و اكنون آن هماننديها:
1 - مطلوب كل طالب (كلمه سوم): الناس بزمانهم اشبه منهم بآبائهم.
...مردمان در زمانه نگرند و به افعال او اقتدا نمايند، هر كه را زمانه بنوازد ايشان بنوازند و هر كه را زمانه بيندازد ايشان نيز بيندازند...
گلستان (ص 72):
نبينى كه پيش خداوند تخت - تواضع كنان دست بر بر نهند
چو بينند كارش ز دست اوفتاد - همه عالمش پاى بر سر نهند
2 - مطلوب كل طالب (كلمه هفتم): المرء مخبو تحت لسانه.
...تا مرد سخن نگويد مردمان ندانند كه او عالم است يا جاهل، ابله است يا عاقل. چون سخن گفت مقدار عقل و مثابت فضل او دانسته شد.
گلستان: (ص 50):
تا مرد سخن نگفته باشد - عيب و هنرش نهفته باشد
هر بيشه گمان مبر كه خالى است - باشد كه پلنگ خفته باشد
3 - مطلوب كل طالب (كلمه نوزدهم): لا راحة مع حسد.
...مردم حسود پيوسته از نيكوييى كه خداى - عز و جل - ديگران را دهد اندوهگن باشد و راحت عمر و لذت عيش نيابد.
گلستان (ص 63):
توانم آن كه نيازارم اندرون كسى - حسود را چه كنم كو ز خود به رنج درست؟
بميرتا برهى اى حسود كاين رنجى است - كه از مشقت آن جز به مرگ نتوان رست
4 - مطلوب كل طالب (كلمه سى و چهارم): المرء عدو ماجهله.
...هر كه علمى را نداند پيوسته در پوستين آن علم افتاده بود و اصحاب آن علم را بد مىگويد و مذمت مىكند.
گلستان (ص 178):
بى هنران هنرمند را نتواند كه بينند...يعنى سفله چون به هنر با كسى بر نيايد به خبثش در پوستين افتد.
5 - مطلوب كل طالب (كلمه پنجاه و دوم): الحاسد مغتاظ على من لا ذنب له.
...حسود چون با كسى نعمت بيند....بر آن كس خشم آلود شود و او را دشمن گيرد و پيوسته در زوال نعمت او كوشد بى آن كه از آن كس جرمى پيدا آمده باشد يا جنايتى ظاهر شده، شعر:
هست مرد حسود خشم آلود - بر كسى كو نكرد هيچ گناه
نعمت خلق ديد نتواند - رنجه باشد ز اصطناع اله
گلستان (ص 183):
حسود از نعمت حق بخيل است و بنده بى گناه را دشمن دارد.
مردكى خشك مغز را ديدم - رفته در پوستين صاحب جاه
گفتم: اى خواجه، گر تو بدبختى - مردم نيكبخت را چه گناه
و نيز (ص 63):
(سرهنگ زاده) گفت:...همگنان را راضى كردم مگر حسود را كه راضى نمىشود الا به زوال نعمت من...
شوربختان به آرزو خواهند - مقبلان را زوال نعمت و جاه
گر نبيند به روز شب پره چشم - چشمه آفتاب را چه گناه؟
6 - مطلوب كل طالب (كلمه شصت و پنجم): السعيد من وعظ بغيره.
... نيكبخت آن كس باشد كه چون ديگرى را پند دهند و از كردار ناشايسته و گفتار نابايسته بازدارند، او از آن پند عبرت گيرد. نصيب خويش بردارد و به گرد امثال آن كردار و گفتار نگردد.
گلستان (ص 187):
نيكبختان به حكايت و امثال پيشينيان پند گيرند از آن پيش كه پسينيان به واقعه ايشان مثل زنند و دزدان دست كوته نكنند تا دستشان كوته نكنند.
نرود مرغ سوى دانه فراز - چون دگر مرغ بيند اندر بند
پندگير از مصايب دگران - تا نگيرند ديگران به تو پند
7 - مطلوب كل طالب (كلمه چهل و چهارم): اكبر الاعداء اخفاهم مكيدة.
...هر كه دشمنى نهان دارد و دوستى آشكارا كند، او بدترين دشمنان باشد، از بهر آن كه حذر از دشمن ظاهر ممكن است و از دشمن باطن ممكن نيست.
گلستان (ص 124):
هرگز ايمن ز مار ننشستم - كه بدانستم آن چه خصلت اوست
زخم دندان دشمنى بترست - كه نمايد به چشم مردم، دوست
8 - مطلوب كل طالب (كلمه هشتاد و هفت):
اكثر مصارع العقول تحت بروق الاطماع.
...هر كه طمع برو مستولى گردد عقل او مقهور و خرد او مغلوب شود.
گلستان (ص 123):
بدوزد شره ديده هوشمند - در آرد طمع مرغ و ماهى به بند
9- مطلوب كل طالب (كلمه نودم): من لان عوده كثف اغصانه.
...هر كه نرم باشد و سياست به وقت نكند و مراسم تاديب را مهمل گذارد، حاشيه او گردنكشى كنند و او را حرمت ندارند و به مراد او نروند.
گلستان (ص 133):
(صاحبدل)) گفت: اى برادر، چون (با بنده) قرار دوستى كردى توقع خدمت مدار، كه چون عاشق و معشوقى در ميان آمد مالكى و مملوكى برخاست.
خواجه با بنده پرى رخسار - چون درآمد به بازى و خنده
نه عجب كو چو خواجه حكم كند - وين كشد بار ناز چون بنده
جز اين نيز در اين دو كتاب، مطلوب كل طالب و گلستان، نمونههاى همانند يا نزديك به يكديگر وجود دارد كه براى پرهيز از طول سخن به همين مقدار بسنده مىكنيم.
1 - ((ك)): از كتابخانه اياصوفيه، به شماره 2052، در مجموعهاى شامل شانزده رساله نهمين رساله اين مجموعه مطلوب كل طالب است كه فهرست نويسها آن را ((كنزالحكمه)) ناميدهاند (فهرست ميكروفيلمهاى دانشگاه تهران، ج 1 / 447). اين ((كنز الحكمه)) با مطلوب كل طالب - متن ما - تفاوتهاى بسيارى دارد:
الف: به جاى خطبه رشيد وطواط، مطالبى را از ابوالفضل احمد بن ابى طاهر (م: 280)، در باب آشنايى وى با جاحظ و مجموعهاى از سخنان على، آورده است، كه ما پيش از اين آن را نقل كردهايم و اصل عربى آن نيز در مناقب خوارزمى / 374 آمده است.
ب: شرح فارسى كلمات را در همه موارد كوتاه كرده و احيانا سخنى بر آن افزوده، چنان كه گويى از آن تحرير ديگرى ساخته است. نمونهاى از كار او در بخش توضيحات و تعليقات آوردهايم.
خط ((ك)) نسخ، تاريخ كتابت آن شب پنج شنبه، بيست ونهم ذوالحجه سنه 686، و كاتب آن - بنابر آن چه در ورق 13، پايان رساله ((مونس العشاق)) آمده - مبارك بن اصيل بن محمد بن النجيب، ملقب (به) نجم القرطاسى است.
ميكروفيلم و عكس اين مجموعه به شمارههاى (270 - 527 و 528) در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.
2 - ((س)): از كتابخانه چيستر بيتى دوبلين در مجموعهاى (فهرست 3: 72 ش 308) حاوى چهار رساله كه مطلوب كل طالب دومين رساله آن است.
كاتب اين مجموعه ابوالمحاسن محمد بن سعد بن محمد سعيد، معروف به ابن الساوجى است كه با خط نسخ خوش، در سال 729، در اصفهان، و گويا به رسم هديه براى شرف الدين على فامنينى نوشته و آن را ((الدر المنثور)) ناميده است.
اين نسخه (پس از ك) كهنترين نسخه مطلوب كل طالب است كه ما به آن دست يافتهايم، اما نسخه عكسى ما در پايان عبارتهاى فارسى، و گاهى عربى، و غالبا در پايان سطور، نواقص و افتادگيهايى دارد. عمدهترين تفاوت اين نسخه در ترجمه كلمات به فارسى است كه ظاهرا در اينجا از خود كاتب است.
ميكروفيلم و عكس اين نسخه نيز به شمارههاى (3432 و 7062) در همان كتابخانه مضبوط است.
3 - ((ص)): از كتابخانه اياصوفيه در مجموعهاى به شماره 4795 و حاوى 56 رساله كه مطلوب كل طالب پنجاه و دومين رساله آن است.
شرح فارسى اين نسخه با خط نستعليق و عبارات عربى به خط نسخ و خاصه كلمات امام (ع) به خطى خوش نوشته شده است. تاريخ كتابت مطلوب كل طالب 843 و نام كاتب آن در هيچ يك از رسالهها ذكر نشده است. تفاوت عمده اين نسخه با ديگر نسخهها آن است كه در اينجا ترجمه فارسى كلمات امام (ع) نيامده است.
ميكروفيلم و عكس اين نسخه هم به شمارههاى (129 - 259 و 255) در كتابخانه مذكور موجود است.
4 - ((ز)): از كتابخانه حميديه، در مجموعهاى به شماره 1447 كه شامل حدود صد و شصت و هفت رساله است. در اينجا به علت پس و پيش شدن اوراق مجموعه، رساله مطلوب كل طالب به دو بخش (رسالههاى 78 و 129) تقسيم شده است.
خط اين نسخه نسخ بسيار زيبايى است كه به دست ابواسحاق بن يحيى بن ابراهيم زنجانى به سال 812 و در لاهيجان نوشته شده است. كاتب زيبانويس كه با خطى ريز و در متن و حاشيه مىنوشته است، شرح عربى مطلوب كل طالب را نياورده و شرح فارسى آن را هم غالبا كوتاهتر كرده است. ما تنها در چند مورد به اين نسخه مراجعه كردهايم.
ميكروفيلم و عكس اين نسخه نيز به شمارههاى (195 و 2832 - 2835) در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.
5 - ((م)): نسخه ديگر كتابخانه اياصوفيه جزو مجموعهاى به شماره 2854 و به نام ((كلمات چهار يار گزين)). مطلوب كل طالب رساله چهارم اين مجموعه و سه رساله ديگر آن تحفة الصديق، فصل الخطاب و انس اللهفان است.
خط اين مجموعه نسخ و كاتب آن محمد بن على مولوى است كه در سال 896 آن را نوشته است.
شماره عكس اين مجموعه در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران 706 و 707 است.
6 - ((اس)): متعلق به كتابخانه دانشگاه استانبول و از مجموعهاى به شماره 407 و به نام ((صد كلمه چهار يار نبى))، ترتيب رسالههاى چهارگانه در اينجا نيز مانند ((م)) است و مطلوب كل طالب در مرتبه چهارم قرار دارد.
با اين كه از اين نسخه كلمات 78 و 79 ساقط شده است و نام كاتب و تاريخ كتابت را (كه به احتمال قريب به يقين متاخر از قرن نهم نيست) ندارد، اما نسبتا نسخه خوبى است.
خط اين نسخه نسخ و نستعليق است.
عكسى از اين مجموعه با شماره 524 در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.
7 - ((ع)): از كتابخانه عاطف افندى به شماره 2207، و داراى 6 رساله كه رساله نخستين آن ((كلمات چهار يار گزين))، و مطلوب كل طالب چهارمين جزء آن است. هيچ يك از اجزاء، تاريخ و نام كاتب ندارد، و آخرين تاريخى كه در پايان رساله ششم مجموعه - مناقب افلاكى دده مولوى كه به خامه ديگرى است - آمده است جمادى الاول 928 را نشان مىدهد، اختلافى كه خطبههاى كلمات چهار يار اين نسخه با ديگر نسخهها - ((م)) و ((اس)) - دارد اين است كه شخصى خطبه رسالههاى چهارگانه را چنان گردانيده كه ((تحفة الصديق)) اولين و ((فصل الخطاب)) دومين و ((انس اللهفان)) سومين و سرانجام مطلوب كل طالب - كه در حقيقت كار نخستين رشيد وطواط در اين زمينه بوده است - چهارمين اثر وى در آمده است، و ديگر اين كه در اينجا نيز كلمات امام (ع) مانند ((ك)) و ((ص)) - به فارسى ترجمه نشده است.
اين نسخه علاوه بر اين كه به خطى ناخوش نوشته شده است، كلمه 76 و شرح آن را نيز ندارد، اما در پايان كلمه 77 را كسى براى بار ديگر افزوده است.
ميكروفيلم و عكس اين نسخه به شمارههاى (367 و 732 - 731) در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.
و اينك چند نسخه ديگر كه تنها بخشى از مطلوب كل طالب را دارند.
1 - نسخهاى در كتابخانه اياصوفيه، به نام ((صد كلمه على)) و به شماره 4165 كه به خط نسخ و به دست حسين بن حسن مولوى و در سال 731 نوشته شده است. اين نسخه پس از خطبه آغاز كتاب تنها كلمات امام (ع) و شعر رشيد را آورده است و شرحهاى عربى و فارسى را ندارد. از امتيازات خاص اين نسخه آن است كه كلمات فارسى را نيز در بسيارى از موارد مشكول آورده و به اين طريق صورت ملفوظ آنها را ثبت كرده است. ما براى مزيد فايده كلماتى را كه شكل مضبوط آنها با تلفظ امروزين تفاوت دارد مىآوريم:
هاى بيان حركت (هاى غيرملفوظ) ماقبل مفتوح است:
اندازه (ورق 11)، برنده (ورق 23)، بهره (ورق 17) پيوسته (ورق 20) تكيه (ورق 15) خواهيده (المسؤول حر حتى يعد = خواهيده آزاد است تا وعده دهد، ورق 12)، رميذه (ورق 20 دوبار)، شكوفه (به ضم شين، ورق 18) گفته (ورق 25) همه (ورق 6 و 16 و 18 و 22 و 24).
ب (حرف اضافه) در همه موارد مفتوح است:
بپذر (= به پدر، ورق 3)، براه (= به راه، ورق9)، بسلامت (به سلامت، ورق 10) و....
و كلمات زير:
پاسبان(به ضم سين، ورق 14)، پر (با تشديد راء، ورق 11)، پنهان (به ضم پ، ورق 4) پيذا (با فتح پ، ورق 20 و 249) پيوست (به فتح پ چنان كه در پيوسته، ورق 19 و پيوستى، ورق 23)
مشتقات توانستن: توانايى، توانگران، توانگرى (به ضم تاء ورق: 24 و 25 و 19)، و نيز در شكل فعلى آن (توان: ورق 5، نتوان ورق 22، توانى: ورق 7 و 13 و...)
جهان (به كسر جيم، ورق 25) چنان (به ضم چ، ورق 6)، زبان (به ضم زاء، ورق 4 و 5 و...) و نيز زفان (ورق 5 و 23)، سخن (به فتح سين و ضم خاء، ورق 11 و 24 و 25)، شكوفه (به ضم شين، ورق 18)، ميان (به فتح ميم، ورق 11)، وى (به فتح واو، ورق 13 و 23)
ب (حرف تاكيد پيش از فعل) گاهى مكسور:
بدهذ (ورق 24)، بكاهذ (دو بار، ورق 11)، بكند (ورق 22). بيشتر مضموم:
ببرد (به ضم باء اول و فتح دوم، ورق 22)، ببريذى (ورق 23)، بروذ (ورق 17)، بشكفيذ (ورق 18)، بشوذ (به ضم باء و فتح شين، ورق 17)، بنمايذ (ورق 20) بگويذ (ورق 25)
و پارهاى از فعلهاى ديگر:
رساندورسى (به فتح راء: ورق 19 و 20)، رو (فعل امر به فتح راء: ورق9)، نمايذ (به ضم نون، ورق 13)، نهفت (به ضم نون و هاء، ورق 24)
و نيز پيوستن ضمير متصل به كلمه مختوم به ((ا)) و ((و)) بدون افزودن ((ياء)): هر كه را زيرش نرم باشد بالاش سخت باشد، يعنى روش (ورق 17)
از محاسن ديگر اين نسخه آن است كه ترجمه اشعار وطواط را به تركى و با قلم ديگر در حاشيه آورده است كه ما قبلا از آن سخن گفتهايم.
2 - نسخهاى در ضمن مجموعه شماره 2398 كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، كه پيش از اين از آن ياد كردهايم. در حاشيه صفحات 304 تا 431 مجموعه مذكور صد كلمه امام (ع) و ترجمه آنها و شعر وطواط آمده است. تاريخ كتابت اين مجموعه دهه اول و دوم قرن دهم است و بخشهاى عمدهاى از سخنان امام (ع) را شامل است.
3 - نسخهاى از كتابخانه مجلس شوراى ملى سابق، به شماره 4820. اين نسخه تنها كلمات امام (ع) و شعر رشيد وطواط را دارد، و شيخ محمد كمال كاتب نيشابورى آن را در سال 943 نوشته است. ما در چند مورد به اين نسخه مراجعه كردهايم.
4 - نسخهاى در ضمن مجموعه شماره 4379 كتابخانه ملى ملك تقريبا با همان مشخصات مجموعه دانشگاه تهران ولى با تاريخ كتابت 1056 هجرى.
5 و 6 - درصفحات 460 - 461 مجله راهنماى كتاب سال بيستم دو نسخه از ((مائة كلمه)) معرفى شده است كه تاريخ كتابت اولى 886 و دومى 874 و هر دو متعلق به بنياد ((هاراسويتس)) بوده است.
و جز اينها در گنجينه كتابخانهها نسخه متعددى از مطلوب كل طالب وجود دارد كه تنها كلمات امام (ع) و شعر وطواط را آوردهاند و جوينده مىتواند به آنها رجوع كند.
نسخه ((ك)) قديمترين نسخه هايى بود كه در اختيار داشتيم، اما چنان كه پيش از اين نيز گذشت، كابت خطبه رشيد وطواط را حذف كرده و به جاى آن ترجمه سخن ابوالفضل احمد ابن ابى طاهر را آورده بود، بدون اين كه ذكرى از رشيد وطواط در ميان آورد، و بعلاوه شرح فارسى آن را تلخيص و احيانا مطالبى بر آن اضافه كرده بود. نسخه ((س)) نيز كه از نظر قدمت در مرتبه دوم قرار داشت به سبب بعضى افتادگيها و تصرفات كاتب نمىتوانست اساس كار باشد.
از اين رو صحيحترين روايت، روايتى كه در بيشترين نسخهها آمده بود، روايت ((س)) و ((اس)) را در متن قرار داديم و اختلافها را در پاى صفحه آورديم.
ترتيب كلمات بر حسب نسخه ((س)) است.
 |
|  |
