 |  |
[1]
مناسك حـج
(با اصلاحات و اضافات)
مطابق با فتاواى
حضرت آية اللّه العظمى مكارم شيرازى
اهمّيّت حج در اسلام
حج يكى از اركان مهمّ اسلام، و از بزرگترين فرائض دينى است.
قرآن مجيد در يك عبارت كوتاه و پرمعنى مى فرمايد: «وَ لِلّه عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً; براى خدا بر مردم است كه حجّ خانه او كنند، آنها كه توانائى رفتن به سوى او دارند» و در ذيل همين آيه مى فرمايد: «وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِىٌّ عَنِ الْعالَمينَ; و هر كس كفر ورزد (و حج را ترك كند، به خود زيان رسانده)، خداوند از همه جهانيان بى نياز است.»(1)
ــــــــــــــــــــــــــــ1- سوره آل عمران، آيه 97.
جمله «براى خداست بر مردم...» به ضميمه تعبير به «كفر» در مورد كسانى كه حجّ واجب را ترك مى كنند، اهمّيّت فوق العاده آن را در اسلام كاملاً رشن مى سازد.
قابل توجّه اين كه در تفسير آيه شريفه 72، سوره اسراء: «وَ مَنْ كانَ فى هذِهِ اَعْمى فَهُوَ فِى الاْخِرَةِ اَعْمى وَ اَضَلُّ سَبيلاً; كسى كه در اين جهان (از ديدن چهره حق) نابينا بوده است، در آخرت نيز نابينا و گمراه تر است.» از امام صادق(عليه السلام) روايت شده كه يكى از معانى آيه، كسى است كه حجّ واجب خود را پيوسته به تأخير مى اندازد تا مرگ او فرا مى رسد (او در قيامت نابينا خواهد بود.)(1)
در حديث ديگرى آمده است: «هر كس حجّ واجب را بدون عذر ترك كند روز قيامت يهودى يا نصرانى محشور مى شود.»
و در مقابل براى حج آنچنان پاداشهاى عظيمى در
ــــــــــــــــــــــــــــ1- اين حديث شريف و احاديث آينده را مرحوم محقّق يزدى در «العروة الوثقى» در كتاب حج و مرحوم شيخ حرّ عاملى و ديگر بزرگان در كتاب «وسائل الشّيعه» و ساير كتب معروف حديث آورده اند.
روايات اسلامى وارد شده كه درباره كمتر عملى ديده مى شود.
چنانكه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «كسانى كه حج و عمره به جا آورند ميهمان خدا هستند، هر چه بخواهند خدا به آنها مى دهد، و هر دعائى كنند به اجابت مى رسد، و اگر درباره كسى شفاعت كنند پذيرفته مى شود... و اگر در اين راه بميرند خداوند تمام گناهان آنها را مى بخشد.»
و نيز در حديث ديگرى مى خوانيم: «اِنَّ الْحَجَّ المَبْرُورَ لا يَعْدِلُهُ شَىءٌ وَ لا جَزاءَ لَهُ اِلاَّ الجَنَّة; حجّ مقبول چيزى با آن برابرى نمى كند و پاداشى جز بهشت ندارد!»
«وَ اَنَّ الْحاجَّ يَكُونُ كَيَوم وَلَدَتْهُ اُمُّه; كسى كه حج به جا آورد از گناه پاك مى شود، همانند روز كه از مادر متولّد شده است.»
و اين بزرگترين موهبت، و برترين افتخار، و بالاترين پاداش است.
اسرار حج
بدون شك ثوابهاى عظيم و فوق العاده اى كه براى حج در اخبار بالا و ساير روايات آمده، و همچنين كيفرهاى سختى كه براى ترك آن در قرآن مجيد و روايات اسلامى ذكر شده، همه به خاطر اسرار و فلسفه هاى مهمّى است كه اين عبادت بزرگ اسلامى دارد.
قرآن مجيد در يك جمله كوتاه و بسيار پرمعنى درباره حج مى فرمايد: «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ; (مردم را دعوت به حج كن) تا شاهد منافع گوناگون خويش باشند!»(1)
اين منافع، فراوان است كه در روايات معصومين(عليهم السلام) به آن اشاره شده، از جمله:
1- تربيت نفوس و تهذيب اخلاق و تقويت پايه هاى تقوى و خلوص است، تعبيرى كه در احاديث بالا آمده بود كه حجّ مقبول سبب مى شود انسان از تمام گناهانش خارج
ــــــــــــــــــــــــــــ1- سوره حج، آيه 28.
شود و همانند روزى كه از مادر متولّد شده گردد، دليل روشنى براى تأثير حج بر پاكى دل و صفاى روح و زدودن آثار گناهان يك عمر است، البتّه اين فايده بزرگ اخلاقى هنگامى به دست مى آيد كه زائران بيت اللّه الحرام به اسرار اعمال و مناسكى كه انجام مى دهند دقيقاً توجّه داشته باشند، تا هر قدمى كه بر مى دارند قدمى به سوى خدا و معبود و محبوب حقيقى باشد، و اين عبادت بزرگ و پرمحتوى براى آنان به منزله «تولّد دوباره» گردد.
كسانى كه با توجّه به اسرار اين عبادت و با نهايت خلوص نيّت، اين عبادت بزرگ روحانى را انجام مى دهند آثار عميق آن را در درون جان خود تا پايان عمر احساس مى كنند، و هر زمان به ياد خاطره هاى اين سفر روحانى و صحنه هاى مملوّ از روحانيّت و صفا و اخلاص بيفتند روح تازه اى در آنها دميده مى شود (اين اثر تربيتى و اخلاقى حج است.)
2- «آثار سياسى» كه در كنار آثار تربيتى حج قرار دارد
بسيار مهم است; چراكه حج - اگر همان گونه كه اسلام دستور داده و ابراهيم بت شكن، جهانيان را به آن فراخوانده انجام شود - سبب عزّت مسلمين و تحكيم پايه هاى دين، و وحدت كلمه، و مايه قدرت و شوكت در برابر دشمنان و برائت از مشركين جهان خواهد شد، و اين كنگره عظيم الهى كه هر سال در كنار خانه خدا تشكيل مى شود بهترين فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نيروهاى خويش، و تقويت پايه هاى اُخوّت و برادرى، و خنثى كردن توطئه ها و نقشه هاى دشمنان اسلام در طول يك سال مى دهد.
ولى متأسّفانه همانگونه كه گروهى از مسلمين به عمق فلسفه اخلاقى حج نمى رسند، از فلسفه سياسى آن نيز بى خبرند، تنها به ظواهرى قناعت مى كنند و از روح اين عبادت بزرگ غافلند و به گفته يكى از سياستمداران بيگانه: «واى به حال مسلمانان اگر معنى حج را نفهمند، و واى به حال دشمنان اسلام اگر مسلمين معنى حج را بفهمند!»
3- «آثار علمى و فرهنگى» يكى ديگر از آثار مهمّ حج كه در روايات معصومين(عليهم السلام) به آن اشاره شده، آثار فرهنگى آن است، چراكه آثار رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) و ائمّه معصومين(عليهم السلام) در جاى جاى مكّه و مدينه و مواقف حج به چشم مى خورد، و حضور دانشمندان بزرگ اسلامى از تمام كشورها، اعمّ از علماى بزرگ دينى، و اساتيد فنون ديگر و گويندگان و نويسندگان كه همه سال در حج شركت دارند فرصت خوبى به همه مسلمين جهان براى مبادله اطّلاعات و دانستنيها در تمام زمينه هاى دينى و علمى مى دهد، و از همه گذشته آگاهى خوبى از وضع همه مسلمين جهان در آن محيط پيدا مى شود كه اگر براى اين كار نيز برنامه ريزى شود آثار عظيم آن در جهان اسلام همه ساله ظاهر مى گردد.
4- در روايات اسلامى «فلسفه اقتصادى» نيز يكى از اسرار و اهداف حج شمرده شده است، ممكن است كسانى تصوّر كنند كه حج با مسائل اقتصادى چه كار دارد؟ ولى وقتى توجّه مى كنيم كه مهمترين مشكل مسلمين امروز
همان وابستگى اقتصادى آنها به دشمنان اسلام است و در كنار مراسم حج مى توان كنگره ها و سمينارهاى عظيمى از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد، و مسلمين را از اين نظر از زير سلطه اجانب رهائى بخشيد، اهمّيّت اين موضوع روشن مى شود.(1)
خلاصه اين كه حج، اسرار مهمّى دارد كه شايسته است در كتابهاى جداگانه تدوين و به همه مسلمين، مخصوصاً جوانان مسلمان، تعليم داده شود.
شرايط وجوب حج
مسأله 1- حج با شرايط زير در تمام عمر يك بار واجب مى شود.
1- بالغ بودن 2- عاقل بودن 3- با انجام عمل حج، واجب ديگرى كه مهمتر از حجّ است ترك نشود، يا كار
ــــــــــــــــــــــــــــ
1- اين چهار فلسفه در حديثى از امام علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام) نقل شده است (وسائل الشّيعه، جلد 8، صفحه 7، حديث شماره 15.)
حرامى كه اهمّيّتش در شرع بيشتر است به جا نياورد.
4- مستطيع بودن و آن به چند چيز حاصل مى شود:
1- داشتن زاد و توشه سفر، و آنچه مورد نياز او است و هزينه مركب سوارى و مانند آن. 2- داشتن جواز سفر و نبودن مانعى در راه و عدم خوف بر جان و مال و عرض(آبروى) خويش. 3- داشتن توانائى جسمانى بر انجام اعمال حج. 4- داشتن وقت كافى براى رسيدن به مكّه و انجام اعمال. 5- داشتن مخارج زندگى همسر و فرزند و كسانى كه خرج آنها بر او شرعاً يا عرفاً لازم است در طول مدّت حج. 6- داشتن مال يا كسب و كارى كه بعد از بازگشت بتواند با آن زندگى كند.
مسأله 2- كسى كه بدون خانه ملكى رفع احتياجش نمى شود وقتى حج بر او واجب است كه پول خانه را داشته باشد; ولى اگر با خانه اجاره اى يا وقفى و مانند آن مى تواند زندگى كند با داشتن آن مستطيع مى شود.
مسأله 3- هرگاه كسى مخارج رفتن به مكّه را ندارد، ولى ديگرى مالى به او مى بخشد يا در اختيار او مى گذارد كه با آن به حج برود و هزينه زن و فرزند او را نيز در اين مدّت مى پردازد حج بر او واجب است، هرچند بدهكار باشد، و در موقع بازگشت وسيله كافى براى امرار معاش نداشته باشد، و قبول كردن چنين هديه اى واجب است; مگر اين كه در آن منّت و ضرر يا مشقّت غير قابل تحمّلى باشد، و اين حج كفايت از حجّ واجب مى كند.
مسأله 4- كسانى را كه براى خدمت در سفر حج استخدام مى كنند خواه به عنوان روحانى كاروان باشد يا مدير و معاون كاروان و يا اعضاء ستاد و بعثه حج و يا طبيب و پرستار يا مأمورين انتظامى و مسؤولين بانك و غير اينها، و به اين صورت حج خود را به جا مى آورند حجّ واجب آنها محسوب مى شود، به شرط اين كه هزينه خانواده اش در اين مدّت نيز تأمين باشد; ولى قبول چنين استخدامى واجب نيست.
مسأله 5- كسى كه مى تواند با وام گرفتن حج به جا آورد مستطيع نيست، هرچند بعداً بتواند وام خود را يكجا يا به اقساط بپردازد; مگر اين كه معادل آن اموالى داشته باشد كه از محل آن دين خود را به آسانى بپردازد.
مسأله 6- جايز نيست با مال حرام يا مالى كه خمس آن را نداده اند حج به جا آورد و اگر لباس احرام و طواف و سعى يا پول قربانى و اجرت چادر و فرشى كه بر آن وقوف به عرفات و منى مى كند حرام باشد حجّ او بنابر احتياط باطل است.
مسأله 7- هرگاه ثبت نام براى حج كرده و پيش از آن كه نوبت او برسد از دنيا برود، يا استطاعت بدنى او زائل شود مستطيع نبوده است و فيش حجّ او در صورت فوت متعلّق به ورثه است; مشروط به اين كه جز از طريق نام نويسى قادر بر حج نبوده باشد.
مسأله 8- پولى كه براى نام نويسى داده مى شود اگر از درآمد همان سال بوده خمس ندارد.
حجّ مستحبّى
مسأله 9- مستحبّ است براى كسانى كه استطاعت يا ساير شرايط در آنها جمع نيست و يا حجّ واجب را به جا آورده اند حجّ را به جا آورند، بلكه مستحبّ است هر سال تكرار كنند; ولى چنانچه ازدحام بيش از حدّ حجّاج توليد مزاحمت شديد براى كسانى كه هنوز حج به جا نياورده اند مى كند سزاوار است موقّتاً از انجام حجّ مستحبّى خوددارى نمايند، و همچنين هنگام نوبت بندى سزاوار است نوبت را به كسانى دهند كه مى خواهند براى نخستين بار حجّ واجب به جا آورند; ولى اگر خانه خدا (فرضاً) يك سال از زوّار به اندازه كافى خالى بماند بر حاكم شرع واجب است عدّه اى را به حجّ بفرستد، هرچند حجّ واجب خود را انجام داده باشند.
مسأله 10- در حجّ واجب اجازه شوهر براى زن لازم نيست، ولى در حجّ مستحبّى اجازه شوهر لازم است; حتّى اگر حجّ مستحبّى باعث آزار پدر يا مادر شود اشكال دارد.
| |
