اسم شريف المصور
يكى از اسماى حسناى الهى در آخر سوره مباركه حشر، اسم شريف المصور است كه ازسدنه و خدمه اسم شريف القادر است ، و دولت اسم المصور در حركت جوهرى و تجديدامثال به منصه ظهور مى رسد، زيرا نظام عالم در حركت است و اقتضاى حركت آن است كهصور موجودات از هم فرو پاشند و لكن اسم اعظم المصور حق تعالى ، صور موجودات رادمبدم حفظ مى كند و لذا آن فان در حال تصوير صور است ، فانهم در الميزان آمده است : الخالق هو الموجد للاشيا عن تقدير و البارى المنشى للاشيا ممتازا بعضها من بعض والمصور المعطى لها صورا يمتاز بها بعضها من بعض فالتصوير فرع البر و البرفرع لخلق و هو ظاهر
جناب شيخ اكبر حضرت ابن عربى در باب پانصد و پنجاه و هشتم فتوحات در اين مقام مىفرمايد: حضره التصوير و هى للاسم امصور

حضرت حاجى سبزوارى در فصل بيست و پنجم شرح اسما گفته است : (كلام فىالصور اللهم انى اسئلك باسمك يا مصور) اى مفيض ‍ الصور على المادهفاول صوره تصورت بها الهيولى و اسبق حله تلبست بها و اقدم حليه تزينت بها، هىالصوره الجسميه و الامتداد المطلق ثم تحلى بالصور النوعيه الجوهريه ثم الصورالشخصيه العرضيه .
و ايضا هو واهب الصور على النفس و مخرجها القوه الىالفعل و منشى الصور فى عالم المثال و عالم الكون الصورى ،بل مبدع الكل بنفخ الوجود المنبسط الذى به حياهكل شى فان الصوره ما به الشى بالفعل و فعليه الاشيا به كما ان فنائها فيه ... والمصور هو الله : (هو الذى خلقكم ثم صوركم ) و المسخرللكل هو المصور الحقيقى . ففى كل ان قبض لصوره العالم و نفخ لاخرى بنحو تجددالامثال و اتوا به متشابها) ⁽⁷²⁾
از نكته سيزدهم هزار و يك نكته بشنو:
باسم المتجلى القابض الباسط المبدى المعيد المصور و هو كماقال عز شانه (كل يوم هو فى شان ) ذاتش غير متناهى است يعنى صمد حق است چه متعالىاز حد و نقص است و چون على التحقيق وجود حقيقت واحده بوحدت شخصيه ذات مظاهر استپس هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن . پس هرچه كه دمبدم بظهور رسد شان او است ،خواه در ارض خواه در سما ارض بمراتبش و سما بمراتبش يوم عبارت از ظهور است ، پسكل يوم هو فى شان ظهور آثارش در هر آن در جميع عوالم و مظاهر غير متناهى است در وراىزمان آن هم راه ندارد، كيف كان كل يوم هو فى شان است كه در همه نشئات صادق است .
و انسان اگر چه دائما در ترقى است ولى از لطافت و رقت بدان توجه ندارد، باين معنىكه از بس كه صانع جلت عظمته و على صنعه ، نقاش و مصور چيره دست است از تجددامثالى كه پى در پى مى آورد، به تجدد آن و آوردنامثال آن بزودى پى نتوان برد كه محجوبين يك چيز پندارند. صانع چابك دست چيره دستبه اسم مصور، آن فآن كه كل يوم هو فى شان چنان در موجودات از طبايع و قوى و املاكو عقول تجدد امثال مى نمايد كه گمان مى رود همان يك صورت پيشينه و ديرينه است .

عارفان هر دمى دو عيد كنند

عنكبوتان مگس قديد كنند

از كتاب (گشتى در حركت ) بشنو كه باز سخن دوست شيرين است :
تحول و تغير ذات شى موجب تفرقه و گسيختگى همه تار و پود اعضا و جوارح آن شىاست به خصوص مركبات كه از طبايع متضاده صورت مى يابند وجمال و زيبايى هر چيز به حفظ صورت و وحدت اوست .
اين مطلب نياز به اقامه بينه و برهان ندارد. چون به براهين حركت در طبيعت جوهر ذاتشى در حركت و تحل و تغير است و از آغاز تا انجام ثبات دارد و زيبايى و وحدت صنعشمحفوظ است ، لاجرم آن را حافظى غير صورت طبيعى ماديش مى باشد، و آن حافظ فوق اوو قاهر بر او است و لابد از عالم مفارقات از ماده خواهد بود.
به بيان ديگر: تمام حركات طبيعى بر مبانى تناسب هندسى و رياضى اند و هر يك رااندازه معين است در ديوان اين كمترين آمده است كه :

ديده نو گل صحرا كه به شش سو نگرد

به قضاياى رياضى چه نظرها دارد

دخت رز از هنر ساعد سيمين صنمى

عقد عنقود زرين سان ثريا دارد

گلها به شكل كرده اند و از ورقهاى معدودى به هيئات روشهاى خاصى تركيب شده اند،(هو الله الخالق البارى المصور)
در آغاز خطبه نخستين نهج البلاغه آمده است : (ووتد بالصخور ميدان ارضه ) زمين مانندگاهواره در جنبش است ، كوهها ميخهايى هستند كه نگهدار اويند يعنى او را از اضطراب ودگرگونى حافظ اند اين ميخها از روى قواعد هندسى رياضى بكار رفته اند كه زمين رااز اضطراب حفظ مى كنند كوه هيماليا يك ميخ آنست ، و كوه دماوند ميخ ديگر آن كه هر يك درحدى موزون بكار رفته اند و همچنين ديگر ميخهاى بزرگ و كوچك زمين كه اگر يك ميخبركنده شود بقول عارف شبسترى در گلشن راز:

اگر يك ذره را برگيرى از جاى

خلل يابد همه عالم سراپاى

و بر اين قياس است كه يك يك موجودات غير متناهى در پيكر نظام هستى كه اسما اللهتكوينى توفيقى اند، فافهم .
خلاصه اين كه وجود عالم طبيعت كه وجود سيال تدريجى است ، در عينحال امر واحد مشخص است كه داراى يك صورت واحد و نظام ثابت است و مانند يك پيكر آدمىاست كه اندامهاى آن با يكديگر تركيب ارگانيكى دارند، لاجرم او را حافظى بايد كهفوق طبيعت و قاهر بر آن است .
توليد و تولد و صورت و شكل يافتن و پديد آمدن آنچه كه در سراى طبيعت است همه ازحركت است و به براهين حركت در جوهر طبيعى ، تارو پود و نهاد و سرشت آنها در جنبش ودگرگونى است ، و در عين حال هر يك را وحدت و ثبات صورت است كه ثابتسيال است و نظم و قانونى شگفت همواره بر آن حاكم است اگر دست مصورى فوق طبيعتبر سر آنها نباشد، اين صورتگريها و شكل يافتن ها و حفظجمال ون زيبايى آنها از كجاس ‍ است و از كيست و چگونه است ؟ عارف بزرگوار شيخاجل سعدى در اول بوستان چه نيكو گفته است :

ز ابر افكند قطره اى سويم يم

ز صلب آورد نطفه اى در شكم

از آن قطره لولو لا لا كند

وز اين صورتى سر و بالا كند

دهد نطفه را صورتى چون پرى

كه كرده است بر آب صورتگرى

(هو الذى يصوركم فى الارحام يشاء)
نور: در همه جا و در همه حال خداست دارد خدايى مى كند منتهى با اسم شريف (المصور)همه موجودات از زمينى ، آسمانى ، دريايى ، اين كره و كرات ديگر را صورت مى دهد. وبا اسم شريف (الرزاق ) همه را روزى مى دهد و با اسم شريف (الحافظ) صورت همهرا نگهدارى مى نمايد و با اسم شريف (الجامع ) اين همه را با هم جمع مى كند و با اسمشريف (المحيى ) زنده مى كند و با اسم شريف (المميت ) مى ميراند .
در همه اسماء يعنى خدا ولى با اين اسم و با آن اسم در اين عالم كار مى كند چه اينكه درمورد قبض روح گاهى آن را به ملك الموت اسناد داد، و در جايى ديگر نيز فرمود: (اللهيتوفى الانفس حين موتها) قبض را به خودش ‍ اسناد فرمود و هر دو آيه قرآن صحيح است، چون ملك الموت جداى از حق نداريم كه خداست دارد خدايى مى كند كه (فلله الحمدرب السموات و رب الارض رب العالمين و له الكبرياء فى السموات و الارض و هوالعزيز الحكيم ) ⁽⁷³⁾
و اين توحيد صمدى قرآنى است كه ( و هوالاول و الاخر و الظاهر و الباطن ) ⁽⁷⁴⁾ است و بسيط الحقيقهكل الاشياء و ليس بشى منها است كه هيچ شى ء را با او بينونت عزلى نيست كه (فهوداخل فى الاشياء لا بالممازجه و خارج عنها لا بالمزايله ).

5 - كه دائم خلق در خلق جديد است

كه از هر ذره صد حب حصيد است

6 - ز بس تجديد امثالش سريع است

جهان را هر دمى شكل بديع است

در باب نوزدهم دفتر دل بحث تجدد امثال بنحو مبسوط مطرح مى گردد، فانتظر.
اما در اين مقام ، بطور اجمال چنين تقديم مى شود كه :
از اصول مسلم در صحف نوريه عرفانيه آن است كه : تكرار در تجلىمحال است و هر شى ء مظهر اسم (ليس كمثله شى ء) است لذا هر تجلى خلق جديد مى آوردكه فناى در تجلى قبلى و بقاء به تجلى ديگر است .
در فص شيئى شارح محقق فرمود: (قيل : ان الحق لا يتجلى بصورة مرتين كماقال تعالى : بل هم فى لبس من خلق جديد... و فيضه دائم لا ينقطع فالمتقيض سواء كانعقولا و نفوسا مجردة او اشياء زمانيه يحصل لهم فىكل ان وجود مثل الوجود الاول و لا تكرار) ⁽⁷⁵⁾
و در آخر فص شعيبى است : (و لا يكرر التجلى فان ما يوجب البقاء غغير ما يوجبالفناء و فى كل آن يحصل لهم الفناء و البقاء فالتجلى غير متكرر و يرون ايضا شهوداان كل تجل يعطى خلقا جديدا و يذهب بخلق فذهابه هو الفناء عند التجلى اى عند التجلىالموجب للفناء و البقاء لما يعطيه التجلى الاخر و هو التجلى الموجب للبقاء بالخلقالجديد. و لما كان هذا الخلق من جنس ما كان اولا التبس عليهم و لم يشعروا التجدد و ذهاب ماكان حاصلا و يظهر هذا المعنى فى النار المشتعلة من الدهن و الفتيله فانه فىكل آن يدخل منهما شى ء فى تلك الناريه و يتصف بالصفه النوريه ثم يذهب تلكالصوره بصيرورته هواء هكذا شان العالم باسره فانه يستمده دائما منن الخزائن الالهيهفيفيض منها و يرجع اليها و الله اعلم بالحقائق ) ⁽⁷⁶⁾
(سلطان بحث تجدد امثال را بايد از عيون مسائل نفس و گشتى در حركت ، طلب نمود)
عارف رومى گويد:

هر نفس نو مى شود دنيا و ما

غافليم از نو شدن اندر بقاء

هر زمان نو صورتى و نو جمال

تا ز نو ديدن فرو مى رد ملال

عمر همچون جوى نو نو مى رسد

مستمرى مينمايد در جسد (77)

و يا عارف شبسترى گويد:

جهان را نيست مرگ اختيارى

كه آن را از همه عالم تو دارى

ولى هر لحظه مى گردد مبدل

در آخر هم شود مانند اول

هميشه خلق در خلق جديد است

و گر چه مدت عمرش مديد است

هميشه فيض فضل حق تعالى

بود از شان خود اندر تجلى

از آن جانب بود ايجاد و تكميل

وزين جانب بود هر لحظه تبديل

جهان كل است و در هر طرفه العين

عدم گردد و لا يبقى زمانين

دگر پاره شود پيدا جهانى

بهر لحظه زمين و آسمانى (78)

نكته : از سبك دفتر دل نيز روشن است كه بوزان گلشن راز سروده شده است چه اينكهحضرتش بدان تصريح فرموده است .
آنچه كه در نزد عرفاى شامخ و حكماى متاله محقق است ، آن است كه اعراض و جواهر اعم ازمفارقات و مقارنات آن فآن در حال تبديل اند و تكرار در تجلى هم راه ندارد زيرا اسماىحسناى الهى غير متناهى است و اين اسماء از حضرت الهى فائضند و در آنها تعطيلى راهندارد.
و حيث اينكه اسماء الهى دمبدم در حال ظهور و تجلى اند، پس مظاهر اسماء نيز دمبدم درتجدد احوالند، فتدبر.
و اين تجدد امثال و ظل آن حركت جوهرى موجب تكامل موجودات در قوس صعوداند كه هر لحظهبا اعدام سابق و ايجاد تجلى لاحق ، حالت جديد و خلقت تازه اى را متلبس مى شوند.

هر دم از اين باغ برى مى رسد

تازه تر از تازه ترى مى رسد

و اينكه موجودات در لبس جديداند، از حيث اتقان صنع در تجددامثال است پس غافل گمان مى برد كه يك مثال ثابت دائمى است ، ولى عارف مى داند كهاين امثال آن فآن در حال تجدد است ، و هيچ شى ء در دو زمان به يكحال نيست ، خواه جوهر، خواه عرض ، خواه مادى ، خواه مجرد...
جناب قيصرى در شرح كلامى از ماتن فصوص فرمايد: (اذ علمت ان الحق له ظهوراتفى مراتبه المختلفه بحسب تنزلاته و معارجه و بتلك الظهوراتتحصل المظاهر الخلقيه و ليس كل منها دائميا علمت انك لا تبقى من حيث الخلقيهبل تتبدل انيا تك فى كل آن بحسب المواطن التىتنزل الى النشاة الدنياويه و فيها و فى مواطن الاخره ايضا كماقال - تعالى - بل هم فى لبس من خلق جديد ⁽⁷⁹⁾
لذا فيض دائمى و ثابت است ، اگر چه مستفيض درحال زوال باشد كه :

و الفيض منه دائم متصل

و المستفيض داثر وزائل

در كريمه نوريه فرمود: (يسئله من فى السموات و الارضكل يوم هو فى شان ) ⁽⁸⁰⁾ كه دمبدم از اين طرف تقاضا است و آن فآن از آنطرفعرضه و افاضه كه :

از آن جانب بود ايجاد و تكميل

وزين جانب بود هر لحظه تبديل

در فص شعيى آمده است كه (و من اعجب الامرانه فى الترقى دائما و لا يشعر بذلكللطافه الحجاب و رقته و تشابه الصور و اتوا به متشابها و ليس ‍ هو الواحد عينالاخر فان الشبيهين عند العارف من حيث انهما شبيهان غير ان ) ⁽⁸¹⁾
و در شرح محقق قيصرى بر آن آمده است : (اى و من عجبالاحوال ان الانسان دائما فى الترقى من حين سيره من العلم الى العين فان عينه الثابته لاتزال تظهر فى صوره كل من مراتب النزول و العروج و فى جميع العوالم الروحانيه والجسمانيه فى الدنيا و الاخره و كل صوره ظهرت هى فيها كانت بالقوه حصولهابالفعل بحسب استعدادتها الكليه و الجزئيه من حمله ترقياتها فلايزال فى كل آن مترقيا به فى كل زمان جزئى و ان كان يشعر به بعد مدة او لا يشعر بهاصلا و ذلك لتشابه الصور التى تعرض على عينه فىكل ان اذا كانت من جنس واحد كما تشابه عليهم صور الارزاققال - تعالى -: (كلما رزقوا منها من ثمره رزقا قالوا هذا الذى منقبل و اتوا به متشابها) ⁽⁸²⁾
و مراد از حجاب ، صورتها است چون صور مراتب حجابهايى اند براى ذات احديت ، كه ازآن حجابها، بعضى حجابهاى نورانى اند، و بعضى حجابهاى ظلمانى ؛ چه اينكه درروايت آمده كه : (ان لله سبعين الف حجاب من نور و ظلمة لو كشفها لا حرقت سبحات وجهه ما انتهى اليه بصره ) ⁽⁸³⁾
يكى از لطائف و بطون معانى قيامت همين تجديدامثال است ، كه يكى از انواع قيامت در نزد اهل تحقيق بشمار مى آيد؛ زيرا همانطوريكه قلبدائما در تقلب و انقلاب است ، عالم نيز لا يزال در صور گوناگون در انقلاب است كه درهر آن و هر نفسى بر يك عين كه همان جوهر صادراول است ، صور او در حال تبديل است ، و اين نحوهتبديل نوعى از انواع قيامت است كه اهل نظر را بخاطر حجابى كه دارند نسبت بدان بينشانكار و نفى است چون در تشابه صور به اشتباه افتاده اند.
ولى عالم در هر لحظه و ساعتى از غيب به شهادت ظهور مى يابد و پس از شهادت به غيبمى رود كه عالم را دمبدم فناء و بقاء است و لذا عارفان مى بينند كه : (ان اللهتعالى يتجلى فى كل نفس و لا يكرر التجلى و يرون ايضا شهودا انكل تجلى يعطى خلقا جديدا و يذهب بخلق فذها به هو الفناء عند التجلى و القاء لمايعطيه فافهم .)
لذا شارح قيصرى فرمود: (فافهم لتكون من ارباب الشهود للقيامه و تلحقللعالمين للاخره )
و اگر در كلمه (فناء) دقت شود، شايد اين عبارت ماتن فصوص را در همه انواع فناء ازفناء در صفات و فناء در افعال و فناء در ذات بشود پياده نمود و در اين صورت ناظربه همه انحاء قيامت باشد و شايد فافهم در عبارت شيخ اكبر ناظر بهمين معنى باشد.
عالم يك واحد مستمر ثابت سيال است ، ثبات و بقاء او به تجدد وزوال باقى است و استمرار آن به توارد امثال منضبط است .
در بحث امثال و ظل آن ، حركت در جوهر، جمع بين ثابت وسيال در شوون وجود صمدى و وحدت شخصى وجود، از مشكلترينمسائل در حكمت متعاليه و صحف نوريه عرفانيه است كه با توغل در وحدت شخصى ذات و مظاهر نفس ناطقه كه يك مرتبه اش از حيث علو مقامش در صورنوريه علميه ثابت است و مرتبه ديگرش از حيث دنو در طبيعت متجددهسيال است مى شود به سر و حقيقت آن دست يافت .
جناب ملا عبد الصمد همدانى در بحر المعارف در مقصود آفرينش فرمود: (مقصود ازآفرينش چه بود: آن است كه حق تعالى خود را از براى خود جلوه دهد يعنى در آيينه هاىمظاهر صفات ، خود را مشاهده كند پس جلوه گرى آغاز كرد....) ثابتسيال . ⁽⁸⁴⁾
جناب مولى صدرا را در توفيق بين شريعت و حكمت در دوام فيض و حدوث عالم بيانى استكه در پايان آن فرمايد:
(فاذن الجمع بين الحكمه و الشريعه فى هذه المساله العظيمه لا يمكن الا بما هداناالله اليه و كشف الحجاب عن وجه بصير تنا بملاحظه الامر على ما هى عليه من تحقيقتجدد الاكوان الطبيعيه الجسمانيه و عدم خلوها فى ذاتها عن الحونادث فالفيض من عندالله باق دائم و العالم متبدل زائل فى كل حين و انما بقاوه بتواردالامثال كبقاء الانفاس فى مدة حيوة كل واحد من الناس و الخلق فى لبس وذهوال عن تشابه الامثال و تعاقبها عن وجه الاتصال ) ⁽⁸⁵⁾
از اين بيان به سر كريمه و (و ما عندكم ينفد و ما عند الله باق ) راه پيدا كن كه عالمچهره وجه الخلقى آن در حال تجدد و زوال است ، ولى وجهه وجه اللهى آن ثابت و باقىو برقرار است كه پس عالم يك موجودى ثابتسيال است .
و دررالقلاند كه تعليقات شيخنا العالامه بر شرح منظومه است در حدوث زمانى عالم آمدهاست : (فالواحد القهار فى كل آن باسمه المنفى المميت يفنى عالما فيقع تحت حيطهاسمه القاهار. و باسمه المنشى المحيى يبدى عالما آخر ففىكل آن اماته و ايحاء بل بين كل حد و حد حد آخر بنحوالاتصال التدريجى فالعالم حادث حقيقى لا بقاء و ثبات فيه انما الباقى القديم وجهالله بعد فناء كل شى ء فامفيض لا ينقطع و ان كان المستفيض منقطعا هالكا و الصنع قديمو ان كان المصنوع حادثا و هذا كما ان الضوء الواقع من الشمس على الماء المتموج يرىمتموجا ولكن باعتبار وجهه الى الشمس ليس له هذا الاضطراب و كذا صورة الشمس فىالماء الجارى بمنزله الطبائع السياله و الجسم المتجددالامثال ؛ و بالجمله الخلق و ما من ناحيتهم حادثه و الحق و ما من صقعه قديم .
اعلم ان كل واحد من الحركه فى الجوهر و تجددالامثال ناطق بحدوث العالم حقيقه اى بكونه مسبوق الوجود بالعدم الزمانى ) ⁽⁸⁶⁾
در مقدمات شرح قيصرى بر فصوص آمده كه : (مناكتحل عينه بنور الايمان ، و تنور قلبه بطلوع شمس العيان يجد اعيان العالم دائما متبدلهو تعيناتها متزايلة ) ⁽⁸⁷⁾
از مولايم صاحب دفتر دل ، در كتاب قيم و گرانسنگ (گشتى در حركت ) بشنو:
متاله سبزوارى در شرح (شرح اسرار مثنوى ) در بيان اشعار مذكور مولوى مى فرمايد:
(هر نفس نو مى شود دنيا و ما...) متكلمين مى گويند: (العرض لا يبقى زمانين ) اعراض عالم در تغير و تبدل است ، و حكما مى گويند العالم متغير و بعضى حكما در جواهرعالم يعنى اجسام و قوى و طبايع تجدد و تبدل قائلند و عالم طبيعى را بالتمام حادث مىدانند چه جواهر مذكوره و چه اعراض را، و از كلمات عرفاء است كه (لا تكرار فىالتجلى ) و شيخ شبسترى مى گويد:

بهر جزوى ز كل كان نيست گردد

كل اندر دم ز امكان نيست گردد

جهان كل است و در هر طرفه العين

عدم گردد و لا يبقى زمانين

پس هر لحظه عالمى تسليم مى شود و عالم ديگر حادث مى شود .
و در كلام مجيد به اينها اشارت است كه (افعيينا بالخلقالاول بل هم فى لبس من خلق جديد و نيز كل يوم هو فى شان و نيز ان يشا يذهبكم و ياتبخلق جديد) يعنى خواست و برد چه صفات حق وجويى است و مشيتش فعلى است وقوه و امكان پيرامون جلالش نيست ، بلى حق و صفات حق قديم است پس انارتشافول ندارد و قديم الاحسان است و باطسط اليدين بالفطيه است دائما و قديم التكلماست . و بالجمله آنچه از ناحيه حق است قديم و دائم و ثابت استكل شى ء هالك الا وجهه و عالم حادث است و لا قديم سوى الله .
(عمر همچون جوى نونو مى رسد...) يعنى عمر عالم و عاليمان بوجودات جديده وتجليات متفننه صفات اوست و آنا فانا نو مى شودمثل آب روان در جويى كه بلندى و پستى نداشته باشد ساكن مى نمايد پس عالم متجدد الامثال است انتهى . ⁽⁸⁸⁾
آن كه متاله سبزوارى فرموده است : و بعضى حكما در جواهر عالم ... ناظر به صدرالمتالهين صاحب اسفار است كه به نحو اكمل تاسيس برهان بر اثبات حركت جوهرىفرموده است .
هر جا كه حركت جوهرى است ، تجدد امثال نيز هست زيرا كه وحدت وجمال و زيبايى صورت متحركت به حركت جوهرى به تجدد و تواردامثال در تحت تدبير مفارقات آنسويى محفوظ است : (تنبيه تمثيلى : انكل جوهر جسمانى له طبيعه سياله متجدده و له اى وللجوهر الجسمانى ايضا امر ثابت مستمرباق نسبته اليها نسبه الروح الى الجسد و هذا كما ان الروح الانسانى لتجرده باق وطبيعه البدن ابدا فى التحلل و الذوبان و السيلان و انما هو متجدد الذات الباقيهبورود الامثال على الاتصال و الخلق لفى غفلة عن هذا...)
آنكه در مصراع دوم از بيت پنجم آمده است :
(كه از هر ذره صد حب حصيد است ) اشاره است به ايه دهم از سوره مباركه (ق ) كهفرمود:
(و نزلنا من السماء ماء مباركا فانبتنا به جناب و حب الحصيد) و ما از آسمانآب باران با بركت را نازل كرديم و باغهاى ميوه و خرمت ها از كشت حبوبات برويانيديم.
حب ، مطلق دان را گويند و مفرد آن حبه است (ان الله فالق الحب و النوى ) و حصد يعنىدرو كردن كه در سوره مباركه يوسف آيه 48 آمده : فما حصدتم فذروه فى سنبله آنچهدرو كرديد... يا در سوره انعام آمده : و آتوا حقه يوم حصاده و حق زكات فقيران را به زوردرو كردن بدهيد.
و حصيد به معناى درو شده ، درو كرده ، بدست آمده كوپه شده ، روييده شده است كه درزرع و غير آن بكار مى رود .
بر اساس حركت در جوهر و تجدد امثال ، هر ذره اى آن فآن درحال تبديل و شدن است البته اقتضاى ذاتى ،تحول و تغير ذاتى بر تفرقه و از هم جدا شدن است كه شى ء متحركت از درون ذاتخويش متلاشى گردد ولكن اسم اعظم المصور حق تعالى دمبدم حفظ مى نمايد كه از هر ذرهاى صد دانه و حبه درو مى شود يعنى از هر ذره اى صد دانه روييده مى شود و بدست مىآيد، زيرا همه بركات زير سر حركت است ، منتهى در حركت جامع و حافظ نياز است .

اگر يك قطره را دل بر شكافى

برون آيد از آن صد بحر صافى

درون حبه اى صد خرمن آمد

جهانى در دل يك ارزن آمد

و آنكه گفته شد همه بركات زير سر حركت است ، از گشتى در حركت بشنو:
در چمنهاى در دشت اول فرمود: لفظ (جهان ) در زبان فارسى اسمفاعل از جهيدن است چون چمان از چميدن و دوان از دويدن .
شيخ اجل سعدى گويد:

يكى پرسيد از آن گمگشته فرزند

كه اى روشن ضمير پير خردمند

ز مصرش بوى پيراهن شنيدى

چرا در چاه كنعانش نديدى

بگفت احوال ما برق جهان است

دمى پيدا و ديگر دم نهان است

گهى بر طارم اعلى نشينيم

گهى تا پشت پاى خود نبينيم

و به همين مناسبت عالم طبيعت را جهان گويند كه يكپارچه حركت و متحرك است ، و حركت ومتحرك در اينجا يكى هستند - يعنى جهان يك حركت است - چنان كه در توحيدمفضل آمده است كه دانايان يونان عالم را (قوسموس ) مى گفتند - يعنى يكپارچه زينت وزيبايى .
و به تعبير رايج روز: مدار جهان آن فآن بر (شدن ) كه هر دم صورتى و پديده اى ازقوه به فعل مى رسد، نه اين كه مدار جهان بر (بودن ) باشد، بدين معنى كه هرفعليت ثابت بدون شدن باشد.
در باب نوزدهم (دفتر دل ) آمده است :

دو آن هيچ چيزى نيست يكسان

ز اجرام و ز اركان و ز انسان

جهان از اينجهت نامش جهان است

كه اندر قبض و بسط بى امان است

دما دم در جهيدن هست آرى

كه يك آنش نمى باشد قرارى (89)

گلبن : در عبارت مذكور كه : (مدار جهان آن فآن بر شدن است نه بر بودن ) ناظر بهگفتار هگل آلمانى هستيم هگل ... قائل بود كه وجود واحد است و مدار جهان بودن نيست بلكهاما بركاتى كه مترتب بر حركت با انحاء آن است :مثل زمان عام تدريجى تاريخى از حركت استدارى وضعى شبانه روزى است كه زمان مقدارآن است .
و ديگر حركت نقلى - كه حركت انتقالى انسان و حيوان مثلا از جايى به جايى است - كه اينحركت فرع بر احتياج است ، پس انسان و حيوان متحرك به اراده از اين حركت انتقالى بهدنبال آن چيزند كه فاقد آنند و به اين حركت خواسته خود راتحصيل مى كنند و واجد آن مى شوند و اين را حركت (اءينى ) مى گويند كهشامل حركت استدارى وضعى نيز مى باشد و قائده (حركت تكاملى فرع بر احتياج است )در حركت استدارى وضعى نيز بايد جاى باشد، فتدبر
علاوه بر حركات ياد شده حركت ديگرى را بالعيان مى يابيم كه همه رستنيها و جانورانو آدميان دارايند.
مثلا حبه گندم از نهاد زمين مى رويد و جوانه مى زند و ساقه مى يابد و خوشه مى دهد وهمچنين هسته اى از زمين مى رويد و ميبالد و درختى تنومند مى شود و نقطه اى در زهدان انثىهمچون دانه نباتى مى بالد و به صورتى در آيد و رشد كند و حيوانى و انسانى شگفتگردد. و تخم پرنده اى به حركت جوجه شود و مرغى رنگارنگ چون طاووس و خروس وباز و غاز و پوپك و لك لك و اردك و قمرى و قنارى گردد.
اين حركت مستلزم تغير متحركت نيز هست زيرا كه به تغيير و تغير، حبه اى بوته اى شدهاست و هسته اى درختى و نطفه اى جانورى و تخمى پرنده اى شيخاجل سعدى گويد:

اى كه وقتى نطفه بودى در شكم

وقت ديگر طفل بودى شير خوار

مدتى بالا گرفتى تا بلوغ

سر و بالايى شدى سيمن عذار

همچنين تا مرد نام آور شدى

فارس ميدان و مرد كارزار

آنچه ديدى بر قرار خود نماند

و آنچه بينى هم نماند بر قرار

اصوات و آوازها اعم از الفاظ انسانى و غير آن نيز از حركت است كه اصوات از تموج واصطكاك و برخورد نفس انسان مثلا به مخارج حروف و اصطكاك آنها با هواى بيرونپديد مى آيند.
حروف و لغات مختلف انسانها، همه از حركت شكل و صورت مى گيرند و ساخته مى شوندو پى در پى دور مى زنند بلكه امر همه كلمات وجودى نيز از حركتشكل و صورت مى گيرند و پى در پى دور مى زنند.
به عبارت روشنتر: همه حروف و لغات گوناگوناهل جهان از نفس انسانى تشكل مى يابند و در شب و روز دور مى زنند. و همه كلمات وجودىنيز از نفس رحمانى شكل مى يابند و پيوسته دور مى زنند.
كائنات الجو از قبيل ابر و مه و ژاله و قوس قزح و هاله و داره و باد و باران و برف وتگرگ و مانند آنها با اندك تاملى دانسته مى شود كه همه از حركت به صورتهاى يادشده در آمدند و نيز بسيارى از كائنات الارضمثل امواج دريا و شكن آبها را مى بينيم كه از حركت پديد مى آيند.
عكس انسان در آب صافى روان ، با اينكه ثابت مى نمايد، ولى دمبدم از جريان آب قرارندارد و از انعكاس نور بصر آن فآن ساخته مى شود و از سرعت پديد آمدن صورتهااعنى عكسها و مثالهاى پى در پى يك عسك ثابت پنداشته مى شود. غرض آنكه اين همه ازبركت حركت است .
نور هم از حركت پديد مى ايد بلكه از مثبت و منفى صورت مى گيرد چنان كه امروز در نوربرق مثلا مى گويند كه آن فآن مثل عكس در آب متواليا صورت مى گيرد و حس بصر مىپندارند كه يك نور ثابت ممتد است .
رنگ طبيعى ميوه ها و گياهها و مطلق رستنيها و همچنين طعم و بوى آنها را مى بينيم كه ساكنو ثابت نيستند، بلكه يك عدد سيب را مثلا از آغاز تا انجام آن رنگها و طعمها و بوهاىگوناگون است ؛ پس اعراض طبيعى هم كه از متن جوهر طبيعى منبعثند و دامنه آنند در حركت وتغيرند.
و مضاف به تغير در اعراض ، جواهر نيز در حركتند كه از آن به حركت جوهرى نام مىبرند كه بحث مبسوط آن در بند نوزدهم دفتردل گفته آيد. گ
از نظر دانشمندان علم منطق فكر نيز از حركت نفس است كه الفكر حركه الى المبادى و منمبادى الى المراد و چون اين حركت مادى است لذا فكر موجبكلال و علت ملال دماغ و تعب بدن مى گردد. چه اينكه انسان را در رشد جسمانى حركتخاصى است كه بدين حركت در مسير تحصيلات علوم و معارف 6 روشنتر و داناتر مى شودكه (التعقل هو نفس ‍ المعقولات ) و (حركه النفس هى جوهرها) و (حركهالعقل التعقل )
و حركت مطلقا و ابدا، وقوع نمى يابد مگر از محبت و لذا حركت بنحو مطلق حبى است ،منتهى انسان با توجه اسباب ظاهرى محجوب از حقيقت حركت حبى شده است . و حبى بودن هرحركتى از براى اين است كه اصل حركت عالم از عدم به وجود است يعنى عدم اضافى كهوجودعلمى عالم است و در آن وجود علمى ساكن بود يعنى ثابت بود كه صورت علميه درذات واجب تحقق به وجود احدى داشت و از اعيان ثابته بوده است لذا گويند امر وجود حركتاز سكون يعنى ثبوت علمى عالم در ذات واجب به وجود احدى است و حركت و ايجاد آن كهحركت عبارت از فاعليت و ايجاد تدريجى است پس حركتى كه آن وجود عالم است حركت حبىاست (كنت كنزا مخفيا فاحببت ان اعرف ...) سلطان بحث حركتى حبى در باب چهاردهم دفتردل بيت ششم انشاء الله خواهد آمد.
شكل بديع جهان در هر دم از تجدد امثال است . (جهان را هر دمىشكل بديع است ).
از مباحث گذشته معناى بيت ششم نيز روشن شده است ، كه جهان آن فآن درحال شدن است يعنى دمبدم جهنده است و در جهش حياتى است كه قابض و باسط در كارندچنانكه همه اسماى الهى ، كه عارف از اين معنى تعبير به تجددامثال در ما سوى الله مى كند و حكيم به حركت جوهرى در عالم طبيعت چون جهاندرحال شدن است لذا هر آن آن را شكل و صورتى تازه است ، كه :

هر دم از اين باع برى مى رسد

تازه تر از تازه ترى مى رسد

در مقدمه كتاب بى بديل (گشتى در حركت ) آمده است :

جلوه كند نگار من ، تازه بتازه نو بنو

دل برد از ديار من ، تازه بتازه نو بنو

دشت و چمن چمد چو من ، لحظه بلحظه دم بدم

ز صنع كردگار من ، تازه بتازه نو بنو

چون حق سبحانه و تعالى (بديع السموات و الارض ) است ، پس سموات و ارض را هردم شكل و بديع و تازه است .
بديع از بدع است و الابداع انشاء صنعة بلا احتذاء و اقتدار و منهقيل ركيه بديع اى جديده الحقير و اذا استعمل فى الله تعالى فهو ايجاد الشى ء بغيراله و لا ماده و لا زمان و لا مكان و ليس ذلك الا الله و البديعيقال للمبدع نحو للمبدع نحو قوله : (بديع السموات و الارض ) و ان السموات والارض بديعه اى عديمه النظير در مقاييس اللغه آمده است : الباء والدال و العين اصلان : احدهما ابتداء الشى ء و صنعه لا عنمثال و الاخر الانقطاع و الكلال و فى لسان العرب : و البديع من اسما الله تعالى لابداعه الاشياء واحداثه اياها و هو البديع الاولقبل كل شى ء و يجوز ان يكون بمعنى مبدع او يكون من بدع الخلق اى بداه و الله تعالىكما قال سبحانه : بديع السموات و الارض ؛ اى خالقها و مبدعها فهو سبحانه الخالقالمخترع لا عن مثل ) پس بديع ايجاد ابتكارى است نه مطلق ايجاد بدون سابقه وبدون پيروزى از ديگران است .
جناب امين الاسلام طبرسى قدس سره در ذيل آيه 117 سوره مباركه بقره در مجمع مىفرمايد: (البديع بمعنى المبدع كالسميع بمعنى المسمع و بينهما فرق من حيث انفى بديع مبالغه ليست فى مبدع و بستحق الوصف به فى غيرحال الفعل على الحقيقه بمعنى ان من شانه انشاء الاشياء على غيرمثال واحتذاء و الابتداع و الانشاء نظائر و كل من احدث شيئا فقد ابدعه و الاسم البدعه وفى الحديث كل بدعه ضلاله و كل ضلاله سبيلها الى النار)
جناب شيخ اكبر در باب پانصد و پنجاه و هشت فتوحات در حضرت ابداع فرمايد:
البديع حضرة الابداع

حضره الابداع لا مثل لها

فتعالت حيث عزت ان تنال

فهو بديع كل شى ء و ليس الابداع سوى الوجه الخاص الذى له فىكل شى ء و به يمتاز عن سائر الاشياء فهو على غيرمثال وجودى الا انه على مثال نفسه و عينه من حيث انه ما ظهر عينه فى الوجود الا بحكم عينهفى الثبوت من غير زياده و لا نقصان ... الى انقال : (و لا يشترط فى المبتدع انه لا مثل له على الاطلاق انما يشترط فيه اند لامثل له عند من ابتدعه ولو جاء بمثله خلق كثير كل واحد منهم قد اخترع ذلك الامر فى نفسه ثماظهره فهو مبتدع بلا شك و ان كان له مثل ولكن عند هذا الذى ابتدعه لاسبيل الا ابتداع الحق تعالى فانه قال عنه نفسه انه بديع اى خلق مالامثل له فى مرتبه من مراتب الوجود لانه عالم بطريق الاحاطهكل ما دخل فى كل مرتبه من مراتب الوجود و لذلكقال فى خلقه الانسان لم يكن شيئا مذكورا...
فاصلكل ما سوى الله مبتدع و الله هو الذى ابتدعه فما فى الوجود الا مبتدع و فى المشهودامثال و العلم يقتضى الوجه الخاص فى كل موجود و معلوم حتى يتميز به عن غيره فكلهمبتدع و ان وقع الاشتراك فى التعبير عنه كماتقول فى الحركه انها حركه فى كل متحرك فيتخيل انهاامثل و ليست على الحقيقه امثال و هكذا جميع المعانى التى توجب الاحكام من اكوان و الاوانفانهم . و ننشئكم فيما لا تعلمون اى لا يعلم لهمثال و ما ثم الا العالم و هو المخاطب بهذا فعلمنا ان الله ينشىكل منشى فيما لا يعلم الا ان اعلمه الله و لقد علمتم النشاة الاولى فلو لا تذكرون ) انهاكانت على غير مثال سبق كما هو الامر فى نفسه و كذلك قوله كما بداكم تعودون و بداناعلى غير مثال فان الصوره لا تشبه الصوره و قد وردت الاخبار الالهيه بذلك على السنهالانبياء عليهم السلام و هم الرسل و هذا يد لك على ان العالم ما هو عين الحق و انما هو ماظهر فى الوجود الحق اذا لو كان عين الحق ما صح كونه بديعا انتهى ملخصا)
بر اساس حركت جوهرى و تجدد امثال عالم و جهان دمبدم مظهر اسم شريف بديع است كه حقرا هر آن فآن اختراع و ابتكار و نو آورى است كه هر دم باغ و بوستان اسماى الهى رابرى جديد و شكلى تازه و تجلى نو است .
و اطلاق كلمه شكل به جهت تقدير و اندازه خاص عالم است كه خلق است و در خلق جديد استو اسم شريف اعظم المصور را شان صورتگرى وشكل سازى عالم است :
صاجب گلشن راز گويد:

نيابد زلف او يك لحظه آرام

گهى بام آورد گاهى كند شام

گل آدم در اندم شد مخمر

كه دادش بوى آن زلف معطر

دل ما دارد از زلفش نشانى

كه خود ساكن نمى گردد زمانى

مثل اينكه حق تعالى به اسم بديع خود به لسان صاحب دفتردل ، در گشتى در حركت گفته است :

صبا از من به اخوان صفايم

پس از عرض تحيات و ثنايم

نما لطفى بگو با هر يكيشان

كه اى آزاده با عزت و شان

بحمد الله باع و بوستانم

بود در انتظار دوستانم

گرت با دين و دانش همدمى هست

گلستانم يكى آكادمى هست

بيا گشتى در اين دشت و چمن كن

دماغ روح را تازه چون من كن

چمن از خرمى چون آسمانت

فضايش يكسره رنگين كمانست

ز شادابى گلهاى دل افروز

فروغ شب حكايت دارد از روز

ز گلبنهاى باغ و گلشن او

چمنهاى بسان گلشن او

بهشت اندر بهشت اندر بهشت است

همه با مشك و با عنبر سرشت است

ز هر يك دسته گلهاى بهشتى

همى بينى چه گشتى و چه كشتى

در اين باغ دل ارا يك ورق نيست

كه تار و پودش از آيات حق نيست

نما گشتى در اين باغ الهى

نمايندت همه اشياء كماهى

راستى اگر عالم را هر دمى شكل بديع و تازه نبود، و اگر هر دم از اين باغ برى تازهنرسد كجا مولايم را هر دم برى جديد و باغ و بوستان تازه بود كه فقط دفتردل حضرتش بر اين مدعى و اثبات آن كافى است اما:

حديث چشم با كوران چه گويى

خدا را از دوران چه جويى

ولى صاحبان دل و ارباب بصيرت در مراجعه به دفتردل به نظره اولى به اين مدعى تفطن پيدا مى كنند كه دفتردل را هر دمى شكل بديع و در هر بندى دست نگار را در آن خط وخال و ابروى تازه و چينش خاص است ، زيرا كه دفتردل در واقع تطورات بسم الله الرحمن الرحيم است كه به عدد حروفش ، شوون وتجليات گوناگون يافت و بيانگر تطورات قلب عارف گشت كه طوبى له و حسن مآب .

7 - ز كن هر لحظه اسماى جلالى

بود اندر تجلى جمالى