پنجم ـ عبداللّه بن يحيى الكاهلى الكوفى برادر اسحاق
هـر دواز روات حـضـرت صـادق وكـاظـم عليهما السلام مى باشند وعبداللّه وجاهت داشت نزدحـضـرت كـاظـم عـليـه السلام وآن حضرت سفارش اورا به على بن يقطين كرده بود وبهاوفـرمـوده بـود كـه ضـمـانـت كـن بـراى مـن كـفـالت كـاهـلىوعـيـال اورا تـا ضـامـن شـوم بـراى تـوبـهـشـت را، عـلىقـبـول كـرد وپـيـوسـته طعام وپول وساير نفقات شهريه براى ايشان مى داد وچندان بركـاهـلى نعمت عطا مى كرد كه عيالات و قرابات اورا فرومى گرفت وايشان مستغنى بودندتا كاهلى وفات كرد. وكاهلى قبل از وفات خود به حج رفت وخدمت حضرت امام موسى عليهالسـلام وارد شـد، حـضـرت بـه اوفـرمـود عـمـل خـيـر بـه جـا آور در ايـنسـال ، يـعـنـى اهـتـمـامـت در عـمـل خـيـر زيـادتـر بـاشـد هـمـانـااجـل تونزديك شده ، كاهلى گريست ، حضرت فرمود: براى چه مى گويى ؟ گفت : براىآنـكـه خـبـر مـرگ به من دادى ، فرمود: بشارت باد تورا! تواز شيعيان مايى وامر توبهخـيـر اسـت ، راوى گـفـت كـه بـعـد از ايـن زنـده نـمـاند عبداللّه مگر زمان كمى ، پس وفاتكرد.(203)
ششم ـ على بن يقطين كوفى الا صل بغدادى المسكن
ثـقـه جـليـل القدر از اجلاء اصحاب ومحل توجه حضرت موسى بن جعفر عليه السلام استوپدرش يقطين از وجوه دعاة عباسيين بود، ودر زمان مروان حمار در محنت عظيم بود؛ چه آنكهمـروان در طـلب اوبـود واواز وطـن فـرار كـرده ومـختفى بود ودر سنه صد وبيست وچهار دركـوفـه عـلى پـسـرش متولد شد، زوجه يقطين با دوپسران خود على وعبيد فرزندان يقطيننـيـز از تـرس مـروان به جانب مدينه فرار كردند و پيوسته مختفى بودند تا مروان بهقـتـل رسـيـد ودولت عـبـاسـيـيـن ظهور كرد، آنگاه يقطين خود را ظاهر كرد وزوجه اش نيز باپـسـرانـش بـه وطـن خـود كـوفـه عـود نمودند و يقطين در خدمت سفاح ومنصور بود، با اينحـال شـيـعـى مـذهـب وقـائل بـه امـامـت بـود وهـكـذا پـسـرانـش وگـاهـگـاهـىامـوال بـه خـدمـت حـضـرت امـام جـعـفـر صـادق عـليـه السـلامحمل مى كرد ونزد منصور ومهدى از براى يقطين سعايت كردند، حق تعالى اورا از كيد وشرّايـشـان حـفـظ كـرد ويـقـطين بعد از على به نه سال زنده بود ودر سنه صد وهشتاد وپنجوفـات نـمـود، وامـا عـلى پـسـرش ، پـس اورا در خدمت حضرت موسى بن جعفر عليه السلاممـنزلتى عظيم ومرتبتى رفيع بود وحضرت بهشت را از براى اوضامن شده بود، ودر چندروايـت اسـت كـه آن حـضـرت فـرمـوده : ضـمـنـت لعـلىّ بـن يـقـطـيـن ان لاتـمـسـّه النـّارابدا.(204)
از داود رقـىّ روايـت شـده كه خمن روز نحر، يعنى عيد قربان خدمت حضرت موسى بن جعفرعـليـه السـلام شـرفـيـاب شـدم آن حـضـرت ابـتـدا فـرمـود كـه نـگـذشـت دردل مـن احـدى در وقتى كه در موقف عرفات بودم مگر على بن يقطين وپيوسته اوبا من بودهيعنى در نظر من ودر قلب من بود واز من مفارقت نكرد تا افاضه كردم . ونيز روايت شده كهدر يـك سـال در مـوقـف عرفات احصا كردند صد وپنجاه نفر را كه از براى على بن يقطينتـلبـيـه مـى گـفـتـنـد، وايـشـان كـسـانـى بـودنـد كـه عـلى بـه ايـشـانپول داده بود وبه مكه روانه كرده بود.
وروايـت شـده كـه عـلى در زمـان طـفـوليـت خـود بـا برادرش عبيد خدمت حضرت صادق عليهالسـلام رسيد وعلى در آن وقت گيسوانى بر سر داشت حضرت فرمود كه صاحب گيسوانرا نـزد مـن آوريـد. پـس نـزديك آن حضرت آمد، آن جناب اورا در بر گرفت ودعا كرد براىاوبه خير وخوبى . واحاديث در فضيلت على بن يقطين بسيار وارد شده .(205)
ووقـتـى بـه حـضـرت امـام مـوسـى عـليـه السـلام شـكـايـت كـرد ازحال خود به جهت ابتلاء به مجالست ومصاحبت ووزارت هارون الرشيد، حضرت فرمود:
( يـا عـَلِىُّ! اِنَّ للّهِ تـَعالى اَوْلِياء مَعَ اَوْلياء الظَّلَمَةِ لِيَدْفَعَ بِهِمْ عَنْ اَوْلِيائِه وَ اَنْتَمِنْهُمْ يا عَلِىُّ ) ؛ يعنى از براى خداوند تعالى اوليائى است با اولياء ظلمه تا دفعكـنـد بـه واسـطـه ايـشـان ظلم واذيت را از اولياء خود، تواز ايشانى اى على .(206)
( وَ فِى الْبِحار عَنْ كِتابِ حُقُوقِ الْمُؤ مِنينَ لاَبى طاهِرٍ، قالَ اِسْتَاءْذَنَ عَلِىُّ بْنِ يَقْطينَمـَوْلاىَ الْكـاظِمَ عليه السلام فى تَرْكَ عَمَلِ السُّلْطانِ فَلَمْ يَاءْذَنَ لَهُ وَ قالَ عَلَيْه السَلامِ:لاتـَفـْعـَلَ فـَاِنَّ لَنـابـِك اُنـْسـا وَ لاِخـْوانـِكَ بِكَ عِزَّا وَ عَسى اَنْ يَجْبِرَ اللّهُ بِكَ كَسرا وَيَكْسِرَ بِكَ نائِرَةَ الْمُخالِفينَ عَنْ اَوْلِيائِهِ، يا عَلِىُّ! كَفّارَةُ اَعْمالِكُمْ اَلاِحْسانُ اِلى اِخْوانِكُمْاءَضْمِنْ لى واحِدَةً وَ اَضْمِنُ لَكَ ثَلاثا، اَضمِنْ لِى اَنْ لاتُلْقِىَ اَحَدا مِنْ اَوْليائنا اِلاّ قَضَيْتَحـاجـَتَهُ وَ اَكْرَمْتَهُ وَ اَضْمِنُ لَكَ اَنْ لايُضِلَّكَ سَقَُف سِجْنٍ اَبَدا وَ لايَنالَكَ حَدُّ سَيْفٍ اَبَدا وَلايـَدْخُلَ الْفَقْرُ بَيْتَكَ اَبَدا يا عَلِىُّ مَنْ سَرَّ مُؤْمِنا فَبِاللّهِ بَدَاءَ وَ بَالنَّبِىِّ صلى اللّهعليه وآله وسلم ثَنّىَ وَ بِنا ثَلَّثَ ) .(207)
( وَ عـَنْ اِبـْراهـيـم بـْنِ اَبى مَحْمُودَ قالَ، قالَ عَلِىّ بْنُ يقْطينَ قُلْتُ لاَبىِ الْحَسَنِ عليهالسـلام مـا تـَقـولُ فـى اَعْمالِ هؤُلاءِ؟ قالَ عليه السلام : اِنْ كُنْتَ لابُدَّ فاعِلا فَاتَّقِ اَمْوالَالشـّيـعـَةِ قـالَ فـَاخْبِرْنِى عَلىُّ اَنَّهُ كانَ يُجْبيها مِنَ الشّيعَةِ عَلانِيَةً وَ يَرُدُّها عَلَيْهِم فِىالسِّرِّ ) .(208)
وعـلامـه مـجـلسـى رحـمه اللّه در ( بحار ) از كتاب ( عيون المعجزات ) روايتكـرده كـه وقـتـى ابراهيم جمال كه يكى از شيعيان بوده خواست خدمت على بن يقطين برسدچـون ابـراهيم ساربان بود وعلى بن يقطين وزير بود وبه حسب ظاهر شاءن ابراهيم نبودكـه بـر عـلى وارد شـود، لهـذا اورا راه نـداد، واتـفـاقـا در هـمـانسـال عـلى بن يقطين به حج مشرف شد در مدينه خواست خدمت موسى بن جعفر عليه السلامشرفياب شود حضرت اورا راه نداد!
روز دوم در بـيـرون خـانـه ، على آن حضرت را ملاقات نمود وعرضه داشت كه اى سيد من !تـقـصـيـر مـن چـه بود كه مرا راه نداديد؟ فرمود: به جهت آنكه راه ندادى برادرت ابراهيمجـمـال را وحـق تـعـالى ابـا فـرمـود از آنـكـه سـعـى تـوراقبول فرمايد مگر بعد از آنكه ابراهيم تورا عفونمايد، على گفت ، گفتم : اى سيد ومولاىمـن ! ابـراهـيـم را مـن در ايـن وقـت كـجـا ملاقات كنم من در مدينه ام اودر كوفه است ؟ فرمود:هرگاه شب داخل شود تنها بروبه بقيع بدون آنكه كسى از اصحاب وغلامان توبفهمند درآنجا شترى زين كرده خواهى ديد آن شتر را سوار مى شوى وبه كوفى مى روى ، على شببـه بـقـيـع رفـت وهـمـان شـتـر را سـوار شـد بـه انـدك زمـانـى در خـانـه ابـراهـيـمجمال رسيد شتر را خوابانيد ودر را كوبيد، ابراهيم گفت : كيست ؟
گـفـت : على بن يقطين ! ابراهيم گفت على بن يقطين در خانه من چه مى كند؟ فرمود: بيرونبـيـا كـه امـر مـن عـظـيـم اسـت وقـسـم داد اورا كـه اذندخـول دهـد، چـون داخـل شـد گـفـت : اى ابـراهـيـم ! آقـا ومـولى ابـا فـرمـود كـهعمل مرا قبول فرمايد مگر آنكه تواز من بگذرى ، گفت : غَفَرَ اللّهُ لَكَ، پس على بن يقطينصـورت خـود را بـر خـاك گـذاشـت و ابـراهـيـم را قـسـم داد كـه پـا روى صورت من گذاروصورت مرا زير پاى خود بمال ! ابراهيم امتناع نمود وعلى اورا قسم داد كه چنين كند، پسابراهيم پا بر صورت على گذاشت ورخ اورا زير پاى خود بماليد وعلى مى گفت : (اَللّهـُمَّ اَشـْهـَدْ ) ؛ خدايا توشاهد باش . پس بيرون آمد وسوار شد وهمان شب به مدينهبـرگـشـت وشـتـر را بـر در خـانه حضرت موسى بن جعفر عليه السلام خوابانيد آن وقتحـضـرت اورا اذن داد وبـر آن جـنـاب وارد شـد وحـضـرت ازاوقـبـول فـرمـود.(209) از ملاحظه اين حديث معلوم مى شود كه حقوق اخوان بهچه اندازه است .
واز عبداللّه بن يحيى الكاهلى روايت است كه من نزد حضرت امام موسى عليه السلام بودمكه روكرد على بن يقطين به آمدن ، پس حضرت التفات فرمود به اصحاب خود وفرمود:هر كه مسرور مى شود از اينكه ببيند مردى از اصحاب پيغمبر صلى اللّه عليه وآله وسلمپـس نـظـر كـنـد به اين كس كه روكرده به آمدن ، پس ‍ يكى از آن جماعت گفت پس على بنيـقـطـيـن رد ايـن حـال از اهـل بـهـشـت است ، حضرت فرمود: اما من پس شهادت مى دهم كه اوازاهـل بـهـشـت اسـت .(210) ودر عـبداللّه بن يحيى الكاهلى گذشت كفالت على بنيقطين از اووعيال او به امر حضرت كاظم عليه السلام ، وفات كرد على بن يقطين در زمانحـضرت امام موسى عليه السلام در سنه صد وهشتاد وحضرت محبوس بود وبعضى گفتهانـد كـه وفـاتش در سنه صد وهشتاد ودوبوده . واز يعقوب بن يقطين روايت است كه گفت :شـنـيدم از ابوالحسن خراسانى عليه السلام كه فرمود همانا على بن يقطين گذشت و رفتاز دنيا وصاحبش يعنى امام موسى عليه السلام از اوراضى بود.(211)
هفتم ـ مفضل بن عمر كوفى جعفى
شـيـخ نـجـاشـى وعـلامـه اورا فـاسـد المـذهـب ومـضطرب الرّواية نگاشته اند (212)وشـيـخ كـشى احاديثى در مدح وقدح اوذكر فرموده (213) و در ( ارشادمـفـيـد عـ( عبارتى است ك دلالت بر توثيق اودارد، (214) واز ( كتاب غيبتشيخ ) معلوم مى شود كه اواز قوام ائمه وپسنديده نزد ايشان بود وبر منهاج ايشان ازدنـيـا گـذشته وهم دلالت دارد بر جلالت ووثاقت اوبودن اواز وكلاء حضرت صادق عليهالسلام وكاظم عليه السلام ،(215) وكفعمى اورا از بوابين ائمه شمرده .
ودر ( كافى ) است كه مابين ابوحنيفه سائق الحاج ودامادش در باب ميراثى مشاجرهونـزاع بـود مـفـضـل بـر ايـشـان بـگـذشـت چـون مـشـاجـره ايـشـان را بـديـد ايـشـان را بهمـنـزل بـرد ومـابـيـن ايـشـان اصـلاح كـرد بـه چـهـارصـد درهـم وآنمـال را از خـودش داد وگفت اين مال از خود من نيست بلكه حضرت صادق عليه السلام نزد منمـالى گـذاشـتـه كـه هـرگـاه بـيـن دونـفـر از شـيـعـيـان نـزاع شـود مـن اصـلاح كـنـمومال المصالحه را از مال آن حضرت بدهم .(216) واز محمّد بن سنان مروى استكـه حـضـرت مـوسـى بـن جـعـفـر عـليـه السـلام بـه مـن فـرمـود: اى مـحـمـّد!مـفـضـل انـس و مـحـل اسـتـراحـت مـن اسـت وَ اَنـْتَ اُنـْسـُهـُمـا وَ اَسـْتـِراحـُهـُمـا؛ وتـوانـسومحل استراحت حضرت رضا وجواد عليهما السلام مى باشى .(217) واز موسىبـن بـكـر روايـت اسـت كـه چـون خـبـر فـوت مـفـضل به حضرت موسى عليه السلام رسيدفرمود: خدا رحمت كند اورا، اووالدى بود بعد از والد وهمانا اوراحت شد.(218)
در ( بـحـار ) از ( كـتـاب اخـتـصـاص )نـقـل كـرده كـه روايت كردكه از عبداللّه بن فضل هاشمى كه گفت : در خدمت حضرت صادقعليه السلام بودم كه مفضل بن عمر وارد شد، حضرت اورا چون بديد به صورت اوخنديدوفـرمـود: بـه نـزد مـن بـيـا اى مـفـضـل ، قسم به پروردگار من كه من دوست مى دارم توراودوسـت مـى دارم كـسـى كه تورا دوست مى دارد اگر مى شناختند جميع اصحاب من آنچه تومـى شـنـاخـتـى دونـفـر مـخـتـلف نـمـى شـدنـد، مـفـضـل گـفـت : يـابـنرسـول اللّه ! گـمـان نـمـى كـنـم كـه مـرا بـالاتـر ازمـنـزل خـودم فـرود آوريـد. فرمود: بلكه منزل دادم تورا به منزلتى كه خدا تورا فرودآورده بـه آنجا، پس گفت : يابن رسول اللّه ! چه منزلتى دارد جابر بن يزيد نزد شما؟فـرمـود: مـنـزلت سـلمان نزد رسول خدا صلى اللّه عليه وآله وسلم ، گفتم : چيست منزلتداود بـن كـثـيـر رقـىّ نـزد شـمـا؟ فـرمـود: بـه مـنـزلت مـقـداد اسـت ازرسول خدا صلى اللّه عليه وآله وسلم .
راوى گـويـد: پـس حـضـرت روكـرد بـه مـن وفـرمـود: اى عـبـداللّه بـنمفضل ! به درستى كه خداوند تبارك وتعالى خلق كرد ما را از نور عظمت خود وغوطه داد مارا بـه رحمت خود وخلق كرد ارواح شما را از ما پس ما آرزومند ومايليم به سوى شما وشماآرزومـنـد ومـايـليـد بـه سـوى مـا، بـه خـدا قـسـم كـه اگـر كـوشـش كـنـنـداهل مشرق ومغرب كه زياد كنند در شيعيان ما يك مرد وكم كنند از ايشان يك مرد نتوانند اين راوهـمـانـا ايـشـان مـكـتـوب انـد نـزد مـا بـه نـامـهايشان ونامهاى پدرانشان وعشيره هايشان ونـسـبـهـايـشان ، اى عبداللّه بن مفضل ! واگر بخواهى نشان دهم اسم تورا در صحيفه مان ،پس طلبيد صحيفه را وگشود آن را ديدم كه آن سفيد است واثر نوشته در آن نيست ، گفتم: يـابـن رسـول اللّه ؛ در ايـن صحيفه اثر نوشته نمى بينم ، حضرت دست خود را بر آنمـاليد نوشته هاى در آن را ديدم ويافتم در آخر آن اسم خودم را پس سجده شكر براى خدابه جا آوردم .(219)
مـؤ لف گـويـد: كـه چـون حـديـث نـفـيـس بـود مـن تـمـام آن رانـقـل كـردم الى غـيـر ذلك . وامـا روايـات قـدح درمـفـضـل مـثـل آنـكـه روايـت شـده كـه حـضـرت صـادق عـليـه السـلام بـهاسـمـاعيل بن جابر، فرمود: برونزد مفضل وبه اوبگواى كافر، اى مشرك ! چه مى خواهىاز پـسر من ، مى خواهى اورا به قتل آورى . يا آنكه در سفر زيارت حضرت امام حسين عليهالسـلام چـون چـهـار فرسخ از كوفه دور شدند وقت نماز صبح شد رفقاى اوپياده شدندنماز خواندند پس به اوگفتند چرا پياده نمى شوى كه نماز بخوانى ؟ گفت : من نمازم راخـوانـدم پـيـش از آنـكـه از مـنـزلم بـيـرون شـوم وامـثـال ايـن روايـاتقـابـل مـعـارضـه بـه اخـبـار مـدح نـيستند. وشيخ ما در خاتمه ( مستدرك ) كلام را درحـال اوبـسـط داده واز روايات قدح در اوجواب داده .(220) وكسى كه رجوع كندبـه ( تـوحيد مفضل ) كه حضرت صادق عليه السلام براى اوفرموده خواهد دانستكـه مـفـضـل نـزد آن حـضـرت مـرتـبـه و مـنـزلتـى عـظـيـم داشـتـهوقـابـل تـحـمـل علوم ايشان بوده ، و( توحيد مفضل ) رساله بسيار شريفى است كهسـيد بن طاوس رحمه اللّه فرموده كه هر كه سفر مى رود آن را با خود همراه بردارد، ودر( كشف المحجة ) به پسرش وصيت فرموده كه در آن نظر كند وعلامه مجلسى رحمهاللّه آن رسـاله را بـه فـارسـى تـرجـمه كرده كه عوام از آن انتفاع برند، ودر ( تحفالعـقـول ) بـعـد از ابـواب مـواعـظ ائمـه عـليـهـم السـلام ، بـابـى در مـواعـظمـفـضـل بـن عـمـر ذكـر كـرده ومـواعـظ شـافـيـه اى از اونقل كرده كه اكثرش را از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده .(221)
هشتم ـ ابومحمّد هشام بن الحكم مولى كنده
كـه از اعـاظـم ائمـه كـلام واز ازكـياى اعلام است وهميشه به افكار صادقه وانظار صائبهتـهـذيـب مـطـالب كـلامـيه وترويج مذهب اماميه مى نمود، مولدش كوفه ومنشاءش به واسطوتـجـارتـش بـه بغداد بوده ودر آخر عمر نيز منتقل به بغداد شد، وروايت كرده از حضرتصـادق ومـوسـى عليهما السلام وثقه است ومدايح عظيمه از اين دوامام براى اوروايت شده .ومردى حاضر جواب ودر علم كلام بسيار حاذق وماهر بوده ( وَ كانَ مِمَّنْ فَتَقَ الْكَلامِ فىالاِمامَةِ وَ هَذَّبَ الْمَذْهَب بِالنَّظَرِ ) ودر سنه صد وهفتاد ونه در كوفه وفات كرد واين درايـام رشـيـد بوده وحضرت رضا عليه السلام بر اوترحم فرموده وابوهاشم جعفرى خدمتحـضـرت جـواد عـليـه السلام عرضه مى كند كه چه مى فرماييد در هشام بن حكم ؟ فرمود:رحمت كند خدا اورا ( ما كانَ اَذَبَّهُ عَنْ هذِهِ النّاحِيَةِ ) ؛ چه بسيار اهتمام مى نمود در دفعشبهات مخالفين از اين ناحيه ، يعنى از فرقه ناجيه .(222)
شـيـخ طـوسـى رحـمـه اللّه فـرموده كه هشام بن حكم از خواص سيد ما ومولاى ما امام موسىعليه السلام است ودر اصول دين وغيره مباحثه بسيار با مخالفين كرده .(223) علامه فرموده كه رواياتى در مدح اووارد شده وبخلاف آن نيز احاديثى وارد شده كه ما در( كـتـاب كـبـيـر ) خود ذكر كرديم واز آن جواب داديم واين مرد نزد من عظيم الشاءنوبلند منزلت است ، انتهى .(224)
هـشـام كـتـبى تصنيف كرده در توحيد ودر امامت ودر رد برزنادقه وطبيعى مذهبان و معتزله وازكتب اواست ( كتاب شيخ وغلام ) و( كتاب ثمانية ابواب ) و( كتاب الردّ علىارسـطـاليس ) ،(225) شيخ كشى رحمه اللّه روايت كرده از عمير بن يزيدكـه گـفت : پسر برادرم هشام اول بر مذهب جهميه بود وخبيث بود واز من خواهش كرد كه اورااز خـدمـت حضرت صادق عليه السلام ببرم تا با آن حضرت مباحثه كند، گفتم : من اين كارنـمى كنم مگر بعد از آنكه اذن حاصل كنم ، خدمت آن حضرت رسيدم براى هشام اذن طلبيدم ،حـضـرت اذن داد، چـون چـنـد قـدمـى بـرداشـتم كه بيرون آيم يادم آمد پستى وخباثت هشام ،بـرگـشـتـم خـدمت آن حضرت وگفتم كه اوردائت وخباثت دارد. فرمود: بر من خوف دارى ؟ منخـجـالت كـشـيـدم از قـول خـود ودانـسـتـم كـه لغـزشـى كـرده ام پـس بـاحال خجالت بيرون آمدم وهشام را اعلام كردم ، هشام خدمت آن حضرت شرفياب شد، چون خدمتآن جـنـاب نـشـسـت ، آن حـضـرت سـؤ الى از اوفـرمـود كـه هشام حيران بماند ومهلت خواستحـضـرت اورا مـهـلت داد، هـشـام چـنـد روز در اضـطـراب ودر صـددتـحـصـيـل جواب بود آخرالا مر جوابى نيافت ، پس خدمت آن حضرت رسيد آن جناب اورا خبرداد، ديـگـربـاره آن جـنـاب مـسـايـل ديـگـر از اوپـرسـيـد كـه در آن بـود فـسـاداصل مذهب هشام ، هشام بيرون آمد مغموم وحيرت زده وچند روز مبهوت و حيران بود تا آنكه بهمـن گـفـت كـه دفـعـه سـوم بـراى من اذن بگير كه خدمت آن حضرت برسم ، حضرت اذن دادوموضعى را در حيره براى ملاقات اوتعيين كرد، هشام در آن موضع رفت ووقتى كه حضرتصـادق عـليـه السـلام تـشريف آورد چنان هيبت و احتشام از آن حضرت برد كه نتوانست تكلمكـنـد وابـدا زبـانـش قـوت تـكـلم نـداشـت ، حـضـرت هرچه ايستاد هشام چيزى نگفت لاجرم آنحـضـرت تـشـريـف برد، هشام گفت : يقين كردم آن هيبتى كه از آن حضرت به من رسيد نبودمـگـر از جانب خدا واز عظمت منزلت آن حضرت نزد خداوند، لاجرم ترك مذهب خود نمود ومتدينشـد بـه ديـن حـق ، وپـيوسته خدمت آن حضرت مى رسيد تا بر تمامى اصحاب آن حضرتتفوق گرفت .(226)
شـيـخ مـفـيـد فـرمـوده كـه هشام بن حكم از اكبر اصحاب حضرت صادق عليه السلام است ،وفـقـيـه بـوده وروايت كرده حديث بسيار ودرك كرده صحبت حضرت صادق عليه السلام راوبـعـد از آن حـضـرت ، حـضرت امام موسى عليه السلام را ومكنى به ابومحمّد وابوالحكماسـت ومـولى بـنـى شـيـبـان بوده ودر كوفه اقامت داشته ورسيد مرتبه وبلندى مقامش نزدحـضـرت صـادق عـليـه السلام به حدى كه در منى خدمت آن حضرت رسيد ودر آن وقت جواننـوخـطـى بود ودر مجلس آن حضرت شيوخ شيعه بودند مانند حمران بن اعين وقيس ويونسبـن يـعـقـوب وابـوجـعـفـر مـؤ مـن طاق وغير ايشان ، پس حضرت اورا بالابرد ونشانيد اورابالادست جميع ايشان وحال آنكه هر كه در آن مجلس بود سنش از هشام بيشتر بود. پس چونحضرت ديد كه اينكار يعنى تقديم هشام بر همگى بزرگ آمد به ايشان فرمود:
( هـذا نـاصـِرُنـا بـِقـَلْبـِهِ وَ لِسـانـِهِ وَ يـَدِهِ ) ؛ ايـن نـاصـر مـا اسـت بـهدل وزبـان ودسـت خـود. پـس سـؤ ال كـرد هـشـام از آن حـضـرت از اسـمـاء اللّه عـزوجـل واشـتـقاقشان ، حضرت اورا جواب داد وفرمود به اوكه آيا فهميدى اى هشام فهمى كهدفـع كنى به آن دشمنان ملحدان ما را؟ هشام گفت : بلى ! حضرت فرمود: ( نَفَعَكَ اللّهُعـَزَّ وَ جـَلَّ بـِهِ وَ ثـَبَّتَكَ ) . از هشام نقل شده كه گفت : واللّه ! هيچ كس در مباحث توحيدمرا مقهور ومغلوب نساخته تا امروز كه در اين مقام ايستاده ام .(227)
مـبـاحـثـه هـا ومـنـاظـرات هـشام بن حكم مشهور است ومناظره اوبا آن مرد شامى در خدمت حضرتصـادق عليه السلام ومحاجّه اوبا عمروبن عبيد معتزلى وبا بريهه ومناظره اوبا متكلمين درمجلس يحيى بن خالد برمكى هر كدام در جاى خود به شرح رفته ومناظره اودر مجلس يحيىبـاعـث آن شـد كـه هـارون الرشـيـد در صـدد قتل اوبر آمد لاجرم هشام از ترس اوبه كوفهفـرار كرد وبر بشير نبّال وارد شد وناخوش ‍ سختى شد ومراجعه به اطباء ننمود، بشيرگـفت : طبيب براى توبياورم ؟ گفت : نه من خواهم مرد، وبه روايتى اطباء را حاضر كردندهـشـام از ايـشـان پـرسـيد كه مرض مرا دانستيد؟ بعضى گفتند: ندانستيم وبعضى گفتند:،دانـسـتيم ، از آنهايى كه ادعاى دانستن كردند پرسيد كه مرضم چيست ؟ آنچه به نظرشانرسيده بود گفتند، گفت دروغ است ، مرض من فزع قلب است به جهت آنچه به من رسيده ازخوف وبه همان علت وفات نمود.
وبـالجـمـله ؛ چـون حـالت احـتـضـار پـيـدا نـمـود بـه بـشـيـر، گـفـت : هـرگـاه من مردم ومراغـسـل وكـفـن كـردى واز كـار تـجـهـيـز مـن فـارغ شـدى ، مـرا دردل شب بيرون ببر در كناسه بگذار ورقعه اى بنويس كه اين هشام بن الحكم است كه اميردر طـلب اوبـود از دنـيا وفات كرده واين به جهت آن بود كه رشيد برادران واصحاب اوراگـرفـتـه بـود كـه نـشـانـى اورا بـدهند، خواست تا ايشان خلاص شوند، بشير به هماندسـتـورالعـمـل رفـتـار كـرد، چون صبح شد اهل كوفه حاضر شدند قاضى وصاحب معونهومعدلون همگى او را ديدند وگواهى خود را نوشتند وبراى رشيد فرستادند، رشيد گفت :الحـمـدللّه كـه خـدا كـفـايت اورا كرد ومنسوبين اورا كه حبس كرده بود رها كرد.(228)
( وَ رُوىَ عـَنْ يـُونـُسَ اَنَّ هـَشـامَ بـْنَ الْحـَكَمِ كانَ يَقُولُ: اَللّهُمَّ ما عَمِلْتُ وَ اَعْمَلُ مِنْ خَيْرِمُفْتَرَضٍ وَ غَيْرِ مُفْتَرَضٍ فَجَميعُهُ عَنْ رَسُولِ اللّهِ وَ اَهْلِ بَيْتِهِ الصّادِقينَ ـ صلوات اللّهعـليـه وعـليـهـم ـ حَسْبَ مَنازِلِهِمْ عِنْدَكَ فَتَقَبَّلُ ذلِكَ كُلَّه عَنّى وَ عَنْهُم وَ اَعْطِنى مِنْ جَزيلِجَزائِكَ حَسْبَ ما اَنْتَ اَهْلُهُ ) .(229)
نهم ـ يونس بن عبدالرحمن مولى آل يقطين
عـبـد صالح ، جليل القدر، عظيم المنزلة وجه اصحاب واز اصحاب اجماع است ، روايت شدهكـه در ايـام هـشـام بـن عـبـدالمـلك متولد شده وحضرت باقر عليه السلام را در مابين صفاومـروه مـلاقـات كـرده ولكـن از آن حـضـرت روايت نموده وهم گفته كه حضرت صادق عليهالسلام را ديدم در روضه پيغمبر صلى اللّه عليه وآله وسلم كه مابين قبر ومنبر نماز مىخـوانـد ومـمـكـنـم نشد كه از اوسؤ ال كنم ولكن روايت كرده از حضرت كاظم وصادق عليهماالسـلام وحـضـرت رضا عليه السلام اشاره مى فرمود به سوى اودر علم وفتوى واوهمانكـس اسـت كـه واقـفـه مـال بـسـيـارى بـه اودادنـد كـهمـيـل بـه سـوى ايـشـان كـنـد وامـنـتـاع نـمـود از قـبـول كـردن آن مـالهـا وبـر حـق ثـابـتبماند.(230)
شـيخ مفيد رحمه اللّه به سند صحيح از ابوهاشم جعفرى روايت كرده كه عرضه كردم برامـام حـسـن عـسـكـرى عـليـه السـلام ( كتاب يوم وليله ) يونس را، فرمود: اين كتابتـصـنيف كيست ؟ گفتم : تصنيف يونس مولى آل يقطين ، فرمود: عطا فرمايد حق تعالى اورابـه هـر حـرفـى نـورى در روز قـيـامـت . ودر روايـت ديـگـر اسـت كـه ازاول تا به آخر آن تصفح كرد پس فرمود: اين دين من ودين همگى پدران من است و تمامش حقاست .(231)
وبالجمله ؛ در سنه دويست وهشت به رحمت خدا پيوست . ودر خبر است كه حضرت رضا عليهالسلام سه دفعه بهشت را براى اوضامن شد.(232)
از فـضـل بـن شاذان روايت است كه حديث كرد مرا عبدالعزيز بن مهتدى واوبهترين فقهايىبـود كـه مـن ديـدم ووكـيـل حـضـرت رضـا عـليـه السـلام واز خـواص اوبـود. گـفـت : سـؤال كردم از حضرت رضا عليه السلام پس گفتم كه همانا من نمى توانم ملاقات كنم تورادر هر وقتى ، يعنى راهم دور است ودستم هميشه به شما نمى رسد پس از كه بگيرم معالمدين خود را؟ فرمود: بگير از يونس بن عبدالرحمن .(233)
وهـم از آن حـضـرت مـروى اسـت كـه فـرمـوده : يـونـس در زمـان خـودمـثـل سـلمـان فارسى است در زمان خود. ويونس كتبى در فقه وتفسير ومثالب وغيره تصنيفكرده مثل كتب حسين بن سعيد وزيادتر.(234) وروايت است كه چون حضرت موسىبـن جـعـفر عليه السلام وفات كرد در نزد قوام ووكلاء آن حضرت را انكار كردند وواقفىشـدند ودر نزد زياد قندى هفتاد هزار اشرفى بود ونزد على بن ابى حمزه سى هزار، ودرآن وقـت يـونـس بن عبدالرحمن مردم را به امامت حضرت رضا عليه السلام مى خواند وانكارمـى كـرد بـر واقـفـه ، ايـشـان براى اوپيغام دادند كه براى چه مردم را به حضرت رضاعـليـه السـلام دعـوت مـى نـمـايـى ، اگـر مـقـصـد تـومـال اسـت مـا تـورا ازمـال بـى نـياز مى كنيم ، وزياد قندى وعلى بن ابى حمزه ضامن شدند كه ده هزار اشرفىبـه اوبـدهـنـد كـه اوسـاكـت شـود وبـنشيند، يونس گفت : ما روايت كره شده ايم از صادقينعـليـهـمـا السـلام كـه فرموده اند هرگاه ظاهر شد بدعت در بين مردم پس بر پيشواى مردماست كه ظاهر كند علم خود را، پس اگر نكرد نور ايمان از او ربوده خواهد شد، ومن جهاد دردين وامر خدا را ترك نخواهم كرد بر هيچ حالى . پس آن دونفر دشمن اوشدند وظاهر كردندعداوت خود را.(235)
مـؤ لف گويد: اين روايتى كه يونس نقل فرمود به نحوديگر نيز وارد شده وآن چنين استكه حضرت رسول صلى اللّه عليه وآله وسلم فرمود: هرگاه ظاهر شد بدعت در امت من پسبـايـد ظـاهـر كـنـد عـالم عـلم خـود را واگـر نـه بـر اوبـاشـد لعـنـت خـدا و مـلائكـه ومـردمجميعا.(236)
وبـدان كـه روايـات در بـاب بـدعـت بـسـيـار اسـت ووارد شده كه هركسى كه تبسم كند درصـورت بـدعـت گـذارنـده پس به تحقيق اعانت كرده در خراب كردن دين خود. (237)
ونـيـز روايـت شـده : كـسى كه برود به نزد صاحب بدعت وتوقير وبزرگ كند اورا همانارفـتـه است به جهت خراب كردن اسلام .(238) وراوندى روايت كرده از حضرترسـول صـلى اللّه عـليـه وآله وسـلم كـه فـرمـود: كـسـى كـهعـمـل كـنـد در بـدعـت ، فـارغ سـازد اورا از شـيطان با عبادتش ، يعنى شيطان اورا به خودواگـذارد ومـتـعـرضـش ‍ نشود تا عبادت خود را با حضور قلب وطور خوش به جا آورد (وَاَلْقـى عـَلَيْهِ الْخُشُوعَ وَ الْبُكاء ) وبيفكند بر اوخشوع وگريه را(239) الى غير ذلك .
رجـوع كـرديـم بـه حـال يـونـس رحـمـه اللّه ، روايـت اسـت كـه يـونـس راچـهل برادر بود كه هر روز به ديدن ايشان مى رفت وبر ايشان سلام مى كرد وآنگاه بهمـنـزل خـود مـى آمـد وطـعـام مـى خورد ومهيا مى گشت براى نماز پس مى نشست براى تصنيفوتاءليف كتاب .(240)
مؤ لف گويد: ظاهر آن است كه اين چهل نفر برادران دينى اوبودند ودر اين كار يونس مىخواسته كه زيارت اربعين كرده باشد. ونيز روايت شده از يونس كه گفت :
صـمـت عـشـريـن سـنـة وسـئلت عـشـريـن سـنـة ثـمّ اجـبـت ؛ يـعـنـى يـونس گفته كه من بيستسـال سـكـوت كـردم ، يـعـنـى هـرچـه از مـن مـى پـرسـيـدنـد جـواب نـمـى دادم وبـيـسـتسـال سـؤ ال كـرده شـدم وجـواب دادم ، ايـن مـعـنـى در صـورتـى است كنه ( سئلت )مـجـهـول خـوانـده شـود، واگـر بـه صـيـغـه مـعـلوم خـوانـده شـود يـعـنـى بـيـسـتسال سؤ ال كردم وبعد از آن ديگر از مسايل جواب مى دادم .(241)
ومـدائح يـونس بسيار است ، واز جمله روايات معلوم مى شود كه براى اواصحابش ‍ بد مىگـفـتـنـد وبعضى اقوال فاسده به اونسبت مى دادند. ودر خبر است كه وقتى به وى گفتندكـه بـسـيارى از اين اصحاب در حق توبد مى گويند وياد مى كنند تورا به غير خوبى ،گـفـت : شـاهـد مـى گـيـرم شـما را بر اينكه هر كسى كه از براى ا ودر اميرالمؤ منين عليهالسـلام نـصـيـبـى اسـت ، يـعـنـى از شـيـعـيـان اواسـت پـس مـنحلال كردم اورا از آنچه گفته !(242)
( وَ حـُكـِىَ اَنَّهُ حَجَّ يُونُسُ ابْنُ عَبْدِالرَّحْمن اَرْبَعَا وَ خَمْسينَ حَجَّةً وَاعْتَمَرَ اَرْبَعا وَ خَمْسينَعـُمـْرَةً وَ اَلَّفَ اَلْفَ جـِلْدٍ رَدّا عـَلَى الْمـُخـالِفـينَ وَ يُقالُ اِْنتَهى عِلْمُ الاَئِمَّةِ عليهم السلام اِلىاَرْبـَعـَةِ نـِفـِرٍ: اَوَّلُهـُمْ سـَلْمـانُ الْفـارِسـىُّ وَ الثـّانـى جابِرُ والثّالِثُ السَّيّدُ وَ الرّابعُيُونُسُ بْنُ عَبْدِالرَّحْمنِ ) .(243)
( وَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شاذان ، قالَ ما نَشَاءَ فِى الاِسْلامِ رَجُلُّ مِنْ سائرِ الناسِ كانَ اَفْقَهَمـِنْ سـَلْمـانِ الْفـارِسـى رضـى اللّه عـنـه وَ لانـَشـَاءَ بـَعـْدَهُ رَجـُلٌ اَفـقـَهَ مـِنْ يـُونـُسِ ابْنِعَبْدِالرَّحْمنِ ) .(244)
( وَ عَنِ الشَّهيدِ الثّانى ، اَوْرَدَ الْكَشِّىِ فى ذَمِّهِ نَحْوَ عَشَرَةِ اَحاديثَ وَ حاصِلُ الْجَوابِ عَنْهايـَرْجـِعُ اِلى ضـَعـْفِ بـَعـْضِ سـَنـَدِهـا وَ جـَهـَالَةِ بـَعـْضِ رِجـالِهـا. وَاللّهُ اَعْلمُ بِحالِهِ ).(245)
دهم ـ يونس بن يعقوب البجلى الدّهنى پسر خواهر معاوية بن عمار
كـلمـات عـلمـا در حـق اومـخـتـلف اسـت ، شـيـخ طوسى رحمه اللّه فرموده اوثقه است و در چندموضع اورا تعديل كرده ، وشيخ مفيد اورا از فقهاء اصحاب شمرده . وشيخ نجاشى فرمودهكـه اواز خواص حضرت صادق وكاظم عليهما السلام بوده ووكالت داشته از جانب حضرتمـوسـى عـليـه السلام ودر مدينه در ايام حضرت رضا عليه السلام وفات كرد، وآن جنابمـتـولى امـر اوشـد ويـونـس صـاحـب مـنـزلت بـود نـزد ايـشـان ومـوثـق بـودوقـائل بـه امـامـت عـبـداللّه افـطـح بـود پـس رجـوع كرد به حق . و ابوجعفر بن بابويهفـرمـوده كـه اوفـطـحـى اسـت ، وشـيخ كشى نيز از بعضى روايت كرده فطحى بودن اوراوظاهر آن است كه رجوه به حق نموده چنانكه شيخ نجاشى فرموده .(246)
وبـالجـمـله : روايـاتـى در مـدح اووارد شـده ودر ايـام حضرت رضا عليه السلام در مدينهوفـات كـرد. آن حضرت امر فرمود به حنوط وكفن وجميع مايحتاج اووامر فرمود موالى خودومـوالى پـدر وجـد خود را كه در جنازه اوحاضر شوند وفرمود به ايشان كه اين ميت مولىحـضـرت صـادق عـليه السلام است كه در عراق ساكن بوده از براى اودر بقيع قبر بكنيدواگر اهل مدينه گفتند كه اين مرد عراقى است ما نمى گذاريم در بقيع دفن شود، بگوييدايـن مولى حضرت صادق عليه السلام است در عراق ساكن بوده اگر شما نگذاريد ما اورادر بقيع دفن نماييم ما هم نخواهيم گذاشت كه موالى خود را در بقيع دفن نماييد، پس اورادر بقيع دفن نمودند.(247)
وروايت است از محمّد بن وليد كه گفت : روزى من بر سر قبر يونس رفته بودم كه صاحبمـقـبـره يعنى مباشر قبرستان نزد من آمد وگفت : اين شخص كيست كه حضرت على بن موسىالرضـا عـليـه السـلام مـرا امـر فـرمـوده كـه آب بـپـاشـم بـر قـبـر اوچـهـل مـاه يـا چـهـل روز هـر روز يـك مـرتـبـه ـ وشك از راوى است ـ وهم صاحب مقبره گفت : كهسـريـر پيغمبر صلى اللّه عليه وآله وسلم نزد من است پس هرگاه مردى از بنى هاشم مىميرد آن سرير در شبش صدا مى كند من مى فهمم كه كسى از ايشان مرده وبا خود مى گويمكـه كـى مـرده از ايـشـان چـون صـبـح شـد آن وقت مى فهمم ، ودر شب وفات اين مرد نيز آنسرير صدا كرد من گفتم كى از ايشان مرده ، كسى از ايشان ناخوش نبود، همين كه روز شدآمـدند نزد من وآن سرير را گرفتند وگفتند مولى ابى عبداللّه الصادق عليه السلام كهدر عراق ساكن بوده ووفات كرده .
ومـحـمـّد بـن وليد از صفوان بن يحيى نقل كرده كه گفت گفتم به حضرت امام رضا عليهالسلام كه فدايت شوم خوشحال كرد مرا آن لطف ومحبتى كه در حق يونس ‍ نمودى ، فرمود:آيـا از لطـف خـدا واحسان اونيست كه اورا نقل كرد از عراق به جوار پيغمبر صلى اللّه عليهوآله وسـلم ، ( وَ رُوِىَ فـى حـَديـثٍ اُنـْظـُرُوا اِلى مـا خَتَمَ اللّهُ بِهِ لِيُونُسَ قَبَضَهُ اللّهُمـجـُاوِرا لِرَسـُولِهِ ) صـلى اللّه عـليـه وآله وسـلم . (248) تـمـام شـداحـوال حـضـرت امـام مـوسـى بـن جـعـفـر عـليـه السـلام وبـعـد از ايـن بـيـايـداحوال حضرت ثامن الائمة المعصومين على بن موسى الرضا ـ عليه وعليهم السلام .