبه بوده و اين به حقيقت نزديكتر است .
228- اين اضافه در كتاب الامامه و السياسه ، ج 1، ص 14، آمده است .
229- در روايت ابن ابى الحديد آمده است كه همه اين رويدادها در شب دوم از وفاتپيغمبر صورت گرفت .
230- كار مردم را به خودشان واگذاشت (فخلى على الناس امورهم )، ضميرهم در امورهم بنا به روايت ابن ابى الحديد است .
231- در الامامه والسياسه و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، (ص ) 74،كلمه متفقين (به اتفاق يكديگر) آمده كه به نظر مى آيد درست تر باشد.
232- عبارت ميان پرانتز در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد و الامامهوالسياسيه آمده است .
233- در سقيفه جوهرى والامامه والسياسه چنين آمده است : واگر اين حق توست ، ما رابه آن نيازى نيست .
234- مسند احمد حنبل ، ج 1، ص 55، تاريخ طبرى ، ج 2، ص 466 و چاپ اروپا، ج1، ص 1822؛ ابن اثير، ج 2، ص 124، ابن كثير، ج 5، ص 246؛ صفوه الصفوه ، ج 1،ص 97؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 123، تاريخ سيوطى ،فصل بيعت ابى بكر، ص 45؛ ابن هشام ، ج 4، ص 338؛ تيسيرالوصول ، ج 2، ص 41.
235- سعد، پسر ابى وقاص ، مكنى به ابواسحاق بود. نام ابى وقاص ، مالك بناهيب بن ... و هفتمين نفرى بود كه به اسلام گرويد. او در جنگهاى پيغمبر خدا(ص ) شركتداشت و نخستين تير اندازى است كه در راه اسلام به سوى مشركين تير انداخت . سعدفرماندهى سپاه مسلمانان را در فتح عراق بر عهده داشت . او كوفه با بنيان نهاد و ازجانب عمر فرماندهى آنجا را بر عهده داشت . عمر وى را جزء شوراى شش نفرى خلافتنامزد كرد. سعد پس از كشته شدن عثمان از مردم و سياست كناره گرفت و به دورانمعاويه در عقيق درگذشت . جنازه اش را به مدينهحمل كردند و در بقيع به خاك سپردند. استيعاب ، ج 2، ص 18 - 25؛ اصابه ؛ ج 2، ص30 - 32.
236- گذشته از اين مدارك ، مداركى ديگر در دست است كه نشان مى دهد اينان همگىاز بيعت ابوبكر خوددارى كرده در خانه فاطمه (ع ) گرده آمده بودند و در ميان همان مداركنام برخى از اينان برده شده و اين مطلب اضافه شده كه اينان همگى آمده بودند تا باعلى بيعت كنند. ر.ك : الرياض النضره ، ج 1، ص 156؛ ابن شحنه درحاشيه الكامل ، ص 112، جوهرى بر حسب روايت ابن ابى الحديد، ج 2، ص 130 - 134؛الحلبيه ، ج 3، ص 394 و 397.
237- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 587.
238- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 619 و چاپ اروپا، ج 1، ص 2140، آنجا كه ازوفات ابوبكر سخن مى گويد: مروج الذهب مسعودى ، ج 1، ص 414؛ ابن عبدربه ، ج 3،ص 69، آن جا كه از استخلاف عمر به جانشينى ابوبكر سخن مى گويد؛ كنزالعمال ، ج 3، ص 135؛ منتخب كنز، ج 2، ص 171؛ الامامه و السياسه ، ج 1، ص 18؛كامل مبرد به روايت شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 130 - 131؛ سقيفهجوهرى به روايت نهج البلاغه ، ج 9، ص 130؛ لسان الميزان ، ج 4، ص 189؛ تاريخابن عساكر در شرح حال ابوبكر؛ مرآت الزمان سبط ابن جوزى ؛ تاريخ ذهبى ، ج 1، ص388؛ الاموال الوعبيده ، ص ‍ 131؛ كه سخن ابوبكر را چنين آورده است : اماالثلاث التىفعلتها، فوددت انى لم اكن فعلت ، كذا و كذا. يعنى آن سه را كه كاش انجام نداده بودم، فلان و فلان است . و اين فلان و فلان را نگفته كه چه چيزهايى بوده است !
239- ابوسليمان ، خالد بن وليد بن المغيره بن ... مادرش لبابه دختر حارث بنحزن ، خواهر ميمونه ، زن پيغمبر(ص )، بوده است . خالد بعد از صلح حديبيه به مدينههجرت كرد و در فتح مكه شركت داشت . ابوبكر فرماندهى سپاه را به عهده او نهاد و وىرا سيف الله لقب داد. خالد در شهر حمص يا مدينه درسال 21 يا 22 در گذشت . استيعاب ، ج 1، ص 405 - 408.
240- ثابت قيس بن شماس بن ... در جنگ احد و بقيه جنگهاىرسول خدا(ص ) شركت كرد و در جنگ يمامه در كنار خالد كشته شد. استيعاب ، ج 1، ص193؛ اصابه ، ج 1، ص 197.
241- زياد بن لبيد بن ثعلبه بن ... از بنى بياضه ، از مهاجرين و انصار است .زياد ابتدا در مكه به خدمت پيغمبر رسيد و از آنجا به همراهى حضرتش به مدينه مهاجرتكرد. او در عقبه و بدر و ديگر جنگهاى رسول خدا(ص ) حضور داشت و دراوايل خلافت معاويه درگذشت . استيعاب ، ج 1، ص 545؛ اصابه ، ج 1، ص 540. درمورد نسبش در جمهره ابن حزم ، ص 356، لفظ بياضه آمده است .
242- محمد بن مسلمه بن سلمه بن خالد بن ... در جنگ بدر و بقيه جنگهاىرسول خدا(ص ) شركت كرد و از كسانى بود كه با على بن ابى طالب به خلافت بيعتنكرد و به همراه حضرتش در جنگى شركت ننمود. محمد بن مسلمه درسال 43 و يا 46 و يا 47 درگذشت . استيعاب ، ج 3، ص 315؛ اصابه ، ج 3، ص 363- 364. نسبش در جمهره ابن حزم ، ص 341، آمده است .
243- در مورد زيد بن ثابت به كتاب انساب الاشرف بلاذرى ، ج 1، ص 585مراجعه شود.
244- ابوعوف ، سلمه بن سلامه بن وقش بن ... مادرش سلمى دختر سلمه بن خالدبن عدى است . سلمه عقبه اول و دوم و سپس جنگ بدر و به دنبالش جنگهاى ديگر را در كنارپيغمبر(ص ) درك كرد و در سال 45 هجرى در مدينه درگذشت . استيعاب ، ج 2، ص 84؛اصابه ؛ ج 2، ص 63.
245- ابوسعيد سلمه بن اسلم بن حريش بن عدى ... در جنگ بدر و ديگر جنگها شركتداشت و در جنگ جسر ابوعبيد در سال 14 هجرى كشته شد. استيعاب ، ج 2، ص 83، شرححال شماره 2455؛ اصابه ، ج 2، ص 61.
246- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 443 و 444؛ سقيفه ابوبكر جوهرى بنا به روايتابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 130 - 134 و ج 2، ص 819. ضمناشرح اسيد بن حضير در صفحات قبل همين كتاب آمده است .
247- رياض النضره ، ج 1، ص 218؛ سقيف ابوبكر جوهرى به روايت ابن ابىالحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 132، و ج 6، ص 293؛ تاريخ الخميس ، ج 2،،ص 169.
248- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
249- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 134؛ ابن شحنه در حاشيهالكامل ، ج 11، ص 113.
250- ابن عبدربه ، ج 3، ص 64؛ ابو الفداء، ج 1، ص 156.
251- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 586؛ كنزالعمال ، ج 3، ص 140؛ رياض النضره ؛ ج 1، ص ‍ 167؛ سقيفه جوهرى ، به روايت ابنابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 132 و 134 و ج 6، ص ‍ 2، تاريخالخميس ، ج 1، ص 178؛ تاريخ ابن شحنه ، ص 113 در حاشيهكامل مبرد، ج 11، ص 113.
252- مروج الذهب ، ج 2، ص 100؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 20، ص481 در شرح سخن امام ما زال الزبير منا حتى نشاءابنه .
253- عمر سخنى به على گفت كه گوينده و شنونده آن هر دو بزرگوار و درخورتكريمند. او گفت : اگر بيعت نكنى ، خانه را بر سرت آتش مى زنم و يك تن را زندهنمى گذارم و با اينكه دختر مصطفى در آنجاست . اين سخن بجز از دهان عمر، در برابرپيشواى رزمندگان عدنان و سرآمد آنان از دهان ديگرى بيرون نمى توانست بيايد. ديوانحافظ ابراهيم ، چاپ مصر.
254- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
255- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 443 و 444 و 446 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1818،1820 و 1822؛ عقريه عقاد، ص 173. شكسته شدن شمشير زبير در منابعذيل آمده است : رياض النضره ، ص 167؛ تاريخ خميس ، ج 1، ص 188؛ شرح نهجالبلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 58، 122، 132، و 134 و ج 6، ص ‍ 2؛ كنزالعماصلوات ج 3، ص 128.

256- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص2 - 5.
257- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص134 و ج 2، ص 2 - 5.
258- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص134.
259- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
260- مروج الذهب مسعودى ، ج 1، ص 414؛ الامامه و السياسيه ، ج 1، ص 12 - 14،با اندكى اخلاف .
261- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2،ص 4.
262- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 6، ص25 - 28؛ ابن قتيبه ، ج 1، ص 12.
263- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 67؛ صفين نصر مزاحم ، ص182.
264- در كتاب تيسيرالوصول ، ج 2، ص 46 آمده است : به خدا قسم نه او و نههيچيك از افراد...
265- اين حديث را به طور فشرده از منابعذيل آورده ايم : تاريخ طبرى ، ج 2، ص 448 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1825؛ صحيحبخارى ، كتاب مغازى ، غزوه خيبر، ج 3، ص 38؛ صحيح مسلم ، ج 1، ص 72 و ج 5، ص153، در باب سخن پيغمبر خدا كه نحن لانورث ، ماتركناه صدقه ؛ تاريخابن كثير، ج 5، ص 285 - 286؛ ابن عبدربه ، ج 3، ص 64؛ تاريخ ابن اثير، ج 2، ص126 كه به طور خلاصه آورده ؛ كفايه الطالب گنجى ، ص 225 - 226؛ شرح نهجالبلاغه ابن ابى الحديد ج 1، ص 122؛ مروج الذهب ، ج 2، ص 414؛ التنبيه والاشراف ، ص 250 كه مى گويد: تا فاطمه زنده بود على بيعت نكرد؛ صواعق ، ج 1،ص 12؛ تاريخ الخميس ، ج 1، ص 193؛ الامامه و السياسه ، ج 1، ص 14، كه نوشتهاست : على بعد از وفات فاطمه بيعت كرد و فاطمه 75 روز بعد از پدر زنده بود؛استيعاب ، ج 2، ص ‍ 244؛ ابوالفداء ج 2، ص 156؛ البدء و التاريخ ، ج 5، ص 66،انساب الاشراف ، ج 1، ص 586؛ اسد الغابه ، ج 3، ص 222 در شرححال ابوبكر كه نوشته : بيعت ايشان بعد از شش ماه صورت گرفته و اين صحيحتر است؛ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 105 كه گفته است : على بيعت نكرد مگر بعد از شش ماه .الغدير امينى ، ج 3، ص 102؛ به نقل از الفصل ابن حزم ، ص 96 - 97 كه نوشته استبيعت على شش ‍ ماه بعد صورت گرفت .
266- انساب الاشراف باذرى ، ج 1، ص 587.
267- وسق واحد وزن غلات برده ، و يك وسق جومعادل است با 150/186889 گرم پس از گردكردن ، تقريبا برابر 186890 گرمامروز ماست . تفصيل بيشتر مطلب در كتاب غايهالتعديل دانشمند فقيه مرحوم سردار كابلى آمده است . مترجم .
268- الموفقيات ، ص 590. فروه بن عمرو از انصار و كسى بود كه بيعت عقبه وجنگ بدر و ديگر جنگهاى رسول خدا(ص ) را درك كرد. شرح حالش در اسد الغابه ، ج 4،ص 178، آمده است .
269- خالد بن سعيد از نوادگان عاص و از پيشگامان در اسلام بود او سومين ياچهارمين و بنابه قولى پنجمين نفرى بود كه اسلام آورد. ابن قتيبه در معارف ، ص 128،مى نويسد: خالد بن سعيد پيش از ابوبكر مسلمان شد. او از كسانى بود كه به حبشهمهاجرت كرد. او و برادرانش از جانب رسول خداص ‍ عهده دار صدقات مذحج و فرماندارصنعاء بود. خالد و برادرانش پس از وفات پغمبر(ص ) به مدينه بازگشتند و در جنگشام شركت كردند. سرانجام خالد در روز دوشنبه ، دو شب به آخر جمادى اولىسال 13 هجرى در اجنادين به شهادت رسيد. استيعاب ، ج 1، ص 398 - 400؛ اصابه ،ج 1، ص 406؛ اسد الغابه ، ج 2، ص 82؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 6،ص 13 و 16.
270- اسد الغابه ، ج 2، ص 82،؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص135.
271- تاريخ طبرى ، چاپ اروپا، ج 1، ص 2079 و ج 2، ص 586؛ تهذيب تاريخابن عساكر، ج 5، ص ‍ 51؛ انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 588 كه نوشته است خالدبن سعيد مدتى با ابوبكر بيعت نكرد.
272- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
273- اسد الغابه ، ج 2، و به طور مفصل در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد،ج 1، ص 135. به نقل از سقيفه جوهرى .
274- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 586 و چاپ اروپا، ج 1، ص 2079؛ تهذيب تاريخابن عساكر، ج 5، ص ‍ 51.
275- سعد بن عباده بن دليم بن حارثه بن ... خزرجى و انصارى و آقا و رئيس قبيلهخزرج بود. او در بيعت عقبه و تمام جنگهاى پيغمبر(ص )، بجز جنگ بدر كه شركتش دراين جنگ مورد اختلاف است ، شركت داشت . او مردى بخشنده و با گذشت بود. پرچم انصاررا در روز فتح مكه در دست داشت وفرياد برآورد: امروز جنگ است و... كه پيغمبر پرچم رااز دستش گرفت و به پسر او سپرد. سعد تا زنده بود با ابوبكر بيعت نكرد. او درسال 15 هجرى در زمان خلافت عمر و به وسيله دو چوبه تير كه درقلبش نشسته بود ازپاى در آمد و در حوارين به خاك سپرده شد. نسبتش در جمهره ابن حزم ، ص ‍ 65، و شرححالش در استيعاب ، ج 2، ص 23 - 37، و اصابه ، ج 2، ص 27 - 28 آمده است .
276- تاريخ طبرى ، ج 3، ص 459 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1844؛ تاريخ ابناثير، ج 2، ص 126؛ كنز العمال ، ج 3، ص 134، ح 2296؛ الامامه والسياسه ، ج 1،ص 10؛ سيره الحلبيه ، ج 4، ص 397؟ در پايان آن آمده است : با هر كدام از آنهاروبرو مى شد، سلام نمى كرد.
277- رياض النضره ، ج 1، ص 168؛ علاوه بر مصادر بالا.
278- طبقات ابن سعد، ج 3، ق 2، ص 145؛ تهذيب ابن عساكر، ج 6، ص 90 درشرح حال سعد؛ كنز العمال ، ج 3، ص 134، زير شماره 2296؛ سيره حلبيه ، ج 3، ص397.
279- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 589؛ عقد الفريد، ج 3، ص 64 - 65،با اختلافى اندك .
280- تبصره العوام ، چاپ مجلس ، تهران ، ص 32.
281- مروج الذهب ، ج 2، ص 301 و 304.
282- عقد الفريد، ج 4، ص 295 - 260
283- طبقات ابن سعد، ج 3، ق 2، ص 145؛ المعارف ابوحنيفه دينورى ، ص 113.
284- اسد الغابه ، در شرح حالسعد بن عباده ؛ استيعاب ابن عبدالبر، ج 2، ص 37.
285- مانند محب الدين طبرى در كتاب الرياض النضره و ابن عبدالبر در استيعاب .
286- تاريخ ، چاپ اروپا، ج 1، ص 2138.
287- ما اين ماجرا به طور فشرده از عقد الفريد، ج 4، ص 274،نقل كرديم .
288- اجلح به مردى گفته مى شود كه موى جلوى سرش ريخته و دوطرف سر، اندكى مو داشته باشد. منظور عمر از اين كلمه ، اميرالمومنين على (ع ) بوده است.
289- انساب الاشراف ، ج 5، ص 16، قريب به همين مضمون در طبقات ابن سعد، ج3، ق 1، ص 247، آمده است . همچنين رجوع شود به شرححال عمر در استيعاب و منتخب كنز، ج 4، ص 429.
290- رياض النضره ، ج 2، ص 95.
291- انساب الاشراف ، ج 5، ص 17.
292- انساب الاشراف ، ج 5، ص 18؛ و قريب به همين مضمون در عقد الفريد، ج 3،ص 73.
293- انساب الاشراف ، ج 5، ص 20.
294- انساب الاشراف ، ج 5، ص 18
295- انساب الاشراف ، ج 5، ص 19، و قريب به همين مضمون در عقد الفريد، ج 3،ص 74.
296- طبقات ابن سعد، ج 3، ق 1، ص 43.
297- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 160؛ انساب الاشراف ، ج 5، ص 15.
298- كنز العمال ، ج 3، ص 160.
299- طبقات ابن سعد، شرح حال سعيد بن العاص ، ج 5، ص 20 - 22، چاپ اروپا.
300- انساب الاشراف ، ج 5، ص 19؛ و نزديك به آن در عقد الفريد؛ ج 3، ص 74.سعيد بن العاص بن سعيد بن احيحه بن ... نه ساله و يا در همين حدود بود كهرسول خدا(ص ) از دنيا رفت . طبقات ابن سعد، ج 5، ص 20 - 22.