اشاره اى به اسماء جلالى و جمالى حق تعالى :
اسماء الهى را نهايت نباشد كه چون ذات حق غير متناهى است ، اسماء و صفات او را تناهىنيست . منتهى بنحو كلى اسماء الله و صفات علياى حق را به جلالى و جمالى ، يا بهثبوتى و سلبى با وجوه معانى آن ، يا به اسماء ذاتى و صفاتى و افعالى ، يا بهحقيقى و اضافى و... تقسيم مى كنند كه جناب محقق قيصرى درفصل دوم مقدمه فصوص فرمايد: (اعلم ان للحق سبحانه و تعالى بحسبكل يوم هو فى شان شوونا و تجليات فى مراتب الالهيه و ان له بحب شوونه و مراتبهصفات و اسماء) كه اين كثرت اسماء در مقام و احديت است و لهذا در مقام و احديت بهطور كلى براى اسماء الله تقسيماتى مطرح مى كنند كه در ادامه فرمود: (و الاسماءايضا منقسم بنوع من القسمه الى اربعه اسماء هى الامهات ...) ⁽⁹⁰⁾
در باب اسماء جمالى و جلالى گويد: (كل ما يتعلق بالطف فهوالجمال و ما يتعلق بالقهر فهو الجلال و لكلجمال ايضا جلال كالهيامان الحاصل من الجمال الالهى فانه عباره عن انقهارالعقل منه و تحيره فيه و لكل جلال جمال و هو اللطف المستور فى القهر الالهىقال امير المومنين عليه السلام سبحان من استعت رحمته لاوليائه فى شدة نقمته و انشدتنقمته لاعدائه فى سعة رحمته ) ⁽⁹¹⁾
سلطان بحث اسماء جلالى و جمالى در فص آمى و فص يحيوى الحكم مطرح شده است كهفص يحيوى آن معنون به عنوان (فص حكمة جلاليه فى كلمه يحيويه ) است بر اينكلمه وجودى جلال غلبه داشت كه بچه ها در دوران كودكى آمدند نزد جناب يحيى عليهالسلام و گفته اند بيا برويم بازى فرمود: دار دار حقيت است نه بازى .
و صفات الهى و اسماء ربانى آنچه كه مختص به قهر است به اسماء ناميده مى شود وآنچه كه مختص به لطف و رحمت است به اسماء جمالى تعبير مى گردد و يبقى وجه ربكذو الجلال و الاكرام دراين كريمه اسماء جلالى و جمالى مطرح شده است . اسماء جلالىموجب قبض ، خشيت ، تقوى و ورع است ولى اسماء جمالى موجب بسط، رجاء انس و لطف ورحمت است .
در اسماى جلالى يحذركم الله نفسه است ولى اسماى جمالى رباينده است كه مى نمايانندو بعد مى ربايند البته در هر جمالى جلال است و در مقام غلبهجمال يا جلال ، استعداد و قوايل مختنلفند كه تا مثلا استعداد انسان چه باشد؛ در يكى ،اسمى از اسماء الله تجلى مى كند بنحو جلالى و حاليكه همين اسم براى ديگرى بنحوجمال متجلى مى شود و با عكس آن خواهد بود كه مربوط به قلب افراد وحال آنها است تا اسماء به چه صورت در او تجلى يابند؛ يعنى اسماء الله مطابقاداراكات و حالات و شهود اشخاص ‍ پياده مى شوند و غلبهجمال و يا جلال مربوط به خود شخص مى باشد.
در بيت مذكور مراد از اسماء جلالى و جمالى ، اسماء تكوينى و موجودات عينى خارجى اندكه مظاهر اعيان ثابته و اعيان ثابته مظاهر اسماء و صفات عين ذات حقند كه درذيل بيت سوم همين بند در شرح اعيان ثابته و اعيان خارجه بحث آن گذشت .
و در همه موجودات نظام احسن هستى كه به زيباترينشكل تجلى يافته اند كه (احسن كلى شى ء خلقه ) است در عينحال كه جمال است و رباينده ولى وقتى مقدارى انسان به تفكر در عظمت و عظموت اشياءبپردازد مى بيند كه اسم جلال حق تعالى مى كند و خوف و هراس به انسان روى مى آوردمثلا دريا را مشاهده مى كنى كه هم مظهر اسم جمال است كه همه را به طرف خويش مىربايد و هم مظهر اسم جلال كه هر بيننده اى را به دهشت و حيرت و هيمان وادار ميكند. نهدريا كه هر كلمه وجودى اين اينچنين چنين است .
و اسماء جلالى تكوينى عينى حق را بواسطه كن الهى هر لحظه تجلى جمالى خاص استكه دامنه بحث تجدد امثال است كه بر اساس آن هر لحظه هر كلمه اى را جمالى خاص وجلالى مخصوص است كه در عين زيبايى در آن عظموت حق متجلى است لذا عارف در نهايتبه مقام حيرت و هيمان مى رسد كه ميوه شجره تكاملى انسانى حيرت است و چه ميوهشيرينى ، قل رب زدنى فيك تحيرا.
در الهى نامه حضرت استاد علامه آمده است كه (الهىحاصل كار و كوششم اين شده است كه از غفلت بدر آمده ام و در حيرت افتاده ام .)

در حق تعالى علت بطونش شدت ظهور اوست كه :

حجاب روى تو هم روى تست در همه حال

نهانى از همه عالم ز بس كه پيدايى

پس در حقيقت حجاب جمالش جز عزت جلالش نيست .

پرده ندارد جمال غير صفات جلال

نيست بر آن رخ نقاب نيست بر آن مغز پوست (92)

و جمالش نور وجود اوست كه همه را فرا رسيده است و اشرقت الارض بنو ربها و ذات آنهارا پر كرده است و ملا كل شى ء نورك پس هر موجودى پر از نور است و اينجمال نور وجود منبسط است كه وجه الله است و غايت ظهور غلبه همين نور حجاب آمده استكه جلال الله است .

جمالك فى كل الحقائق سائر

و ليس لك الا جلالك ساتر

و اين نور منبسط در هيچ مظهرى از مظاهر ظاهر نشده است مگر اينكه به آن در حجاب آمده ، وبه هيچ شى ء در حجاب نيامد مگر اينكه در آن ظاهر شده است .

اى تو مخفى در ظهور خويشتن

واى رخت پنهان بنور خويشتن

7 - چو رحمت امتنانى و وجوبى است

مر عارف را ز كن حظ ربوبى است

رحمت امنتانى و رحمت وجوبى :
سلطان بحث از رحمت امتنانى و وجوبى را از فص سليمانى فصوص ‍ الحكم بايد طلبنمود.
مراد از رحمت امتنانى و وجوبى همان رحمت عامه رحمانيه ، و رحمت خاصه رحيميه است ؛ كهدر بسم الله الرحمن الرحيم جمع شده و بعنوان تابلوى رحمت الهى در صدر سوره هاىقرآنى قرار گرفت .
و اسم شريف الرحمن حكم عامى است كه شامل رحمت به همه موجودات به رحمت وجوديه عامهيعنى صادر اول و رحمت خاصه رحيميه مى شود. و انسانكامل چون مظهر اتم اين رحمت عامه است لذا بدين شان از شوون خود بعنوان حشمت الله نامنهاده مى شود و او را در عوالم وجودى هيچ حجابى نيست و از همين لطيفه بر سر رجعت نيزمى شود راه پيدا كرد. فتدبر
و اگر تابلوى رحمت الهى و در حق تعالى تابلوى رحمت رحمانى و رحيمى شد بدان جهتاست كه دو اسم شريف الرحمن و الرحيم از اسماء جمالى اند كه همگان را بطرف خويشجذب مى كنند و مى ربايند و الا اگر اين تابلوى شهر و مدينه حق سبحانه و تعالى بسمالله المنتقم الجبار و يا باسم الواحد القهار و يا اسماى جلالى ديگر بود جذاب نبود واز شدت دهشت و وحشت احدى را ميل و شوق به آن حقيقت غير متناهى نمى بود. لذا جنابسليمان حشمت الله نيز نامه اش را مصدر به بسم الله الرحمن الرحيم فرمود تا بلقيسرا به باب رحمت عامه و خاصه دعوت نمايد. و اين نيز براى شخص و يا فرد خاص نيستبلكه :

بر ضيافتخانه فيض نوالت منع نيست

در گشاده است و صلا در داده خان انداخته

جناب محقق قيصرى را در شرح فص سليمانى ، در رحمت امتنانى و وجوبى بيانى است كهتقديم مى گردد. وى بعد از عبارت ماتن كه فرمود: (فاتى سليمان بالرحمتينرحمة الامتنان و رحمة الوجوب اللتان هما الرحمن الرحيم فامتن بالرحمن و اوجب بالرحيم وهذا الوجوب من الامتنان فدخل الرحيم فى الرحمندخول تضمن .) گفت : (اعلم ان الرحمه صفه من الصفات الالهيه و هى حقيقه واحدة لكنهاتنقسم بالذاتيه و بالصفاتيه اى تقتضيها اسماء الذات و اسماء الصفات وكل منهما عامه و خاصه فصارت اربعه و يتفرع منها الى ان يصير المجموع ماة رحمة و اليهاشار رسول الله صلى اللّه عليه و آله ان لله مائه رحمة اعطى واحدة منها لاهل الدنيا كلها وادخر تسعه و تسعين الى الاخره يرحم بها عباده فالرحمه العامه و الخاصهالذاتيتان ماجاء فى البسمله من الرحمن الرحيم و الرحمه الرحمانيه عامهلشمول الذات جميع الاشياء علما و عينا و الرحيميه خاصه لانهاتفصيل تلك الرحمه العامه الموجب لتعين كل من الاعيان بالاستعداد الخاص بالفيضالاقدس و الصفاتيه ما ذكره فى الفاتحه من الرحمن الرحيم الاولى عامه الحكم لترتبهاعلى ما افاض الوجود العام العلمى من الرحمه الذاتيه و الثانيه تخصصها و تخصيصهابحسب الاستعداد الاصلى الذى لكل عين من الاعيان و هما نتيجتان للرحمتين الذاكتيتين العامه والخاصه ) ⁽⁹³⁾
اينكه رحمت عامه را به رحمت امتنانى نام مى برند بدان جهت است كه درمقابل اعمال عبد نيست بلكه منتى است كه حق سبحانه در حق بنده اش ‍ قرار داده است ولىرحمت وجويى در مقابل عمل عبد واقع مى شود كه حق تعالى فرمود: كتب على نفسه الرحمهيعنى بر خويش اين رحمت را واجب نمود با رحمت عامه اش به فيض اقدس همه موجودات رادر مقام اعيان ثابته تعين داد و سپس با فيض مقدس همه آنها را از علم به عين آورد و درخارج ايجاد كرد. چه اينكه فرمود: (رحمتى وسعتكل شى ء)
پس رحمت عامه آن وجود عام همه موجودات كه از آن به صادراول ورق منشور و نور مرشوش و اسامى گوناگون ديگر نام برده مى شود. اين هماننورى است كه حق تعالى فرمود:
(الله نور السموات و الارض ) ⁽⁹⁴⁾ كه همه اشياء را بدان نور از ظلمت عدم ظهور داد.
و با رحمت رحيميه وجوبيه بر ان شد كه هر يك از اعيان را به اقتضاى استعدادشان بهرمقدارى كه بخواهند به كمال مقصودشان نائل سازد كه ره فرعى را با الصلش مناسبت وارتباط خاص است كه از آن به حصه وجودى وجدول وجودى ، و سر آن نام مى برند كه فهم بدان سر را، علم به سر القدر گويند واينكه حق تعالى اين رحمت را بر خويش واجب فرمود نيز ارباب امتنان و منت بر عبادتش مىباشد زيرا كه معدوم را ايجاد به چيزى بر حق نخواهد بود. لذا جناب ابن عربى ، رحمتوجويى را هم داخل در رحمت رحمانيه از باب دخول خاص تحت عام دانست .

اين همه لطف خواجه از بندگى مجاز است

ار به حقيقت آن بود خواجه به ما چه ها كند.

حق سبحانه از آن حيث كه وجود اعطا مى كند رحمن است و از حيث اينكهكمال وجود را تامين مى كند رحيم است كه مولانا در مثنوى گويد:

آن يكى جودش گذا آرد پديد

وان دگر بخشد گدايان را مزيد

كه مصراع اول ناظر به رحمانيت است و دوم ناظر به رحيميت است كه از رحمت رحمانيه درصحف نوريه عرفانيه به رحمت امتنانى و از رحمت رحيميه به رحمت وجوبى تعبير مىنمايند.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: (الرحمت اسم خاص لصفه عام و الرحيم اسمعام لصفه خاص ) .
جناب طبرسى در مجمع نقل كرد كه يك نفر اعرابى در نمازش مى گفت : خدايا مرا و محمدصلى اللّه عليه و آله را رحمت فرما و احدى را با مورد رحمت قرار نده ) وقتى نمازش بهپايان رسيد جناب رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله و رحمة للعالمين بدو فرمود: هماناتو رحمت وسيع الهى را تحجر نمودى ؛ بلكه رحمت الهى را توسعه بده كهشامل همه بندگان گردد.
و شايد بيان جناب شيخ در اشارات كه فرمود: واستوسع رحمة الله اشاره و ناظر بهمينروايت باشد.
آنكه امام صادق عليه السلام در روايت فرمود: الرحمن اسم خاص لصفه عام ... جناب ملاعبدالرزاق قاسانى در شرح فصوص خود مى گويد:
(اى بالله تعالى بصفه عامه اى صفه له شاملهللكل لانه لا يمكن غيره ان يسع الكل فالاعيان مرحومه بالرحمه الرحمانيه اى التجلىالذاتى من الفيض الاقدس دون الرحيميه فانها بعد الاستعداد و لهذاقال الامام عليه السلام الرحيم اسم عام اى مشترك لفظا و قوعه اما بواسطه الهادى والمرشد و العالم من الاسماء او الملك او الانسان اللذان هما صورتان للاسماء ايضا)⁽⁹⁵⁾
رحمت رحمانيه مثل حرف زدن آسان است ولى رحمت رحيميهمثل سكوت كه چانه را عقل بگرداند خيلى سخت است لذا حق تعالى از باب امتنان درمقابل تقوى و پارسايى عبدش رحمت رحيميه را بر خويش ‍ واجب ساخت اگر چه عبد وظيفهبندگى دارد و وى را سزاوار نيست كه در ازاىعمل به وظيه اش از حق چيز خاصى را طلب نمايد كه :

تو بندگى چو گدايان به شرط مزد مكن

كه خواجه خود صفت بنده پرورى دارد.

البته انو را براى پاداش و جزاى بنده اش رحمت خاص است كه مطابق استحقاق عبد پيادهمى شود كه (انا لا نضيع اجر من احسن عملا) ⁽⁹⁶⁾
همه موجودات مرزوق رحمت رحمانيه امتنانيه حقند ولى رحمت رحيمى رزق خاص است كهخواص بدان مرزوقند و از اين سفره خاص بهره مند ند چون سلوك طريق حق نموده وتصفيه باطن از كدورات بشريه كرده اند و لذا در قرآن فرموده كه ما اجر كسى كهعمل احسن كرده باشد را ضايع نمى كنيم كه (و لو انهم اقاموا التوراه والانجيل و ما انزل اليهم من ربهم لا كلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم ) يعنى اگركتاب احكام تورات و انجيل را بر پا دارند و بدانعمل كنند و در معانى اين دو كتاب تدبر نمايند و كشف حقايق آنها كنند، از علوم الهى كه برارواحشان فائض مى شود بهره مى گيرند و بدون كسب وتحمل مشقت از مافوق مرزوق مى گردند و از علوم و معارفى كه در طريق حق و تصفيه باطنبرايشان حاصل مى شود حظى دارند و خلاصه آنكه از هر طرف بركات الهى بر آنهافائض مى گردد.
تبصره : در صحفت نوريه عرفانيه يكى از اسماء وجود منبسط و صادراول را رحمت عامه و واسعه دانسته اند، اين بدانجهت است كه او وجود پهن شده و تافتهشده در همه كلمات عالم است و همه ماهيات و موجودات ازعقل اول تا هيولاى اولى مادى به وجود او مرزوقند و او رحمت عام وجودى الهى براى همهجداول وجودى است و لذا هر كلمه اى مى كوشد خودش را به اين حقيقت محمديه صلى اللّهعليه و آله و رحمت واسعه نزديكتر كند و از رزق وجودى بيشتر برخوردار شود و بر هميناساس است كه او را حقيقت محمديه صلى اللّه عليه و آله نامند كه حضرتش با او اتحادوجودى دارد كه مقام او ادنى و مقام لا يقفى لى مع الله وقت لا يسعنى فيه ملكت مقرب است .
و نفس قدسيه انسيه وجود حضرتش را همانند صدراول حد وقوف نيست ؛ ولذا قرآن كريم حضرت خاتم صلى اللّه عليه و آله را رحمةللعالمين معرفى فرمود كه جبرائيل امين نيز بر سر اين سفره ارتزاق مى نمايد. بحثپيرامون صادر اول و اسامى آن در پيش است كه انشاء الله خواهد آمد.
عارف از كن حظ ربوبى دارد:
رحمت عامه امتنانه سفره عام گسترده الهى است كه هر يك از موجودات به اندازه سعهوجوديشان از آن حظ و نصيبى دارند كه بر اين خوان يغما چه دشمن چه دوست درحال ارتزاقند و دمبدم به تجدد امثال از او نور وجود مى گيرند و بود و نمود خويش را باتبديل سريع امثال حفظ مى كنند.
ولى اگر كسى از اين سفره بهره ببرد و در راه تكاملى انسانيش در قوس صعود بهرياضت و خودسازى بپردازد و در مسير توحيد صمدى قرآنى متصف به اسماء و صفاتالهى وشد از رحمت خاص وجوبى رحيميه حق متعال ارتزاق مى كند كه اين رزق براى همگانمقرر نشده است بلكه مخصوص ‍ خواص و سالكان كوى يار است .
لذا عارف رحمت رحمانيه را به كنار سفره رحمت رحيميه برده است و در كنار اين سفره خاصنشسته و اين صنع الهى را ضايع نكرده است بلكه از رحمت عامه جهت حفظ و نگهدارى اينصنعت الهى بهره گرفته است و لذا با رحمت خاص ارتقاء وجودى يافت و بار رياضتجان به لب آورد تا آنكه جام به لب نهاد و از بركات وجودى و نورى اسماء اللهبرخوردار شد و در اتصاف به اسماء حسناى الهى مظهر اتم الهى گشت و به مقام شامخكن بار يافت و به علم و عمل كه دو جوهر انسان سازند دوبال پرواز به ملكوت عالم و عالم ربوبى را پيدا كرد كه اليه يصعد الكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه ⁽⁹⁷⁾ و مظهر اتم و علم آدم الاسماء كلها ⁽⁹⁸⁾ گرديد.
به همگان از باب منت و امتنان رحمت رحمانى داده اند تا از آن در جهت ارتقاء وجودى در قوسصعود بهره گيرند وبا علم و عمل خويشتن را بسازند و متصف به اسماء الله گردند.
اما اكثرى از اين رحمت بهره گرفته اند و به نور وجود مرزوقند ولى در جهتاستكمال وجودى و نفسانيشان گام بر نمى دارند و از اين رحمت عام در جهت سقوطشان استفادهمى كنند ولى عارف اين صنعت عظيم انسانى را با رحمت وجوبى به مقام لا يقفى بار داد ودر پيشگاه حقيقت نظام هستى تشرف عينى شهودى پيدا كرد كه حضرت استاد علامه درغزلى فرمود كه عاشق كوى حق را قرار نيست كه دائم خواهان حضور است و اين دو گروه راكه گروهى از رحمت امتنانى جهت ارتقاء وجوديشان بهره گرفته اند و گروهى اين صنعتالهى را ضايع كرده اند و در غفلت بسر برده اند را در آنغزل جمع فرمود. اينك گوش جان بسپار:
ع 2 ر 1390 ه . ق
نور حق :

عاشقى و قرار يعنى چه

عشقبارى و عار يعنى چه

عاشق صادق و نباشد در

دل شب راهوار يعنى چه

عمر بگذشت و ما نه بگذشتيم

از سر گير و دار يعنى چه

همه در خواب غفلتند همى

از صغار و كبار يعنى چه

در شگفتيم ز مرد و زن يكسر

همه مست و خمار يعنى چه

كس نگويد كه كيستم آخر

اندرين روزگار يعنى چه

مى نينديشد او كه در راهست

سوى دار القرار يعنى چه

اهر من زهد مى فروشد در

كسوت مستعار يعنى چه

نور حق جلوه گر بود هر سو

ديده ها در غبار يعنى چه

زنگ با دل چه كرد كورانيست

راه سوى نگار يعنى چه

غرق درياى جود و فيض حقيم

خشك لب بر كنار يعنى چه

حسن نجم جز حضورى را

خواهد از كردار يعنى چه (99)

و در غزلى ديگر فرموده است كه :

دولتم آمد به كف با خودن دل آمد به كف

حبذا خون دلى دل را دهد عزو شرف

روضه رضوان جانانست و سربازان عشق

سبزه زار شهوتست و اهل اصطبل و علف

خردسالى بودم اندر دشت چون آهو بره

ناگهان صياد چابك دست غيبى را هدف

سوره توحيد تيرجان شكارش تا به پر

بر دلم بنشست يا درى فرو شد در صدف

يوسفم تحصيل دانش گشت و من يعقوب وار

از فراقش كو به كو، كوكو ببانگ يا اسف

گر نبودى لطف حق از گريه شام و سحر

ديدگانم بيشك اينك بود در دست تلف

گر كسان قدر دل بشكسته را مى يافتند

يكدل سالم نميشد يافت اندر شش طرف

تحفه جان را چو سازى عقر راه قرب دوست

دوست را يابى با انواع عطايا و تحف (100)

با رحمت امتنانى عامه همگان را به سفره گسترده در ملكوت عالم فرا خوانده اند كه :

بر ضيافتخانه فيض نوالت منع نيست

در گشاده است و صلا در داده خان انداخته

البته صاحبان نفوس مكتفيه را حضور دائم است ولى دارندگان نفوس ‍ مستكفى بايد بارياضت و سير و سلوك علمى و عملى جان به لب آورند تا جام بر لب نهند كه :

مرا تا جان بود در تن بكوشم

مگر از جام او يك جرعه نوشم

پس مقام كن عارف و حفظ ربوبى او با رحمت رحيميهحاصل مى شود كه جان به لب رسيد تا مظهر اسماء الله گرديد. و بعد از اتصاف بهاسماء الهى به اقتضاى دولت هر اسمى در نظام هستى كار انجام مى دهد و با ولايتتكوينى كه پيدا كرده است در ماده كائنات تصرف مى كند و همه معجزات و كرامات وخوارق عادات و منامات رحمانى و القاء ات سبوحى و مكاشفات نورانى از اين رحمت خاصهاست كه در رساله صد كلمه ، كلمه سى و پنج فرمود: آن كه خطاب محمدى را درست فهمكند كه انسانها براى اغتذاى از اين سفر الهى دعوت شده اند قدر و مرتبت خود را شناسد ودر راه استكمالش پويا و جويا گردد. و در كلمهچهل و دو آن فرمود: آن كه چند روزى كشيك نفس خود بكشد و صادرات و واردات آن را مواظبباشد بدرد خود مى رسد و چاره درمانش مى كند.
و در كلمه شصت و نه فرمود: آن كه به نعمت مراقبت متنعم است مى داند كه هر چه مراقبتقوى تر باشد تمثلات و واردات و ادراكات و مناماتزلال تر و عبارات كه اخبار برزخى اند، رساتر و شيواترند گاهى اين ذوق چيز كىچشيده است كه : (التوحيد ان تنسى غير الله معرفه الحكمه متن المعارف يا حسن خذالكتاب بقوة ) اما تمثلات چه بسيار ⁽¹⁰¹⁾
عارف در مقام كن از آن حيث كه همه اسماء الهى را دارا شد لذا مظهر اتم رب العالمين مىشود و از او در مقام اتحاد باصادر اول به حضرت الوهت نام مى برند كه احكام الوهى وربوبى حق متعال را در عالم اظهار مى نمايد و مبدا آثار حق در ماسوى الله مى گردد و بامقام كن بواسطه بسم الله الرحمن الرحيم كار خدايى انجام مى دهد كه نور حق است و نورهم خود ظاهر است و هم مظهر غير است كه در اين نور ساطع ظلمت راه ندارد كه حضرت خاتمفرمود: (اول ما خلق الله تعالى نورى ) و بر اساس مراتب عارفان مقام كن آنها نيزمراتب پيدا مى كند. فتدبر

9 - كن عارف كند كار خدايى

ببين ايخواجه خود را از كجايى

انسان را قابليت و لياقتى است كه اگر نهال وجودش را به دست مربيانكامل مكمل بسپارد و دستور العمل باغبان دين ونهال پرور و انسان ساز را در متن وجود و شوون زندگيش پياده كند آنچنان عروج وجودى واشتداد روحى پيدا مى كند كه شجره طوبى الهى مى شود كه (اصلها ثابت و فرعهافى السماء توتى اكلها كل حين باذن ربها)
و اين انسان كه با حقيقت هر اسمى از اسماء الله حشر پيدا كند و سلطان ان اسم در او پيادهشود موجودى آنسويى مى گردد و باقتضاى آن اسم حق كار انجام مى دهد و تصرف در مادهكائنات مى نمايد.
اگر انسان به مظهريت همه اسماء حسناى الهىنائل آيد، كامل مى شود و چون تلبس به اسماء حقيقى پيدا كرد و سلطان اسماء الله بركشور وجودش ‍ حاكم شد در هر موطنى به اذن الله تكوينى بر اساس ولايتى كه پيداكرده در عالم اثر مى كند و بعنوان مظهر اسماء الله كار انجام مى دهد مثلا كلمه اكمه وابرص را شفا مى بخشد و با اسم شريف محيى زنده و با اسم شريف مميت مى ميراند، و بابسم الله دريا را مى شكافد و آب روان را مثل طود عظيمى از ديوارها مى سازد و در متندرياى روان راه خشكى باز مى كند كه با يك كن جاده خشكى مى شود كه خودش و اصحابشرا از آن عبور ميدهد ولى با كن ديگر دوباره آب را بهم مى اورد كه دشمن و سربازانش راغرق مى كند و يا با كن از عصاى چوبين اژدهايى مى سازد كه سحر ساحران راباطل مى نمايد و يا شق القمر مى كند و يا شق البحر و يا شقالجبل و يا قلع درب قلعه خيبر...
چنين انسانى را صاحب مقام جمعى و خلافت الهيه و حائز منصب كن گويند. و جناب ابنعربى در باب سيصد و شصت و يكم فتوحات گويد:
(و لم يرد نص عن الله و لا عن رسوله فى مخلوق انه اعطى كن سوى الانسان خاصه) ⁽¹⁰²⁾ اين مقام مخصوص انسان است كه هبه خاص ‍ حق تعالى به اوست لذابراى اهل جنت نامه اى از حى قيوم بالذات مى آيد و اين مقام كن را بدانها عطا مى كند.
آنچه كه در شرح بيت اولتقديم داشته ايم بيانگر مقام نزد خواهد بود و از اين پس نيز عرايضى تقديم مى داريمو به تعبير شاعر عارف كه قدر خود را بشناس و خود را سرسرى نگير كه ابد در پيشدارى . هم ترا آن لياقت است كه همه عوالم وجودى از شوون تو بشوند، ومعقول تو گردند و هم موجودات را شانيتى داده اند كهمعقول تو شوند. از صاحب اسفار مولى صدرا بشنو كه فرمود:
(الفلسفه استكمال النفس الانسانيه بمعرفه نظم العالم نظاما عقليا على حسبالطاقه البشريه ليحصل التشبه بالبارى تعالى ) ⁽¹⁰³⁾ در كلمه شانزدهمصد كلمه فرمود: آن كه در خود فرو نرفته است و در بحار ملكوت سير نكرده است و ازديار جبروت سر در نياورده است ، ديگر سباحت و سياحت را چه وزنى نهاده است ؟
اى خواجه در خودت نظر بنما كه تا بيايى ازاهل ملكوت عالمى كه جناب امام الموحدين عليه السلام فرمود: (لو لاالاجال التى كتب الله عليهم لم تستقرا ارواحهم فى اجسادهم طرفه عين ) ⁽¹⁰⁴⁾
اگر انسانى كه چنين شانيت تعقلهمه موجودات را دارا است از قوه به در آيد و بافاضه مخرج نفوس از قوه بهفعل كه در واقع حقيقت آنسويى است به فعليت مطلقه برسد به مقامىنائل مى شود كه مصداق احصى الله فيه علمكل شى ء گردد بلكه به براهين اتحاد عاقل ومعقول همه اشياء گردد و به حسب وجود يك هويت و حقيقت شوند؛ بلكه بالاتر رود و باعقل بسيط متحد مى گردد كه همه موجودات عينى بمنزله اعضا و جوارح انسان اين چنين اند وجملگى مسخر اويند كه (هو الذى سخر لكم ما فى الارض ‍ جميعا است و مظهر اسمشريف يا من لا يشغله شان عن شان و لا يغرب عن ربكمثقال ذره فى السموات و لا فى الارض ⁽¹⁰⁵⁾) مى شود.

10 - مصور شد به انشاى پيمبر

مثال بوذرى از كن اباذر

چون در بيت قبلى فرمود: (كن عارف كند كار خدايى ) در اين بيت بعنوان نمونه و شاهد ومصداق تصوير جناب اباذر به انشاء حضرت خاتم صلى اللّه عليه و آله را مطرحفرمود كه جناب ابن عربى در فتوحات و مولى صدرا در ديباچه الهيات و اسفارنقل فرموده اند.
حضرت صدر الحكماء المتالهين در ديباجه بعد از تبيين جايگاه علم به مبدا و الهيات اخصدر مقام صاحبان كن (فهذا العلم اى المعرفه الربوبيه بالشهوديجعل الانسان ذاملك كبير لانه الاكسير الاعظم الموجب للغنى الكلى و السعادة الكبرى والبقاء على افضل الحوال و التشبه بالخير الاقصى و التخلق باخلاق الله تعالى ولذلك ورد فى بعض الصحف المنزله من الكتب السماويه انهقال سبحانه يابن آدم خلقتك للبقاء و انا حى لا اموت اطعنى فيما امرتك و انته عما نهيتكاجعلك مثلى حيا لا تموت ). ⁽¹⁰⁶⁾
و از صاحب شريع ما صلى اللّه عليه و آله در صفتاهل جنت وارد شد كه ملك و فرشته اى از طرف حق تعالى با نامه اى بر آنها وارد مى شودو از حق تعالى به آنها سلام مى رساند پس در آن نامه آمده است كه از حى قيومى كههرگز نمى ميرد به حى قيومى كه هرگز نميميرد اما بعد همانا من به هر چيزى مى گويمباش پس او مى شود و تو نيز چنين قرار دادم كه به هر چيزى بگويى باش پس او مىشود.
(فهذا مقام من المقامات التى يصل اليها الانسان بالحكمه و العرفان و هو يسمى عنداهل التصوف بمقام كن كما ينقل عن رسول الله صلى اللّه عليه و آله فى غزوه تبوكفقال كن اباذر فكان اباذر) ⁽¹⁰⁷⁾
رسول الله اباذر را خواست و به ايشان فرمود كه اباذر باش او هم به انشاء حضرتخاتم اباذر شد بهشتى ها هم همينطورند منتهى در اينجا براى اكثرى ماده حجاب است و اينهارا در خودشان انشاء مى كنند بعد وقتى قوى شده اند در خارج از خويش انشاء مى كنند.
و در آيه مباركه اى كه حق متعال خويش را بعد از ايجاد وجود انسان بهترين خالق معرفىفرمود كه فتبارك الله احسن الخالقين ⁽¹⁰⁸⁾ اشعكار به اين است كه ما را هم خالق بهحساب آورده است چه اينكه او عالم است ما هم عالم هستيم او هم قادر و داراى ديگر اسماء وصفات است ما هم آن اسماء را داراييم منتهى آنچه كه از ما ظهور مى كند بعنوان مظهر اوست .
لذا انسان هم در انشاء خود نسبت به منشاتش خالقف و منشى است و اين انشاء او خلق ، و درذات و صفات و افعال به وزان و به مثال ذات حق و صفات وافعال حق است كه فرمود: (عبدى اطعنى حتى اجعلك مثلى ) و يكى از كارهاى انسان اين استكه خالق اشياست كه اصل را خدا آفريده وبعد آفريده هاى او را مى بينند كه چه خلاقيتهايى به كار مى برد كه سبحان الله از اين صنع عظيم الهى كه احسن خالقين است . اگرچه در كريمه ديگر آمده كه والله خلقكم و ما تعلمون ⁽¹⁰⁹⁾ خداوند شما و همه كارهاىشما را آفريده است .
پس از يك نظر مى فرماييد كه انسان انشاء مى كند كه حضرت فرمود:(كن اباذر فكاناباذر) ولى اگر خوب بشورانيد آن حقيقت توحيد صمدى قرآنى ظهور مى كند (و ما رميت اذرميت ولكن الله رمى ). ⁽¹¹⁰⁾
نكته : از كلمه مصور در مصراع اول روشن مى شود كه حضرت در مقام كن در تحق اباذربعنوان مظهر (هو الله الخالق البارى المصور) ⁽¹¹¹⁾ او را تصوير و صورتگرىفرمود: فتدبر
جناب شيخ اكبر در باب 361 فتوحات مكيته (فى معرفهمنزل الاشتراك مع الحق فى التقدير) است آن را از حضرت محمديه صلى اللّه عليهو آله دانست و فرمود:

لو كان فى الكون غير الله ما وجدوا

ما كان من فاعل فيه و منفعل

لكنه واحد فى الكون منفرد

بالاختراع و بالتبديل للدول

سپس آيه مباركه (قال يا ابليس ما منعك ان تسجد لما خلقتك بيدى ) آيه 13 از اعراف رامطرح فرمود كه خداوند جهت شرافت انسان ، خلقت وى را به دو دست خد نسبت داد و خداوندبين اناسى حيوانى و اناسى كمل كه مقصود عالمند در خطاب فرق نهاد وعمل خلق آدم را به دستان الهيه اش ‍ نسبت داد تا منزلت او را در نزد خويش بيان فرمايد.
و خداوند در خلقت انسان اين صفت را به او تمليك فرمود (اولم يروا انا خلقنا لهم مماعملت ايدينا انعاما فهم لها ما لكون ) اما انسان حيوانى از اين صفت مالكىغافل است و از اين انعام حق تعاى در مخلوقات به حكم تبعيت تصرف مى كند؛ ولى اسناكامل به حكم تمليك الهى در مخلوقات تصرف مى نمايد كه از آن به ولايت تكوينىتعبير مى شود و تصرف او در آنها به دست حق و بهمال الهى است كه براى انسان آماه است چه اينكه در حق مماليك ديگر فرمود: (و آتوهم من مال الله الذى آتاكم ) پس همه مخلوقيت در عالم خلقتشان به دست الهى استپس هر دست خالقى در عالم دست او دست ملكى و دست تصرف حق است پس خلق بتمامهبراى الله است كه الا له الخلق و الامر چه اينكه به تحقيق وارد شد كه درخت طوبى راخداوند به دست خود غرس فرمود و بهشت عدن را به دست خود خلق فرمود كه در همه اينموارد دست را به تنهايى نام برده است و فقط در خلقت آدم فرمود او را با دو دستم خلقكردم كه اين نثينه يدى برزخ بين جمع و مفرد است و تثنيه اولين جمع است و باز اينتثنيه با طرفين تقابل دارد. پس براى او درجهكمال است زيرا مفرد هرگز بدون تثنيه به جمع نمى رسد و جمع هم بدون تثنيه نظربه مفرد نمى كند. پس بواسطه انسان كامل كمال صورت ظاهر شد و اين انسانكامل قلب است براى جسم عالم كه عبارت از همه ما سوى الله است و اين انسانكامل همان بيت معمور حق است كه فرموده است : (ما وسعنى ارضى و لا سمائى ووسعنى قلب عبدى المومن ) پس مرتبه انسانكامل مرتبه قلب بين حق تعالى و عالم است و اينكه او را قلب ناميده اند چون او در هرصورتى كل يوم هو فى شان است و آنچه از تصرفات و تقليبات در عالم است از او درهر شانى صورت مى گيرد (و لم يرد نص عن الله و لا عن رسوله فى مخلوق انهاعطى كن سوى الانسان خاصه فظهر ذلك فى وقت فى النبى صلى اللّه عليه و آله فىغزوه تبوك فقال كن اباذر فكان فكان اباذر) چه اينكه در روايت ديگرى خدونت مقامكن را به اهل بهشت اعطاء كرد كه : (و قد جعلتك الويمتقول للشى ء كن فيكون )
و جناب رسول الله صلى اللّه عليه و آله فرمود: احدى ازاهل بهشت كه به شى ء در روايت انكر نكرات است كه همه چيز راشامل مى شود. و اين عموميت كن را فقط به انسان كهحامل سر الهى است اعطاء فرمود پس همه ما سوى الله جزئى ازكل انسان است فاعقل ان كنت تعقل (چه اينكه حضرت استاد در مصراع دوم بيت قبلى فرمود:(بين اى خواجه خود را از كجايى ) و انظر فىكل ما سوى الله و ما وصفه الحق به وهو قوله و ان من شى ء الا يسبح بحمده و وصفالكل بالسحود و ماجعل لواحد منهم امرا فى العالم و لا نهيا و لا خلافه و لا تكوينا عاما وجعل ذلك للانسان الكامل ...) ⁽¹¹²⁾
غرض آنكه به انسان كامل صفت تمليك داده شد كه در هر چه كه اراده كند دست تصرفدراز كند و به اذن الله كار كند (و با كن انشاء و خلق النفس الانسانيه بحيث يكونلها اقتدار على ايجاد الاشياء المجرده و الماديه لانها من سنخ الملكوت و عالم القدره والسطوه و الملكوتين لهم اقتدار على ابداع الصور العقليه القائمه بذواتها و تكوينالصور الكونيه القائمه بالمواد الى ان قال فخلق النفس مثالا له ذاتا و صفاتا وافعالا.. و جعلها ذات مملكه شبيهه بمملكه بارئها يخلق ما يشاء و يختار لما يريد...اللهم الا لبعض المتجردين عن جلبات البشريه من اصحاب المعارج فانهم لشدهاتصالهم بعالم القدس و محل الكرامه و كمال قدر تهم يقدرون على ايجاد امور موجودةفى الخارج مترتبه عليها الاثار) ⁽¹¹³⁾
حضرت استاد علامه روحى فداه در درس ششم دروس اتحادعاقل به معقول به نقل از مفاتيح الاسرار لسلاك الاسفار مى فرمايد:
(هذا كلام عال صادر عن بطنان عرش التحقيق و شمس حقيقه طلعت من الافق الاعلىيستضى من نورها ذوو الابصار السليمه على مراتب افهامهم و درجات ادراكاتهم و جملهالامر من هذه البارقه الملكوتيه ان الله تبارك و تعالى خلق الانسان مثالا لذاته و صفاتو افعاله )
اما اينكه انسان مثال حق است در افعال خود يعنى ذات او را به حيثى قرار داده اند كه درمملكت و كشور خويش بهر نحوى كه اراده كند خلق و انشاء مى كند اشاره دارد به روايتىكه فرمود: (ان الله خلق آدم على صورته )
(فاذا اتصف العبد بالصفات الربوبيه تشبه بارءها ذاتا و صفه و فعلا و يصدرعنه آثار عجبيه ) كه از اين اتصاف به صفات ربوبى در قرآن تعبير به اذنشده است كه (و ما تشاون الا ان يشاء الله ) (و لاحول و لا قوه الله بالله ) . ⁽¹¹⁴⁾
و بدان كه براى هر انسانى از ربوبيت حق تعالى نصيبى است ولى ربوبيت تامه براىانسان كال است زيرا كه او خليفه الله است و داراى ولايت الهيه تكوينى است ؛ چه اينكهعبوديت تامه از آن او است كه عبوديت جوهره اى
است كه كنه او ربوبيت است و بدان كه كريمه : (فتبارك الله احسن الخالقين ) ناظربدان معناى شريف و دقيق است كه انسان در ذات و صفات وافعال بوزان حق تعالى است . و صورت در روايت نيز ناظر به همين حقيقت ملكوتيه است ؛نه صورت هندسى ظاهرى .

11 - مقام كن سر قلب سليم است

مقامى اعظم از عرش عظيم است

درباره قلب سليم و تمثيلات آن در بند دهم دفتردل بحث خواهد شد انشاءالله .
اما مقام كن سر قلب سليم است : از باب رحمت رحيميه است كه چون عارف از رحمت رحمانىامتنانى بهره جست و از رحمت رحيميه حق براى ارتقاء وجودى و اشتداد جوهرى نفسانى حظربوبى كسب نمود و در قوس ‍ صعود به مقام شامخ كن واصل شد. اين مقام كن او سر قلب سليم مى گردد.
انسان صاحب مقام كن به ولايت تكوينى متنعم است كه و لهم خصائص حق الولاية و مظهر اتم و اكمل اسم شريف (الولى ) و صاحب ولايت كليه است كه تواند به اذن اللهدر ماده كائنات تصرف و قواى ارضيه و سماويه را در تحت تسخير خويش در آورد و هرمحال از دست او ممكن شود كه همه حقايق عالم بمنزله اعضاء و جوارح او محسوب مى شود كهدر اتحاد به صادر اول عرش اعظم حق نيز به كن او يكون مى گردد؛ چه اينكه با كن اواباذر يكون شده است كه اباذر داراى قلب ايمانى است كه قلب المؤ من عرش اللهالاعظم است .
همانگونه كه عرش عظيم با كن الله از اعيان ثابته و صور علميه در صقع ذات حق بهعين خارج مى آيد و يكون مى شود، همچنين با بسم الله عارف كه به منزله كن الله استيكون مى گردد.
مقام كن مقام دارايى اسماء الله حقيقى است نه دانايى مفهومى كه اسماء مفاتيح غيبند كهعارف با هر يك از اين مفاتيح كه اراده كند درهاى حقايق و اسرار عالم را مى گشايد و بااين اسماء الله در عالم و كائنات به اذن الله تصرف مى نمايد.
وقتى در مقام كن اتحاد به صادر اول پيدا شد همه كلمات وجوديه و حقايق نوريه و عرشعظيم مى شوند از شوون صادر اول كه رق منشور ما سوى الله است . فتدبر.
و اينكه فرمود: مقام كن سر قلب سليم است يعنى فوق قلب است كه قلب مرتبه مادون آناست .

12 - سلام ما به قلب آفرينش

به مشكوة و سراج اهل بينش

از بيت فوق تا بيت بيستم اين بند به بيان اوصافى از حضرت ختمى مرتبت صلواتالله عليه و آله پرداخته مى شود و آن را به صورت درود و سلام به پيشگاه ملكوتىحضرتش كه قلب نظام هستى است ، شروع فرموده است .
كه در لفظ شريف سلام بحث مبسوطى در ذيل بيت سلام اسمى ز اسماى است در ادامه همينباب يكم در پيش روى داريم كه انشاء الله خواهد آمد.
فانتظر.
اما سلام و درود ما به محضر قدوسى انسانهاىكامل نه از آن جهت باشد كه آنها را نيازى بدان باشد چونكه آنان كاملند مظهر اسم شريفالصمد و الغنى حق تعاليند و جاى خالى ندارند تا سلام ما آن را جبران نمايد .
پس سلام و درود ما از باب اظهار سنخيت ما نسبت به آنها است كه در آنتكامل خويش را طلب مى كنيم ؛ و به ساحت قدس شان تقرب مى جوييم تا نقص خويش راجبران نماييم و ارتقاء وجودى و اشتداد جوهرى نفسانى پيدا كنيم و از نظر ديگر، اظهارادب مع الرسول و آله عليهم السلام است ، و از اين ذولت نوريه استدعاى سلام و سلامتىوجودى و ايمانى خويش را از حق سبحانه و تعالى داريم .
و چون سخن از مقام كن الله و كن عارف و سخن از رحمت امتنانى و وجوبى و حظ ربوبىعارف از كن و تصوير جناب اباذر به انشاى حضرت خاتم صلى اللّه عليه و آله و اينكهمقام كن سر قلب سليم است ، به ميان آمده است قلب مبارك مولاى ما در اين مقطع از باب يكمبر اساس مناسبتى كه با قلب حضرت خاتم صلى اللّه عليه و آله داشت متوجه آن قلبعالم گشت و با سلام و درود به قبله كل كه (ان الى ربك المتنهى ) است روى فرمود وحضرتش را به اوصافى كه حكايت از اتحاد حضرت خاتم صلى اللّه عليه و آله باصادر اول دارد ستوده است . فتدبر.
جناب رسول الله قلب آفرينش است :
ابتداء دو بيت از قصيده تائية (ينبوع الحياة ) حضرتش بشنو كه فرمود:

اصلى على خير الانام محمد

و عترته الاطهار هم خير عترة

و لست ارى غير النبى و آله

اليه تعالى شانه من وسيله

همانگونه كه اعضاء و جوارح انسان دمبدم در پيشگاه قلب او خضوع و خشوع دارند همهموجودات نيز به قلب نظام هستى يعنى حضرت ختمى مرتبت توجه تام دارند و همه سعىمى كنند كه به اين قبله كل و وجه الله و آل طاهرينش تقرب بجويند و قلب صاحب دفتردل نيز، جال و هواى آن كوى الهى را نموده است كه طوبى له و حسن ماب .
نفس رحمانى و صادر اول را حقيقت محمديه نامند كه در بدء تكون و حدوثش همچون ديگرنفوس عنصريه جسمانى است ولى به حسب صعود و ارتقاى درجات و اعتلاى مقاماتعديل صادر اول مى گردد و ثمره شجره وجود مى شود و در اين مقام جميع كلمات وجوديهشوون حقيقت او مى گردند و او اصل جميع تعينات و كلمات وجوديه است كه وى را مقام ليلةالقدر است كه همان فناء و استتار حقيقت احمديه در حقيقت احديه است كه :

ز احمد تا احد يك ميم فرق است

جهانى اندر اين يك ميم غرق است

اين حقيقت محمديه ذات با تعين اول است بنابراين وى اسم اعظم است و او را اسماء حسنىاست كه مجموع عالم صورت او است كه نخستين آيت اوعقل اول است .
فائده : اين حقيقت كليه متعين به تعيين اول را به حسب اعتبار مدارج كمالات علمى و عينى آنبه اسامى گوناگون مى نامند از قبيل : صادراول ، نفس رحمانى ، فيض ذاتى ، تجلى ذاتى ، تجلى سارى ، امداد الهى ، وجود منبسط،رق منشور، نور مرشوش ، نور ظل الله ، هباء، عماء، مرتبه حمعيت ، مرتبه جمع ، كرسى ،ماده كليه ، عنقاء، حضرت حقايق ، حقيقه الحقائق ،عقل اول ، روح القدس ، امام مبين ، مسجد اقصى ، روح اعظم ، انسان كبير،جبرئيل ، جوهر، ماده اولى ، مفيض ، مرآت حق ، قلم اعلى ، قيولى ، مركز دائرة ، حضرتالوهت ، حضرت و احديت ، عرش ، خليفه الله ، معلماول ، برزخ جامع ، انسان حقيقى ، خليفه اعظم ، نقطه ، نفس اولى ، ام الكتاب ، خزانهجامعه ، رحمت امتنانيه ، صورت عماء، عمود قائم ، هيولى كلى ، ابد الاكوان ، ام الامكان ،هويت ساريه ، طبيعت كليه ، صفحه نور وجودى ، وجود مطلق ، تجلى وجودى ، نفس الهى ،رحمت وجودى ، نفس الهى ، رحمت وجودى عام ، هويت الهيه ، هويت مرتبه الهيه ، خازن حفيظ،عرش اعظم الروح ، الامر، الحق ، القلم ، محبت ، الحضرة الامكانيهت الكتاب المسطور، الوجهوجه الله ، الماء الجوهر الاصلى ، ملكوت كل شى ء، حضرت احديه الجمع ، جوهريتمطلقه ، عنقاء، احديت وجودى ظاهرى ، وجود شامل مطلق ،اصل الجود، عين الشاهد و المشهود، اول الاوايل ، مبدء انوار الازلى ، منتهى العروج الكمالى، غايه الغايات ، المثل الاعلى الالهى ، روح الارواح ، رحمت عالمين ، مقام محمود؛ كه ايناسامى را از جامع الاسرار، اسفار شرح فصوص قيصرى و مصباج الانس ، فتوحات ،تمهيد القواعد، و كتابهاى استاد علامه روحى فداه بايد طلب نمود كه در حقيقت صحفنوريه عرفانيه بعنوان شرح حقيقت محمديه صلى اللّه عليه و آله و اطوار وجودى اين رقمنشور نظام آفرينش و قلب آن است و چون داراى مقام محمود نظام آفرينش است لذا تمامفيوضات از اين كانال فيض الهى سرازير مى شود و همهاعمال عباد و سلامها از اين حقيقت وجودى به ذات اقدس اله مى رسد.
در عروجش و معراجش به جايى رسيد كه جبرئيل بدو عرض كرد (لو دنوت انمله لا حرقت)

گفت بيرون زين حداى خوش فر من

گر زنم پرى بسوزد پر من

و نيز فرمود: (لى مع الله وقت لا يسعنى فيه ملك مقرب و لا بنىمرسل ) كه ملك و نبى هر يك نكره در سياق نفى است وشامل خود آن حضرت هم هست كه در اين مقام همه تعينات را زير پر دارد كه مقام فوق خلافتكبرى است چه خلافت به لحاظ سفارت است كه روى به خلق دارد و در اين مقام ظهورسلطان دولت ولايت مطلقه است نه نبوت .
بر اين اساس همه انبياء الهى از مشكوة حضرتش بهره مى برند.
حضرت خاتم انبياء در ولايت و رسالت و امامت و خلافت صمد است همانگونه كه درعبودتى صمد است كه عبده و رسوله است كه در تشهد نماز او را عبد الله تنهاى بىشريك و رسول خداى تنهاى بى شريك مى دانيم پس از باب مناسبت بين عابد و معبوداگر معبود وحده بى شريك بود قهرا عبد او نيز در عبوديت بى شريك خواهد بود.
جناب قيصرى در فص يوسفى در شرح فصوص گوييد: (ان المرتبه المحمديهمحيطة بجميع مراتب الانبياء نبوة و ولاية اذا منها يتفرع المراتب كما يتفرع من روحه الكلىالارواح و كل من ورثته قائم على ولايه نبى منهم لذلك كان بعضهم على قلب ابراهيم وبعضهم على قلب يوسف و بعضهم على قلب موسى صلوات الله عليهم اجمعين و القائمبالولايه الخاصه المحمديه جامع المراتب ولايت كلهم ...) ⁽¹¹⁵⁾
او صاحب ولايت كليه ظليه الهيه مى شود و بهاصل خود مى پيوندد كه در قوس نزول تا به عالم لفظ و صوت و نقش و كتبتنزل مى يابد كه آن حقيقت در شوون اين دقايقمتنزل و متجلى است و اين فروع از آن اصل منفطر و بدان متدلى است و در قوس صعود داراىآن مقام شامخ است كه :

دو سر خط حلقه هستى

به حقيقت به هم تو پيوستى

(يدبر الامر من السماء الى الارض ثم يعرج اليه )
در شرح فص آدمى گويد: (اذ به يظهر الاسرار الالهيه و المعارف الحقيقه المقصودهمن الخلق و به يحصل اتصال الاول بالاخر و بمرتبتهيكمل مراتب عالم الباطن و الظاهر) ⁽¹¹⁶⁾