بخش های کتاب
معنى تفسير و تاريخچه آنروش تفسيرى طبقات اول و دوم مفسرينروش تفسيرى محدثينروش متكلمين در تفسير قرآن و فرق بين تفسير و تطبيقروش فلاسفه مشاء و اشراقى و متصوفه در تفسير قرآنتفسير در قرن حاضر و تفسير قرآن بر مبناى علوم طبيعى و اجتماعىنظر مسلمان نماهاى پيرو اين روش درباره رواياتنقص و انحراف مشترك تمام مسلك هاى تفسيرى ياد شدهعدم ابهام و اغلاق در مفاهيم آيات و منشاء اختلافاتعلت سبقت معانى مادى كلمات وضع شده به ذهندلالت الفاظ موضوعه با تغيير شكل موضوع له تغيير نمى يابدجمود مقلدين از اصحاب حديث به ظواهر آيات و رد بر آنهادو راهى استفاده از علم براى درك حقائق قرآن و جمود به ظواهر آندو روش براى فهم حقائق قرآنطريقه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم وائمهاهل البيت عليه و السلام در تفسير قرآنفرمايشات پيامبرصلى الله عليه و آله و سلم درباره قرآن كريمويژگى تفسير الميزانآيات 1 - 5سبب ابتداء به (بسم الله )آغاز با نام خدا ادب و عمل را خدائى و نيك فرجام مى كندعلت ابتداء هر سوره با بسم اللهمعنى و موارد استعمال لفظ (اسم )فرق بين اسم و اسم اسم و علت تفكيك بين آندوتوضيح لفظ جلاله (الله )معنى رحمن و رحيم و فرق آن دومعنى حمد و فرق آن با مدحاستشهاد بر اينكه جنس حمد و همه حمد از آن خدا استبيان اينكه خدا از حمد حامدان منزه است و دليل آنمعنى ربّ (مالك مدبر)معنى مالكيت و تقسيم آن به حقيقى و اعتبارىمالكيت خدا حقيقى است و ملك حقيقى جدا از تدبير متصور نيستمعنى (عالمين )فرق بين مالك و ملك و اينكه قرائت (مالك يوم الدين ) بنظر بهتر مى رسدبحث روايتىدو روايت درباره (رحمان ) و (رحيم ) و سخنى پيرامون آندودو روايت در ارتباط با (الحمدلله ) از معصومين عليهم السلامبحث فلسفىبيان عقلى اينكه هر ثناء و حمدى به حمد خدا منتهى مى شودمعنى عبادتفرق بين عبوديت عبد در برابر مولى و عبوديت بندگان نسبت به خداوجه تقدم مفعول در (اياك نعبد و اياك نستعين )وجه التفات و تغيير سياق آيه (اياك نعبد) از سياق غيبت به سياق حضورشرائط كمال عبادت و اوصاف عبادت حقيقىدو جمله اياك نعبد و اياك نستعين روى هم يك معنا را افاده مى كند و آن عبادتخالصانه استمعنى صراطچند مقدمه براى توضيح و تفسير (اهدنا الصراط المستقيم )راه بسوى خدا دو گونه است : دور و نزديكتقسيم ديگرى براى راه بسوى خداسبيل مؤ منين نيز تقسيمات و درجاتى داردضلالت ، شركت و ظلم در خارج يك مصداق دارند ضلالت ،صراط مستقيم صراطى است كه هيچ يك از ضلالت ، شرك و ظلم در آن راه ندارد.اصحاب صراط مستقيم ثابت قدم بتمام معنا هستنداصحاب صراط مستقيم مقامى عالى تر از مؤ منين دارندموارد استعمال صراط و سبيل در قرآن و فرق آن دوفرق ديگرى بين سبيل و صراطمثل صراط مستقيم نسبت به سبيل هاى خدا مثل روح است نسبت به بدنمثلى از كلام خدا و تطبيق آن با ما نحن فيهمعنى صراط مستقيم با نتيجه گيرى از مقدمات ذكر شدهخداوند سنت و طريقه مستقيم خود را دائمى وغيرقابل تخلف و تغيير معرفى مى كندپنج نكته درباره صراط مستقيمتحقيق درباره معنى هدايت در (اهدنا الصراط المستقيم )جواب از اشكالى كه به صاحب صحاح كرده اندچكيده سخن در معنى هدايتآيا طلب هدايت توسط نماز گزار تحصيلحاصل نيست ؟يك مثال ساده براى روشن شدن مطلبپاسخ عجيب برخى مفرسين و اشكال وارد بر آنانمزيت اصحاب صراط مستقسيم بر سايرين به علم استبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )اقسام عبادتمدلول عبادت آزادگان در هر سه روايت مذكوره به يك معنا استمعنى (اهدنا الصراط المستقيم ) و پاسخ ضمنى بهشبهه تحصيل حاصلمراد از (الذين انعمت عليهم )روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم درباره سوره حمد و فضيلت آنبيان ويژگى سوره حمد و مقايسه آن با آنچه مسيحيان در نماز مى خوانندمقايسه سوره حمد با آنچه مسيحيان در نماز مى خوانندسخن عجيب گوستاولوبونبحث روايتى ديگرچند روايت درباره مراد از (صراط مستقيم )توضيح اصطلاح (جرى ) يعنى تطبيق كلى بر مصداق بارزشاءن نزول يك آيه ذيل بر اختصاص آن آيه نيست بلكه حكم آيات قرآنى اطلاقداردآيات 1 - 5بيانمتقين داراى دو هدايتند همچناكه كفار و منافقين در دو ضلالت مى باشندهدايت اول متقين از سلامت فطرت و هدايت دوم از ناحيه قرآن و فرع برهدايتاول استحقايقى كه شخص سليم الفطره به آنها ايمان مى آوردآياتى دال بر اينكه هدايت دومى از ناحيه خدا وقوع بر هدايت اولى استمعنى ايماناشاره به مراتب ايمانمعنى غيب و ايمان به غيبوجه تغيير به (ايقان ) در (و بالاخرة هم يوقنون )بحث روايتى (شامل دو روايت درباره غيب و انفاق در آيه كريمه )بحث فلسفى (پيرامون اعتماد به غير ادراكات حسى و پاسخ به دانشمندان حسگرا)چند اشكال بر دليل غربى ها بر عدم جواز اعتماد بر براهين عقلىبا ترك عقليات دستيابى به ادراكى كلى و فكرى نظرى و بحثى عملى ممكن نيستبحث فلسفى ديگر (در اثبات وجود علم و رد بر سوفسطائيان و شاكان )سوفسطائيها و شكّاكها و ادلّه اى كه براى خود تراشيده اندپاسخ وجه اول آنانپاسخ وجه دوم آنانشبهه ماديون در وجود علم و رد بر آنها و اثبات تجرد و غير مادى بودن علم وادراكوجوهى كه دلالت دارند بر اينكه علم ، بدان جهت كه علم است مادى نيستآيات 6 - 7 بقرهمراد از (الذين كفروا) كدام دسته از كفارند؟بحث روايتى (شامل روايتى از امام صادق عليه و السلام درباره وجوه كفر)آيات 8 - 20 بقرهدو مثل در شرح وضع و حال منافقينآيات 21 - 25بقرهبياناعجاز و ماهيت آناعجاز قرآناعجاز قرآن فقط از نظر اسلوب كلام يا جهتى ديگر از جهات ، به تنهائىنيستعموميت اعجاز قرآن براى تمامى افراد انس و جنمزايايى كه قرآن مشتمل بر آن است فوق طاعت بشرى استطرح يك سؤ ال درباره تحدّى قرآن و پاسخ به آنتحدى قرآن به علممعارف قرآن كريم باقى و ابدى است وقانونتحول و تكامل آنرا كهنه نمى سازدتحدى بكسى كه قرآن بر وى نازل شدهسخنان بى اساس دشمنان اسلام در اينكه پيامبر معارف و علوم را از ديگرانآموخته استتحدى قرآن كريم به خبرهائيكه از غيب دادهنمونه هاى ديگرى از آيات قرآنى كه درباره امور غيبى استاخبار از حقايق علمى كه در زمان نزولقرآن در هيچ جاى دنيا اثرى از آن وجود نداشته استتحدى قرآن باينكه اختلافى در آن نيستاشكال بر ادعاى عدم اختلاف در قرآن و پاسخ آن 105رفع شبهه درباره نسخ كه در قرآن صورت گرفتهتحدى قرآن به بلاغتنمونه هائى از معارضاتى كه با قرآن شدهدو شبهه پيرامون اعجاز بلاغت قرآناعتقاد به (صرف ) درباره معجزه بودن قرآننادرستى اعتقاد به صرفآياتى از قرآن كريم كه ظهور در خلاف اعتماد بر صرف داردپاسخ به دو شبهه ياد شده و توضيح اينكه چگونه بلاغت قرآن معجزهاستدر محدوديت قوه مدركه انسانمعارف قرآنى متكى بر حقايقى ثابت و لايتغير است و اختلاف و دگرگونى در آنراهنداردشروط حصول بلاغت بتمام معناى كلمهحق يكى است و چون قرآن حق است ميان اجزاء آن اختلاف نيستمعجزه در قرآن بچه معنا است ؟ و چه چيز حقيقت آنرا تفسير مى كند؟اثبات بى پايگى سخنان عالم نمايانى كه درصددتاءويل آيات داله بر وقوع معجزه ، بر آمده اند درچند فصل1- قرآن قانون عليت عمومى را مى پذيرد2- قرآن حوادث خارق عادت را مى پذيرد دو فرق بينوقايع عادى و معجزه خارق عادتكارهاى خارق العاده و توجيه علماء روانكاو از آنهامعجزه و خوارق عادات نيز مستند به علل و اسباب هستندآيه (قد جعل اللّه شى ء قدرا) دلالت دارد برصحتاحتمال دومبيان اينكه فقط خداوند به نظام و ارتباط بين موجودات آگاهى دارد در آياتقرآنى3- قرآن در عين اينكه حوادث مادى را بعلل مادى نسبت ميدهد بخدا هم منسوب ميدارد4- قرآن كريم براى نفوس انبياء تاءثيرى درمعجزاتقائل استتمامى امور خارق العاده مستند به مبادئى نفسانى و مقتضياتى ارادى هستند5- قرآن كريم همانطور كه معجزات را بنفوس انبياء نسبت ميدهد، بخدا هم نسبتميدهد.بيان اينكه اراده و فعل انسان موقوف به ارادهوفعل خدا است6- قرآن معجزه را به سببى نسبت ميدهد كه هرگز مغلوب نميشود.تفاوت بين سحر و معجزات و كراماتاشكال بر حجيت معجزه اعجاز معجزات و پاسخ به اشكال مذكور7- قرآن كريم معجزه را برهان بر حقانيت رسالت ميداند، نه دليلى عاميانه .جواب اشكال مطرح شدهدو نوع عكس العمل مردم در انكار دعوى انبياء عليه و السلاماحتجاجاتى كه عليه رسول اكرم صلى اللة عليه و آله و سلم شده وخداوند آنها رارد كرده استاحتجاج بر توقع نزول فرشته و ديدن خداوند و ملائكه و رد آن در قرآن كريمدرخواست معجزه بعنوان حجت و شاهد از انبياء براى پذيرش دعوت آنهابيان علت درخواست معجزه توسط امتهاى مختلف با ذكر يكمثلانحراف جمعى از اهل علم معاصر با تفسير مادى حقائق دينى و از آنجمله معجزهنتائجى كه اين گروه از تئوريها و فرضيات خود گرفته اندبا عينك مادى معنويات و ماوراى طبيعت را نمى توان ديدديدگاه دو گروه از اهل علم درباره حقايق نامبردهتوضيح (فاتقوا النار التى وقودها الناس والحجارة ...)آدمى در جهان ديگر جز آنچه خودش در اين جهان براى خود تهيه كرده چيزى نداردبحث روايتى (شامل يك روايت درباره (ازواج مطهره ))آيات 26 و 27 بقرهيك مرحله از ضلالت و كورى از باب مجازات زشتكارى و فسق آدمى استپاره اى از احوال و اوصاف دو طائفه (هدايت شدگان و گمراهان ) حيات وزندگى سه گانهانسان و تاءثر زندگى متاءخر از زندگى متقدماستشهاد به چند آيه براى اثبات تبعيت حكم حيات اخروى از حيات دنيوىمجازات و تجسّم اعمال ، دو وجه حاصل از گفتار خداوند درباره زندگى آخرتمعنى فسقبحثى پيرامون مسئله معروف جبر و تفويضمالكيت مطلقه خداوندهر تصرفى از خداوند در هر مخلوقى ، تصرفى است از مالك حقيقى در مملوكواقعى وحقيقىمعيارها و اساس قوانين عقلائى معيار و اساس و قوانين شرعى استروش عقلاء در قانونگذارىاگر خداى سبحان بندگان را به اطاعت يا معصيبت مجبور كرده باشد...اضلال منسوب به خدا، اضلال بعنوان مجازات استتفويض نيز با تشريع سازگار نيستبحث روايتى (پيرامون روايات قضا و قدر و امر بين الامرين )توضيح و تحقيق در زمينه قضا و قدر و جبر و تفويضاشكالاتى كه از قائل شدن به جبر و عدم اختيار لازم مى آيدتوهّم ملازمه بين اعتقاد به قضاوقدر و انكار جزاى باستحقاقكيفيت تعلق اراده الهيه بر افعالانسانهايك عمل اختيارى و دو جهت متفاوت وجوب و امكان در آناراده فاعل مختار در طول اراده خداست در عرض آن لذا بايكديگرقابل جمع هستندعقيده معتزله در تفويض ، و ذكر مثالى براى روشن شدن (امر بين الامرين)حديثى از امام هادى عليه السلام درباره افعالانسان و توضيح آنخلقت و حسن متلازمند و آنچه عمل را گناه مى كند امرى است عدمىحديثى از امام رضا عليه السلام در اينكه آنچه مصيبت و بدى به انسان مىرسد از خوداوستاحاديث ديگرى از معصومين عليه و السلام درباره جبر و اختياردو روايت از كتاب طرائف درباره قضاوقدر الهىطريق عديده استدلال بر رد جبر و تفويض در روايات و اخباررواياتى كه در تفسير آياتى كهاضلال و اغواء وامثال آن را به خدا نسبت مى دهد وارد شده استبحث فلسفىفعل اضطرارى و فعل ارادىتقسيم فعل ارادى به اختيارى و اجبارىتفاوت بين فعل اختيارى و اجبارى نيز در ضمن يكمثالاستدلال بر رد جبر و تفويض از طريق برهان عليتضرورت و امكان ، دو نظام عالم طبيعى و انطباق آندوبافعل اختيارى انسانهمانطورى كه وجود انسان مستند به اراده الهىاستافعال او نيز مستند الوجود با اراده الهى استرد نظر فلاسفه مادى كه جبر را به تمام نظام طبيعى راه داده اندآيات 28 - 29 بقرهبيانمراد از دو مرگ و دو حياتثبوت برزخ و تغيير و تحول در وجود انسان از تقصبسوىكمال در آيات قرآنىصراط انسان در مسير وجودش و وسعت شعاع عمل او در عالممبداء حيات دنيوى انساندو طريق سعادت و شقاوت در مسير رجعت بسوى خداآيات 30 - 33 بقرهسؤ ال ملائكه از خداوند درباره استخلاف انسانعموميت خلافت انسان و اينكه منظور از خلافت در آيه جانشينى خدا در زميناستنداشتن ملائكه شايستگى خلافت رامراد از علم به اسماء و اينكه مسميات ، حقائق و موجودات خارجى و داراى حيات و علمبودهاندنكات قابل توجه در كلمه اسماء در آيه شريفه (و علم آدم الاسماء كلها)ابليس قبل از بوجود آمدن صحنه خلقت آدم كافر بودهبحث روايتى (شامل رواياتى درباره قصه آدم ((عليه و السلام )مقصود از اسماء در (و علم آدم الاسماء كلها) از لسان رواياتبيان يك نمونه از اخبار طينت بنقلاز علامه مجلسى در بحارالانوارآيه 34 بقرهبياندو وجه در معنى (و ما كنتم تكتمون )حكم سجده براى غير خداسجده عبادت ذاتى نيستبحث روايتى (شاملرواياتى درباره قصه خلقت آدم و سجده ملائكه و اباء ابليس ...)آيات 35 - 39 بقرهمواردى در قرآن كه مساءله بهشت آدم و داستان آن - آمدهمنظور اصلى از خلقت آدم سكونت در زمين بودهعلت بيرون شدن از بهشتمراد از عهد خدا با آدمنتيجه توجه به عهد خدانتيجه غفلت از عهد خدامعنا و مراد از واژه هاى (رغدا) و (ظالمين ) در آيه شريفهنهى خداوند از نزديك شدن به درخت نهى از شادى و خيرخواهانه بوده نه يك نهىمولوىآدم و همسرش شيطان را ميديدند همچنانكه انبياء عليه و السلام او را مى ديدندذريه آدم ، در حكم با آدم شريكندقصه اسكان آدم و همسرش در بهشت و هبوط آنها، مثلى است براى مجسم ساختن وضعانسانتوبه عبد بين دو توبه خدا واقع استنقش توبه آدم و هبوط او به زمين در باز شدن راه براى هدايت انسان و قرار گرفتن اودرطريق كمالاولين فرمان خداوند در تشريع دين براى آدم و ذريه اومگر پيامبر هم گناه مى كند؟مخالفت نهى ارشادى گناه نيستمعنى ظلم و عصيان و غوايت آدمپس چرا آدم توبه كرد؟بحث روايتىبهشت آدم بهشت دنيائى بودهمراد بهشت دنيوى بهشت برزخى استابليس چگونه خود را به آدم و همسرش رساند؟داستان آدم بنقل توراتمگر بهشت مقام قرب و نزاهت نيست و مگر درباره بهشت نيامده كه در آن لغو و گناهنيست ؟شيطان چگونه دوباره به بهشت راه يافتدرخت نهى شده چه درختى بود؟درخت درخت گندم بوده ولى ثمره اش حسد شده استرفع تنافى از دو روايتى كه بظاهر با هم متنافيندرواياتى درباره قصه آدم در بهشت و هبوط اوتعجب شيخ صدوق از نقل اين حديث توسط ناصبىروايتى از امام صادق عليه و السلام در تبيين كيفيت بيرون شدن آدم و حوا ازبهشترواياتى از معصومين عليه و السلام در مراد از كلمات در آيه (فتلقى آدم من ربهكلمات )آيات 40 - 44 بقرهبيانآيات 45 و 46 بقرهاستعانت به صبر و صلوةوجه استعمال كلمه (ظن ) در (الذين يظنون انهم ملاقوار بهم ) 229بحث روايتى (شاملرواياتى درباره استعانت از صبر و صلوة و مراد از صبر و...)آيات 47 و 48 بقرهنظام زندگى دنيا بر اساس اسباب و وسائط و شفعاء مى گردداين توهم خرافى كه نظام حيات اخروى نيز بر مبناى اسباب و مسببات مادىاسترد اين خرافات و بيان قطع روابط و سنن دنيوى مانند واسطه گرى درآخرتاثبات شفاعت در دسته اى ديگر از آيات قرآنطريق جمع بين دو دسته آياتاثبات شفاعت براى غير خدا، به اذن خدا نه مستقلاچند فصلدرباره شفاعت و متعلقات آنفصلاول ، شفاعت چيست ؟ (تجزيه وتحليل معنى شفاعت )در چه مواردى انسان متوسل به شفاعت مى شود؟شفاعت تكوينى و تشريعىانطباق شفاعت بر جهت دوم يعنى از جهت تشريعدر حقيقت شفيع الاطلاق خداوند متعال استفصل دوم ، اشكال هائى كه در مساءله شفاعت بنظر مى رسد و پاسخ هاىآنهااشکال اول : مخالف شفاعت با حكم اولى خداونداشکال دوم : مخالفت شفاعت با سنت الهيه - نقض غرض - ترجيح بلامرجعپاسخ اين اشكالاشكال سوم : شفاعت مستلزم دگرگونى در علم و اراده خداكهمحال است مى باشدقبول شفاعت از خداوند از باب دگرگونى در مراد و معلوم اوستاشكال چهارم : وعده شفاعت دادن باعث جراءت مردم بر معصيت مى شوداشكال پنجم : هيچيك از عقل و كتاب و سنت دلالت بر شفاعت نمى كنندپاسخ از اين اشكالاشكال ششم : قرآن كريم دلالت صريح برفع عقاب بوسيله شفاعت ندارداشكال هفتم : آيات مربوط به شفاعت از متشابهات اند و بايد مسكوت گذاشتهشوند3- شفاعت درباره چه كسانى جريان مى يابد؟شفاعت وسيله نجات گناهكاران از اصحاب يمين استاهل شفاعت كسانيند كه خدا دين آنانرا پسنديده باشدمؤ منى كه عمل صالح انجام ندهد نيز مجرم است4- شفاعت از چه كسانى صادر ميشود؟اقسام شفاعت و شفعاءقسم دوم از شفاعت5 - شفاعت به چه چيز تعلق مى گيرد؟6 - شفاعت چه وقت فائده ميبخشد؟بحث روايتى (شامل رواياتى درباره شفاعت و شفعاء)رواياتى كه دلالت دارد بر اينكه (مقام محمود) در آيه شريفه همان شفاعتاستاميد بخش ترين آيه قرآنمعنى رضا در آيه كريمه (ولسوف يعطيك ربك فترضى )روايتى از امام باقر(ع)درباره شفاعت پيامبرصلى الله عليه و آلهو سلم درروز قيامت و روايات ديگرى درذيل آيه (و لا تنفع الشفاعة )رواياتى از كتاب خصال شسخ صدوق در خصوص شفاعت كنندگان روزقيامتكسانى كه شفاعت برايشان سودى ندارد بروايت امام صادق عليه السلامفرمايشات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلمدرذيل آيه (ولا يشفعون الا لمن ارتضى )روايات ديگرى در خصوص مسئله شفاعت روز جزابحث فلسفى در بيان سعادت و شقاوت ورابطهاعمال با آنها و ترتب مجازات بر اعماليك بحث اجتماعى درباره حكومت و قانون و بررسى شفاعت از نظر اجتماعىآيات 49 - 61 بقرهتوضيح و بيان آيات مربوط به بنى اسرائيلبحث روايتىآيه 62 بقرهايمان ظاهرى و ايمان واقعىبحث روايتىبحث تاريخى (درباره صائبين )آيات 63 - 74 بقرهبرداشتن كوه بمنظور اكراه مردم نبودهنمى شود به خدا نسبت اميد دادنكاتى كه باعث بيان داستان گاو بنى اسرائيل با اسلوب مخصوص شدهبى ادبى بنى اسرائيل و آزار حضرت موسى عليه و السلام توسط آنان كهاز آياتقرآنى استفاده مى شودداستان گاو در توراتداستان گاو بنى اسرائيل و برخورد آنان با پيامبر عصر خودتشبيه قساوت قلوب به سنگ سختبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و درباره داستان گاوبنىاسرائيل )بحث فلسفى (درباره دو معجزه : زنده كردن مردگان و مسخ )اشكالى بر گفتار فوق و پاسخ به آنبحث علمى و اخلاقى (درباره رفتار و اخلاقبنىاسرائيل )هر تقليدى مذموم نيستدر زندگى اجتماعى ، انسان ناچار از تقليد استآيات 82 - 75 بقرهبياندو عمل جاهلانه يهود كه خداوند از آنها پرده برمى داردريشه مادى عقايد يهودمعناى خطئيه و سرنوشت انسان محاط بدنبحث روايتى (شامل دو روايت درباره جمعى از يهود و مراد از سيئه )آيات 83 - 88 بقرهوجه تغيير سياق آيات از غيبت به خطابرعايت ترتيب در طبقاتيكه امر به احسان آنها شده استبحث روايتى (شاملرواياتى در ذيل (وقلوا للناس حسنا))آيات 89 -93 بقرهبيان آيات ، متضمن محاجّه با يهودبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )توطن يهود در مدينه و اطراف آن و انكار و تكذيب آنها پيامبرصلى الله عليه و آله وسلممناقشه بعضى از مفسرين در قسم دادن خدا بهحقرسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و رد آنمعناى سوگند و جواب از اشكال سوگند دادن خدا به شخص پيامبرصلى الله عليه وآلهو سلمسخنى در معناى (حق ) و پاسخ از اشكال سوگند دادن به حق پيامبرصلى الله عليه وآلهو سلمآيات 94 - 99 بقرهادامه محاجه با يهود و اثبات دروغگوئى آنان و ترسشان از مرگامتحان يهود كه آيا در ادعاى خود كه زندگى قرين به سعادت آخرت را خاص خود مىداندراست مى گويد يا دروغ ؟يهود نسبت به هر ملت ديگرى نسبت به زندگى دنيا مريض تر است(بصير) يعنى عالم به ديدنى هابهانه يهود براى عدم ايمان به قرآنهج البلاغه ماباجبرئيل دشمنيموجه بكار بردن التفات در آيه شريفهبحث روايتى (شامل روايتى درباره دشمنى يهودباجبرئيل )كيفيت خواب رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلمآيات 101 - 100 بقرهبيان آياتآيات 102 - 103 بقرهاختلاف عجيب مفسرين در تفسير آيه 102تفسير آيه از نظر ماكسى كه دنبال سحر و ساحرى برود بهره اى از آخرت نداردبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيه 102 و پيرامون سحر)ماجراى شيطان و انگشتر سليمانداستان ستاره زهره و هاروت و ماروتذكر چند روايت و بيان ضعف سستى آنهاكلام در باب جعل حديثنظر بعضى مردم غرب زده و بعضى ازاهل حديث درباره روايات و راه تشخيص صحيحازسقيمپاسخ به كسانيكه راه تفريط پيش گرفته و به بهانه روايات جعلىمجموعه رواياترا كنار گذاشته اندبحث فلسفى (درباره تاءثير اراده در افعالخارق العاده ، سحر، كهانت و احضار ارواح )جواب چهار شبهه كه در ضمن بيان اين مطلب روشن مى شودكهانت و سحر، معجزه و كراهت و تفاوت آنها از جهت ارادهبحث علمى (در علوم عجايب و غرائب )علوم خفيّه پنج گانه و ملحقات آنهاآيات 104 و 105 بقرهمراد از (الذين آمنوا) در قرآن و نفاوت آن با (مؤ منين )استفاده تفاوت مذكور از آيه (و الذين آمنوا، و اتبعتهم )خطاب به (الذين آمنوا) تشريفى است و با عموميت تكليف منافات ندارمعنى كلمه (راعنا) نزد يهودمراد از (اهل الكتاب ) در آيه 105يك بحث روايتى (شامل روايتى از رسول خدا درباره راءس مصاديق (الذين آمنوا)علىعليه السلام )آيات 106 و 107 بقرهمعنى (نسخ ) و مراد از (نسخ آيه )مفهوم (آيت ) و اقسام آيات الهىاشاره به دو اعتراض بر مساءله نسخاستنباط پاسخ آنها از آيه كريمهپنج نكته پيرامون نسخآيات منسوخه نوعا لحنى دارند كه مى فهمانند بزودى نسخ خواهند شدفراموشاندن (انساء) آيه اى از آيات خداشاملرسول خدا نمى شودوجه استثنا در (الا ماشاء اللّه ) بمعنى اثبات فراموشى در مواردى كه خدا بخواهدنيستبحث روايتى (شامل رواياتى درباره وقوع نسخ در مواردى از كلام اللّه )آيات 108 - 115 بقرهبيانبيان جمله (ولله المشرق و المغرب )بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل جمله (فاينما تولوا فثم وجه اللّه ) )دو قاعده در موارد قرآنىآيات 116 و 117 بقرهبياندو برهان در رد اعتقاد به پيدايش فرزند از خداى سبحاندو نكته : 1 - عبادت شامل همه مخلوقات است 2-فعل خدا تدريجى نيستمعنى (سبحان )بحث روايتى (شامل روايتى در ذيل جمله (بديع السموات و الارض ))بحثى علمى و فلسفى (بيان اينكه هر موجودى بديع الوجود است )آيات 118 و 119 بقرهممالثت اهل كتاب و كفار در طرز فكر و عقايدآيات 120 - 123 بقرهبياناصول ريشه دار از برهانى عقلى در رد يهود و نصارى ، در يك آيهبحث روايتى (درباره تلاوت قرآن )آيه 124 بقرهبيانابراهيم عليه و السلام در اواخر عمر به امامت رسيدخداوند امامت را بعد از امتحانهايى كه از ابراهيم كرد به او بخشيدامتحان جز با برنامه اى عملى صورت نمى گيرد و كلمات مبين آن استمراد از (كلمة اللّه ) در قرآنمراد از (كلمات ) و (اتهمن ) در آيه كريمهمعنى (امامت ) و بيان اينكه امامت ابراهيم عليه و السلام غير نبوت او بودههيچ يك از معانى ياد شده با معناى امامت تطبيق نمى كندحقيقتى كه در تحت عنوان (امامت ) استدر قرآن (امامت ) و (هدايت ) با هم آورده شده اندتفاوت ميان هدايت امام و ساير هدايتهاصبر و يقين سببى براى موهبت امامت معرفى شده استباطن دلها و اعمال و حقيقت آن بر امام مكشوف استامام بايد ذاتا سعيد و پاك و معصوم باشدمراد از (ظالمين ) در آيه مطلق هركسى است كه ظلمى و معصيتى هر چند كوچك ازاو صادرشدههفت نكته كه درباره امام و امامت از آيه كريمه بانضمام آيات ديگر استفاده مىشودامامت مستلزم اهتداء به حق است نه بالعكسآنچه از سياق اين آيات بدست مى آيدبحث روايتىروايتى درباره مقاماتى كه جناب ابراهيم عليه و السلام به ترتيب بدستآوردفرق بين (نبى ) و (رسول )معنى (خليل ) و فرق آن با (صديق )چند روايت در ذيل آيه شريفه 124آيات 125 - 129 بقرهبيانخداوند دعاى حضرت ابراهيم عليه و السلام را مستجاب مى كندخداوند در استجابت دعايش خرق عادت نمى كنددرخواست و دعاى ابراهيم عليه السلام (اجعلنا مسلمين لك ) و اشكالى كه به ذهن مىرسداسلامى ابراهيم و اسماعيل عليه و السلام از خدا خواستند غير اسلام بهمعناىمتداول آنستنظرى دقيق تر در مسئله مورد بحثمراد از (ارنا مناسكنا و تب علينا)طرح يك سؤ ال در مورد معناى اسلام ، مناسك و توبه درباره حضرت ابراهيم عليهوالسلاماسلامى كه ابراهيم و اسماعيل عليه و السلام براى ذريه شان درخواست نمودنداسلامواقعى بودبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكهوبناى كعبه و دعاى ابراهيم ...)قسمتى از حكايت ابراهيم و اسماعيلعليهم السلام بروايت ابن عباسداستان حضرت ابراهيم عليه و السلام از زبان امام صادق عليه و السلامبررسى اخبارى كه به امور خارق العاده درباره كعبه و حجرالاسود و سنگمقام اشارهدارندنمونه هايى از كلام خداوند كه دلالت دارد آنچه موجود است از ناحيهاونازل شده استاستدلال آنها كه به كلى منكر اين دسته روايات شده اندپاسخ به منكرين و معترضين و بيان اينكه اينهادچاراشكال بزرگترى شده اندرد يا اثبات حقايق معنوى در شاءن علوم طبيعى و اجتماعى نيستمعارف دينى به طور مستقيم هيچ ربطى به طبيعيات و اجتماعيات ندارنداينگونه بيانات الهى و ظواهر دينى پرده هائى است كه بر روى اسرارىانداخته شدهامت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم چه كسانى هستند؟معناى كلمه (امت ) از نظر عموميت و وسعت تابعمورداستعمال ، يا اراده گوينده استبحث علمىسرگذشت ابراهيم عليه و السلام يك دورهكامل از سير عبوديت را در بردارددرباره حج و اشاره به اسرار و حكمت آنعباداتى كه توسط انبياء تشريع شده تمثالهائى از سير عبودى آناناستآيات 130 - 134 بقرهروگرداندن از كيش حضرت ابراهيم عليه و السلام از حماقت و سفاهت نفس استمقام اصطفاء و برگزيدگى همان مقام اسلام و تسليم استنكته و وجه دو (التفات ) در دو آيه كريمهمعناى اسلام و مراتب و درجات چهارگانه اسلام و ايمانمرتبه اول اسلام : اذعان و باور قلبى بخصوص اجمالى شهادتينمرتبه دوم : اعتقاد تفصيلى به حقايق دينى وبدنبال آن انجامعمل صالحمرتبه سوم : رام كردن نفس سركش و تسليم وجود انسان در برابر خدامرتبه چهارم از اسلام : مرحله عبوديت و بندگىمعناى عمل صالح و آثار آنمعناى صلاح نفس و صلاح ذات و مراد از (صالحين ) در قرآناثرى كه مخصوص صالحان استصلاح ذاتى داراى مراتبى است و رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلمآل او داراى بالاترين مراتب آنندبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )چند روايت در بيان اسلام و ايمانروايتى از بحارالانوار و سخن درباره نكاتى كه از آيات و روايات راجعبه مراتبايمان و اسلام بدست مى آيدآيات 135 - 141 بقرهدين حق يكى و آن هم اسلام بودهعلت دسته بندى هاى دينى و پيدايش انحرافات مذهبىوجه اختلاف تعابير در آيه شريفهمراد از (اسباط)سه چيز كه مى تواند علت بگومگوهاى بين دو نفر باشد و تطبيق آن بر مسئله موردبحثرد يهود و نصارى از سه جهتبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )آيات 142 - 151 بقرهبيانتغيير قبله از بزرگترين حوادث و از اهم احكام تشريعى بودفائده و اثر تغيير قبله و اعتراض يهود و مشركين ، و پاسخ آنهادر جمله (لله المشرق و المغرب ) چراشمال و جنوب ذكر نشده است ؟(امت وسط) يعنى چه ؟مراد از (شهداء على الناس )(شهادت ) در آيه ، از حقائق قرآنى است و در موارد متعددى از قرآن ذكرشدهمعناى صحيح (شهادت ) در آيات قرآنى،تحمل (ديدن ) حقائق اعمال مردم استمعناى صحيح (وسط) بودن امت واسطه بودن امتبينرسول و مردم استغرض خداوند از تغيير قبلهدر برابر سرزنش تفاخر يهود، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم منتظررسيدن حكمتغيير قبله بودتغيير قبله از بيت المقدس به كعبه (شطر المسجدالحرام )كتاب اهل كتاب مشتمل بر اين حكم تحويلقبله بوده استوجه التفات از حضور به عيبت در آيه شريفهسه فائده براى حكم قبلهتوضيح اينكه (و لاتمّ نعمتى عليكم ) درآيهتحويل قبله بشارتى است بر فتح مكهرد گفتار فوق الذكر و اينكه آيه اشاره اى بر فتح مكه نداردبحث روايتى (شامل رواياتى درباره تغيير قبله و معنى شهدا و...)بحث علمى (درباره يافتن جهت قبله و تاريخچه آن )بحث اجتماعى (پيرامون فوايد تشريع قبله از نظر فردى و اجتماعى )روح و مغز عبادت ، عبوديت درونى است و افعال عبادى قالبهاى تحقق خارجى آنعبوديت استآيه 152 بقرهبيانمعنى و موارد استعمال (ذكر)(ذكر) داراى مراتبى استبحث روايتى (درباره ، فضيلت ذكر و مراد از آن )آيات 153 - 157 بقرهبياناخبار و اشاره آيات شريفه به مصائب و بلايائى كه در نتيجه جهادوقتال پيش مى آيندمقصود از بلا در آيات مورد بحثدعوت مسلمانان بر استعانت از صبر و صلاة بر هنگام بلاصبر و نماز و تاءكيد فراوان خداوند در قرآن بر تمسك بر آندونظر جمعى مفسرين درباره زنده بودن شهداچند اشكال بر اين نظرجوامع و افراد طبيعى مسلك چنين اوهام و خرافاتى را درست كرده اندمراد از حيات بعد از شهادت ، حيات حقيقى (در عالم برزخ ) استخطاب به مؤ منين به جهت رفع اضطراب از دلهاى آنان استسخن بسيار عجيب بعضى مردم درباره آيه شريفه و رد آنچند آيه قرآنى كه دلالت بر (برزخ ) دارندنمونه هاى ديگرى از آيات قرآنى كه دلالت بر برزخ دارندبحثى پيرامون تجرد نفسآياتى كه بر دوئيت و مغايرت بين نفس و بدن و تجرد نفس دلالت مى كنند.آياتى كه از آنها كيفيت ارتباط روح با ماده (جسم ) بدست مى آيداستعانت از صبر و نماز و داشتن ايمان به حيات پس از مرگ ، پيروزى مى آورندصابران چه كسانى هستند؟صبر در برابر مصيبت ها نتيجه ايمان به مالكيت مطلق خداوند بر تمام هستىاستملك ظاهرى و ملك حقيقى و اثر توجه انسان به حقيقت ملك خداوندبحثى در اخلاقتكرار اعمال نيك كه تنها راه تهذيب اخلاقى است از دو طريق عملى مىباشدطريقه اول توجه به فوائد دنيوى فضائلو تحسين افكار عمومى استطريقه دوم طريقه انبياء است و آن توجه به فوائداخروىفضائل استتاءثير اعتقاد به قضا و قدر در اخلاقنه اختيار كامل و نه لغو كامل اختيارهم قضاء خدا دخيل است و هم اختيار انسانطريقه سوم مخصوص قرآن است و آن محو زمينههاىرذائل اخلاقى استسخنان بى اساس يكى از مستشرقين و نقد آنفرق ميان اين سه طريقه و مسلكنسبت بين (صلوات ) و (رحمت )صلاة ، رحمت و اهتداء معانى جداگانه دارند هر چند كه سه مصاديق رحمت اندبحث روايتى (درباره برزخ و زندگى روح بعد از مرگ )رواياتى از امام صادق عليه و السلام درباره ارواح مؤ منين و عالم برزخآنانداستانى در تاءييد ادله گذشته بر وجود عالم برزخ و حيات روح بعد ازمرگبحث فلسفى (درباره اينكه نفس (روح ) آدمى مجرد از ماده است )ادله و براهين منكرين تجرد روحرد ادله ماديين منكر تجرد روحدر پاسخ ماديين كه وحدت را وحدت اجتماعى دانسته اندآنچه كه علماى روانكاو و عصر جديد در نفى تجرد روح نفس كرده اندگفته جمعى از معتقدين به مبداء و معاد پيرامون انكار تجرد روح و رد آنبحث اخلاقىتعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى : شهويه ، غضبيه ، و نطقيهفكريهمنشاء اخلاق آدمى استاصول اخلاق فاضله : عفت ، شجاعت ، حكمت و عدالتتلقين علمى و تكرار عملى ، راه رهايى ازرذائل و كسبفضائل استويژگى هاى مسلك اخلاقى قرآنمسلك كسانى كه به ارزشهاى ثابت اخلاقى معتقد نيستند (ماديون )چند مقدمه براى رد اين نظريهيك بحث روايتى ديگر مربوط به متفرقاتى از آنچه گذشتچطور ممكن است شرع با عقل مخالف باشد؟آيه 158 بقرهتوضيح كلمات : صفا، مروه و شعائرمعانى كلمات : حج ، عمره و طوافآيه در مقام تشريع و بيان وجود سعى است نه استجاب آنشاكر بودن خداى تعالى وصفى حقيقى است نه مجازىبحث روايتى (شامل رواياتى درباره صفا و مروه و سعى بين آن دو)آيات 159 - 162 بقرهبياناختلافهايى دينى و انحرافها، معلولانحراف علما و كتمان آنها آيات الهى را بوده استوجه جمع بين دو گفته خداوند كه از يك سو مى فرمايد دين خدا فطرى بشر است وازسوى ديگر هم فرموده بيشتر مردم نمى دانند!علت تكرار لعنت در آيه شريفه و فرق ميان لعنت خدا و لعنت ديگرانمقصود از كفار چه كسانى هستند؟وجه چند التفاتى كه در آيات شريفه به كار رفته اندبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )آيات 163 - 167 بقرهبيانمعنى (واحد) در (اله واحد)بيان فرق اجمالى بين دو كلمه (احد) و (واحد)اقسام وحدت و نكته اى كه در جمله (الهكم اله واحد) هست(الا) در (لا اله الّا هو) براى استثنا نيستسه برهان ، كه آيه شريفه براى اثبات وجود خدا و توحيد اقامه كردهاستبرهانى ديگر بر رحمن و رحيم بودن خداعلل پيدايش شب و روزاختيار انسان او را سبب تام و مستقل از اراده خداوند نمى كندگفتارى در اينكه مصنوعات انسانها هم مصنوع خداستپندار باطل ماديون درباره علت و ريشه خداشناسى و اعتقاد به ماوراى طبيعتتناقض گويى هاى عجيب اين آقايانقرآن كريم قانون عليت عمومى را پذيرفتهوافعال و پديده ها را هم به علل طبيعى و هم به خدا نسبت مى دهدشايد عدم دسترسى اين آقايان به منابع صحيح معارف اسلامى علت اشتباه آنانبودهاهميت آب و چگونگى پيدايش باران و بارش آنتشريح جريان باد و فوائد و آثار آنسخن در آيت بودن ابرهااطاعت از غير خدا شرك استاستعمال محبت در خداى تعالى استعمال حقيقى استملاك مدح ذم (محبت ) اطاعت از محبوب استحب كسى كه حبش حب خداست ، تقرب به خداوند استاى كاش مشركين در همين دنيا روز عذاب خود را مى ديدندبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )بحث فلسفى (درباره حب و دوستى و محبت خدا)حب تعلقى است خاص بين انسان و كمالاومحبت داراى مراتب مختلفى است و فقط به امور مادى تعلق نمى گيردخداى سبحان از هر جهت اهليت محبوب شدن را داردخداوند خلق خود را دوست مى داردشعور و علم لازمه حب نيستبحث فلسفى ديگر (درباره خلود و جاودانگى عذاب قيامت )اشكالهايى كه به خلود در عذاب شده است و پاسخ آنهاجواب از اشكال اولجواب از اشكال دومجواب از اشكال سومجواب به اشكال چهارمبحث قرآنى در تكميل بحث سابق (بيان اين كه عذاب خدا نيز از رحمت اوست )آيات 168 - 171 بقرهبيانحكم اباحه آنچه مشركين و برخى از مؤ منين بر خود ممنوع كرده بودندارتباط اباحه عمونى تصرفات و پيروى از خطوات شيطان چند نكته كه آيهشريفه : (كلوا ممّا فى الارض ...) افاده مى كندرد بر كسانى كه از پدران خود تقليد مى كردندارائه مثلى بجا و شايسته در بيان حال كفاربحث روايتى (شامل رواياتى درباره (خطوات شيطان ) )بحث اخلاقى و اجتماعى (درباره رابطه عقايد و علومباعمل و مسئله خرافه گرايى )علت گرايش به خرافاتاساس تمدن مادى امروز بر خرافه پرستىراهى كه قرآن در اين مورد پيموده استپيروى از دين تقليد نيستبطلان و كذب تقسيمى كه ماديها درباره سير عقايد و آراء بشرى گفتهاندآيات 172 - 176 بقرهبياندلالت آيه شريفه بر تجسم اعمالبحث روايتى (رواياتى در ذيل آيات گذشته )آيه كريمه 177 بقرهبيانتوضيح مفردات آيهذكر مصداق در كنار مفهوم ، داءب قرآن در تمام بياناتش مى باشددرباره ايمان كامل و پاره اى از اعمال و اخلاق ابرار (مؤ منين حقيقى )وفاى به عهد، صبر و صدق ، سه صفت مؤ منيناستخراج صفات مؤ منين و مآل كارشان از چند مورد آيات قرآنىبحث روايتى (ذيل آيه كريمه و بيان اهميت آنچه در آن آمده )آيات 178 - 179 بقرهبيانوجه تسميه (قصاص ) و بيان حكم عفو انتقال از قصاص به ديهمعناى (قصاص ) و آثار آن و بيان لطائف جمله (و لكم فى القصاص حيوة)بحث روايتى (شاملچند روايت درباره قصاص و عفو و ديه )بحث علمى (درباره حكم قصاص )اعتراضات و اشكالاتى كه در عصر حاضر به حكم قصاص مخصوصا بهقصاص بهاعدام مى شودپاسخ به همه اين اشكالات و بيان فلسفه تشريع در يك آيه قرآنىآيات 180 - 182 بقرهبيان آيات مربوط به حكم وصيت درباره ما تركبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و احكام وصيت )
