مرحوم شعرانى:ضعف قول اشعرى براى ان است كه دليلى عقلى برقدم قراننداريم وكلام تدريجى الوجوداست وتدريجى بودن قديم مخالف عقل است وگرنه حمل برظاهرجايزنيست.

بَلْ قالوُااَضْغاثُ اَحْلام.⁽²⁾

مؤلف:اضغاث احلام سخنان پراكنده است وپريشان مانندكارهاى شوريده وآشفته وبهم ريخته.

مرحوم شعرانى:شايدمقصودكفارآنبودكه پيامبر(ص)خوابهاى پريشان ميبيندوچنين مى پنداردوصورت جبرئيل راديده وبه اووحى مى آورد.

بَلْ هُوَشاعِرٌ.⁽³⁾

مؤلف:و اين همه به جهت عجز و تحير مى گفتند و از سر جهل و سفاهت چه بديهه عقل حاكم است به اينكه اين احوال مناقض يكديگرند و نقيض قرآن چه اضغاث احلام را هيچ معنى نيست و قرآن مشتمل است بر معانى صحيحه و محتوى بر اخبار صادقه و مغيبات كثير مطابق واقع و...

مرحوم شعرانى:اگر كسى در حال غش و بى هوشى يا خواب صورتهائى مشاهده كند و سخنانى شنود غالباً از باطن خود اوست كه در حس مشترك بر وى متمثل شده است و هر گاه از مغيبات مطلع گردد و مطابق واقع باشد البته از عالم ديگر است چون در باطن مردم عادى علم غيب موجود نيست.

بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلى الْباطِلِ.⁽⁴⁾

مؤلف:بل اضراب است ازتحازلهوتنريه ازصاحبه وولديعنى هرگزفرانگيريم ان رابلكه شان مااين است بيفكنيم حق راجداست برباطل كه لهواست ولعب يااسلام رابركفرمسلط گردانيم.

مرحوم شعرانى:ساختن ويران كردن چيزى بى انكه سودى عايدگرددلغواست واگرخداوندممكنات رابيافريندوبازانهارافانى سازدوكارازسرگيردچون كوزه گرى است كه كوزه سازدوبشكندوبازكوزه ديگربسازدواين كارهاجزبراى سرگرمى نكنندخدامى فرمايد ماموجودكامل رابرموجودناقص مستولى مى سازيم ووجوددادبه تعالى مى بريم چون جمادبهنبات ونبات به حيوان وحيوان به انسان وسخن باطل به سخن حق وعقايدمجمل به مفصل و آن كه وجود را به جانب كمال مى برد عملش لهو ولعب نباشدپس انسان راهم به سوى حالى اكمل مى برد.

سبحان الله رب العرش عما يصفون.

مؤلف: و انما خص العرش لانه اعظم المخلوقات و من قدر على اعظم المخلوقات.

مرحوم شعرانى: يزعم الحكماء ان العرش الجسمانى هو الجسم المحدد للجهات الذى اثبتوه لتعيين امكته ذوات الجهات و هو جسم لايقدر عظمه ال الله تعالى لان كل مسافة يتصورها الانسان فهو اعظم منها حتى ان اكثر اهل عصرنا يقولون ان الفضاء غير متناه و لكن الصحيح ان البعد غير المتناِهى باطل باذلة قاطعة و ان كان الفضاء اعضم من كل ما يتصوره الانسان.

لايَسْبِقوُنَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِاَمْرِهِ يِعْمَلوُنَ.⁽⁵⁾

مؤلف:تاامرالهى نازل نشودبرايشان به هيچ عملى اقدام نمى نمايند.

مرحوم شعرانى:ازشعائرمليين وتعليمات انبياءيكى ان كه خداى يكانه است وشريكى نداردكه بااوهم رتبه باشدونه معاونى كه دتبه اوپست ترباشداما درعمل مستقل بودوهردوراخداوندباطل فرمودحتى انها كه ملائكه رادختران خداگويندياعيسى(ع)را پسراو.اماوسائط فيض كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 4)انبياء3-2 /منهج الصادقين ج 6 ص 49

2. انبياء 5 /منهج الصادقين ج 6 ص 50

3. 1)انبياء /5منهج الصادقين ج 6 ص 50

4. 2)انبىء18 /مهج الصادقين ج 6 ص 57

5. انبياء27 /منهج الصادقين ج 6 ص 62

صفحه 297

مطيع امرحق باشندمانند ملائكه به اصطلاح انبياءوعقول به اصطلاح حكماواسباب طبيعى مانند اب وافتاب كه خودمستقل نيستندبلكه فيض ازحق مى گيرند ومى دهندمحال نيست.

وَجَعَلْنامِنَ الْمآءِكُلَّ شَيْئ حى.⁽¹⁾

مؤلف: و روى العياشى باسناده عن الحسين بنعلوهن قال سئل ابو عبدلله (ع) عنطعم الماء فقال له سل تفقهاً ولا بسال تعنتا طعم الماء طعم الحيوة.

مرحوم شعرانى: طعم الحيوة طعم الماء فانهما لذيذان يشتهيها الانسان اشد شهوة وليسا حلوا كالسكر و ساير الطعوم.

مؤلف:از آب حيوانات را مخلوق ساختيم.

مرحوم شعرانى:هر چيززنده راازاب افريده است ودرعلوم طبيعى امروزى ثابت كرده اندكه گياه وحيوان مركب خلاياى كوچك است پرازمايعى غليظ وجزءاعظم انهااب است اقلادوثلث ان وچون بتدريج خشك شودام خلايامى ميرندوازنموتغذيه بازمى ايستند.

كانَتارَتْقاًفَفَتَقْناهُما.⁽²⁾

مؤلف:آسمان بسته بودوازآن باران نمى آمدوزمين بسته بودوازوى گياه نمى رست ماآنرابه باران واين رابه گياه گشاده گردانيديم كقوله تعالى:"والسماءذات الرجع والارض ذات الصدع"وبنابراين مرادبه سموات سماءدنيااست وجمع آن به اعتبارآفاق است ويامرادهمه سموات است بنابراينكه آنهارادخلى درامكاراست وتفسيراخيرازابى جعفروابى عبدالله صلوات الله عليهمامنقول است وكفره گرچه علم نداردبه فتق بعدازرتق امامتمكن وقادرندبرآنكه به طريق نظرعلم به اين پيداكنندچه فتق امرعرضى است كه مفتقراست به مؤثرواجب ابتداءويابه واسطه يابه طريق مطالعه كتب.

أوَ لَمْ يَرَالَّذينَ كَفَروا

مؤلف: عبدالله عباس گفت يك چيز بود آسمان و زمين ملتزق گشته خداى تعالى فصل كرد ميان ايشان به هوا، كعب الاحبار گفت: خداى تعالى كه آسمان و زمين آفريد بر هم نهاده بود، بادى را بفرستاد تا آن را از هم جدا كرد. مجاهد و ابوصالح وسدى گفتند جمله يك طبقه بود. خداى تعالى بشكافت آن را و هفت طبقه كرد و زمين ها همچنين عكرمه و عطيّه و ابن زيد گفتند: آسمان و زمين رتق بود و بسته، نه آن باران دادى و نه اين نبات رويانيدى. ما آسمان را به باران شكافتيم و زمين را به نبات.

مرحوم شعرانى: به نظر مى رسد اين تفسير بر ديگر تفسير مفسران مرجح باشد. چون در عتاب كفار گويد كه آيا آنان نديدند ناچار بايد به چيزى احتجاج كند كه آنان ديده باشند و كفار آمدن باران و روئيدن نبات را ديده بودند، اما زمين و آسمان را به هم چسبيده نديده بودند.

وَجَعَلْنافى الْاَرْضِ رَواسِىَ اَنْ تَميدَبِهِمْ.⁽³⁾

مؤلف:وگردانيدنم يعنى خلق كرديم درزمين كوههاى بلنداستوارراتانجنبلندزمين ادميان را.

مرحوم شعرانى:اگرگويى كوههامانع جنبش زمين نيست بلكه زلزله دركوهستانهابيشتراست گوييم اگراين كوهها دراماكن زلزله خيرنبودفسادبسيارمى كردچون شكافتن ودريدن وويران ساختن خاك ازسنگهاى

تراكم كوه آسانتراست.

مؤلف: درخبر است كه اول كه خداى تعالى زمين آفريد مى جنبيد همچنان كه كشتى بر سر آب. حق تعالى آن را موتّد كرد و دوخته كرد به كوه ها. چنانكه گفت: «والجبال اوتادا».

مرحوم شعرانى: و ما شرح اين معنى در جاى ديگر نوشته ايم كه مراد از زمين قطعات خشكى است كه ربع مسكون گويند و از ميان آب اقيانوس ها و درياها برجسته و بيرون آم ده و سبب استقرار آن سنگ ها و كوه هاى سنگين است كه آن را با هسته مركزى متصل كرده است.

وَ جَعَلنَاالسَّماءَ سَقفاً مَحْفوظاً

مؤلف: و ما آسمان را سقفى كرديم نگاه داشته.

مرحوم شعرانى: جماعتى به طريق فقها به ظاهر و متبادراللفظ تمسك مى كنند و سقفا محفوظاً را به معنى جسم مادى جامد نظير سقف خانه مى شمارند و صحيح آن است كه جز در مسائل عملى به ظاهر الفاظ تمسك نمى توان كرد و آسمان بعدى لطيف است در غايت لطافت كه آن را اثير گويند نظير فضاى خلا كه عوام تصور مى كند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 4)انبياء31 / منهج الصادقين ج 6 ص 64

2. انبياء 31 /منهج الصادقين ج 6 ص 64

3. 5)انبياء32 / منهج الصادقين ج 6 ص 65-30

صفحه 298

كُلٌّ فى فَلَك يَسْبَحوُنَ.⁽¹⁾

مؤلف:وهو الذى لق الليل و النهار و الشمس و القمر كل فى فلك يسبحون و ما جعليا لبشر من قبلك الخلد افان مت فهم الخالدون.

مرحوم شعرانى: و اختلف فى ضم الميم و فتحها من مت وفى قوله يسبحون دلالة على ان الشمس و القمر فى فلكهما ليسا على ما كان يظنه اكثر منجمى السلف مركوزينفى فلكهما و يدور الفلك بهما بل هما يسبحان كما يسبح الرجل فى الماء و اما الارض و عدم اضطرابها بسبب الجبال ففى اللغة لايراد بالارض الكرة الارضيه بل البر المبسوط تحت الاقدام على المائع المذاب المركزى.

مؤلف::و هم شمس و قمر در فلكى شنا مى كنند يعنى بر سطح فلك مى شتابند چون شناختن شناور بر سطح آب .

مرحوم شعرانى:گروهى مى گويند ستاره ها در اسمان مركوز و استوار گرديده و چون فلك بگردد كواكب را بگرداند و گروهى ديگر گويند ستاره در فلك مى گرداند مانند شناور در آب و اين آيه موافق قول دوم است.

خُلِقَ الْاِنْسانُ مِنْ عَجَل.⁽²⁾

مؤلف:درمجمع البيان آورده كه مفسران رادرانسان دوقول است قول اول آنكه مرادبه آن آدم(ع)است وبنابراين تفسيرعجل رابرچندوجه تفسيرميكننديكى آنكه حق تعالى آدم رابعدازخلق همه اشياءدرآخرروزجمعه كه ايام سته بودخلق فرمودبه سرعت تمام تاقبل ازغروب شمس آن روزخلقت اوتمام بوده باشدوتمام اشياءدرمدت 6 روزبدون زياده وكم مخلوق گشته باشد.

مرحوم شعرانى:بعض احاديث است كه گل آدم رادرچهل روزبپروردتاروح درآن دميدواگرروزششم ازخلقت آفريده شده باشدفرصت چهل روزنماندودرمجمع البيان سوره هودگويدخداوندپيش ازشش روزهم اجسامى آفريده بود.والله العالم.

اَفَلايَرَوْنَ اَنّانَأْتى الْاَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ اَطْرافِها.⁽³⁾

مؤلف:ايانمى بينيدكفارقريش آنراكه مامى آئيم يعنى فرمان مامى آيدبه زمين ايشان كوتاه كنيم ومى كاهيم آن زمين راازاطراف آن يعنى به تسلط اهل اسلام برايشان آنراازايشان مى كاهانيم وكم ميكنيم وبه حوزه تصرف مسلمانان درمى آوريم تاآنكه به نصرت وفتح ماپيوسته قلعه وقريه ازايشان ميگيرندياآنراخراب ميكنندوناقص وباير مى سازند.

مرحوم شعرانى:بنابراين تفسيراين آيه اخباربه غيب ووعده تسلط مسلمانان است ودرآينده چون اين اين سوره مكى است ودرآن وقت لشكراسلام فتح نكرده بودندتامرادنفوذعقيده توحيداست تدريجاًكه پيوسته اززمان دعوت آن حضرت ازبت پرستى كاسته وبرخداپرستان افزوده مى شد.

وَنَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ.⁽⁴⁾

مؤلف:اگركسى گويدكه اعمال اعراضندپس چگونه به وزن درآيندگوئيم جواب ازاين بيكى ازدووجه است:يكى آنكه صحائف اعمال رابه وزن درآورندوآنهاازقسم اجسامنددوم آنكه دركفه حسنات به عوض آن جوهربيض مشرقه وضع كنندودركفه سيئات به عوض آن جواهرسوادمظلمه چنانكه آثارمخبربه آن است.

مرحوم شعرانى:بهترآن است كه ظاهرقرآن راتصديق كنيم ومعنى آنرابه خداوندواگذاريم چون ماخواص موجودات رانميدانيم شايداعمال ما درآخرت قابل وزن باشدقياس عالمى به عالمى بلكه شهرى به شهرى وكشورى به كشورى جايزنيست.

قالوُاوَجَدْناآباءَنالَهاعابِدينَ.⁽⁵⁾

مؤلف:مردى است كه معظم كيدشيطان ان است كه مردمان رابرتقليدداردوبه وسيله ان ايشان رادروادى ضلالت وغوايت دراوردقران كه درمذمت تقليدامده واهل حديث گوينداصحاب پيغمبروائمه صلوات الله عليهم مؤمن بودندوازحجت وبرهان خبرنداشتنداين سخن صحيح نيست زيرا انهابه حجت ايمان اوردند وايات قران همه استدلال است نهايت انكه اصطلاح اهل كلام واصول متداول نبودمانند دوروتسلسل وواجب وممتنع وممكن الوجودوعلم عبارت ازحفظ اصطلاح نيست وگرنه بايدبگوئيم امرؤالقيس عروض نمى دانست ونابغه ازصرف ونحوبى خبربودوعجب انكه مرحوم مجلسى(ره)درحق اليقين فرمايدايمان مقلدان استوارترازايمان اهل برهان است وكلام اوراتأويل بايدكردچون به اجماع علماايمان تقليدى صحيح نيست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 1)انبياء 34 / منهج الصادقين ج 6 ص 66

2. انبياء 38 /منهج الصادقين ج 6 ص 69

3. انبياء45 /منهج الصادقين ج 6 ص 73

4. انبياء/48منهج الصادقين ج 6 ص 75

5. 2)انبياء54 /منهج الصادقين ج 6 ص 78

صفحه 299

قالوُاحَرِّقوُهُ وَانْصُروُاآلِهَتِكُمْ.⁽¹⁾

مؤلف:حديث مفصلى رانقل مى كندفرشتگان مختلف كه مأموريتهاى مختلفى درتدبيراين عالم دارندبراى يارى حضرت ابراهيم(ع)امدند.

مرحوم شعرانى:به اعتقادما كارهاى طبيعى اين جهان به تدبيرموجودات غيبى روحانى است كه به زبان انبيافرشتكان گويندوحكماى الهى عقول نامندوهركس رااصطلاحى داده اندوفرودامدن وبالارفتن وبالاداشتن منافى تجردنيست چنانكه روح انسان وبدن اوامااينكه چراخداوندخودمباشركارنمى گيردوفرشته هامقررداشته علت برماپوشيده است ياينكه بايدوسائط حظ خويش راازوجودببرندچنانكه اسباب طبيعى افريده است بااينكه مى توانست بى ابروباران گندم بيافريندواشراقيان مانند اهل شرع بعقول نامحصور قائلند.

مؤلف: و داود وسليمان اذ يحكمان فى الحرث اذ نفشت فيه غنم القوم و كنا لحكمهم شاهدين.

مرحوم شعرانى: حكم ذلك فى شرعنا ان صاحب الغنم يضمن ان كان مقصرا فى حفظها و صيانتها و الافلاضمان نعم العادة جارية بحفظ الانعام ليلا و تسريحها نهاوا فعلى صاحب الزرع حفظ زرعه عن الماشية وليس على صاحب الغنم حفظها والبطل السوم مع انه جائز و قال النبى (ص) جرح العجماء جبار اى هدرو هذا اذا لم يفرط صاحبه و اما تعيين مال الضمان فعلى الضامن ان يعينه من الغنم او من مال آخر لاعلى الحاكم الا اذا امتتع فان امتنع عينه الحاكم فى كل مال راه اصلح فى اى داود(ع) ع تعيين الغنم و راى سليمان (ع) تعيينه فى منافعها و كلاهما صحيح الا ان الثانى انفع و السهل عليهما.

مؤلف: و اختلف فى الحكم الذى حكما به فقيل انه زرع وقعت فيه الغنم ليلا فاكلته عنقتادة و قيل كان كرما و قد بدت عنا قيده فحكم داود بالغنم لصاحب الكرم فقال سليمان غير هذا يا نبى الله قال و ما ذاك قال يدفع الكرم الى صاحب الغنم فيقوم عليه حتى يعود كما كان و تدفع الغنم الى صاحب الكرم فيصيب منها حتى اذا عاد الكرم كما كان ثم دفع كل واحد منها الى صاحبه ماله عن ابن مسعود و روى ذلك عن ابى جعفر و ابى ابى عبدالله عليهما السلام و قال الجبائى اوحى الله تالى الى سليمان عليه السلام بما نسخ به حكم داود الذى كان يحكم له قبل و لم يكن ذلك عن اجتهادلانه لايجوز للانبياءؤ ان يجكموا بالاجتهاد و هذا هو الصحيح المعول عليه عندنا و قال على بن عيسى و البلخى يجوز ان يكون ذلك عن اجتهاد لان راى النبى افضل من راى غيره فاذا جاز التعبد بالتزام حكم غير النبى (ص) من طريق الاجتهاد فكيف يمنع من حكم النبى على هذا الوجه و الذى يدل لى صحة القول الاول ان النبى اذا كان يوحى اليه و له طريق الى العلم بالحكم فلايجوز ان يحكم بالضن على ان الحكم بالظن و الاجتهاد و القياس قد بين اصحابنا فى كتبهم انه لم يتعبد بها فى الشرع الا فى مواضع مخصوصة ورد النص بجواز ذلك فيها نجو قيم المتلفات و اروش الجنايات و جزاء الصيدو القبلة و ما جرى هذا المجرى و ايضا فلو جاز للنبى ان يجتهد لجاز لغيره ان يخالفه كما يجوز للمجتهدين ان يحتلفا و مخالفة الانبياء تكون كفرا هذا و قد قال الله سبحانه و ما ينطق عن الهوى ان هو الاوحى يوحى فاخبر سبحانه انه انما ينطق عغن جهة الوحى.

مرحوم شعرانى: قال الفاضل المقداد ظاهر الكلام ان الحكمين صوابان لقوله تعالى و كلا اتياه حكما وعلما و لامتافاة بين المصلحةوالاصلح و عليهذا فلا يكون الثانى ناسخا للاول وقال بهذا يخرج الجواب عن السؤال الاول و عن القول بلزوم البداء انتهى ملحضا و يعنى بكلامه الاخير ان حكمهما (ع) لم يكن باجتاد بل يوحى فان قيل يلزمالبداء فان نسخ الحكم قبل وقته بداء قلنا انه ليس نسخا ولا بداء لعدم المنافاة.

فَفَهَّمْناهاسُلَيْمانَ.⁽²⁾

مؤلف:پس تفهيم وتعليم داديم ان حكومتى رايافتوى رابه سليمان يعنى بهطريق وحى به فهم اورسانيديم تاحكم كردكه گوسفندبه صاحب زرع ياباغ دهد...انگاه بحثى رادرباره جوازوعدم جوازاجتهادانبياء(ع)مطرح كرديم.

مرحوم شعرانى:اگرپيغمبران به حكم خود حكمى رااستنباط كنندازدوحال بيرون نيست يااحتمال خطادران هست يانيست اگراحتمال خطادران نباشدوحى است ازطرف خداوندواجتهادمحسوب نمى شودواگراحتمال دران باشدمتابعت انان واجب نخواهديودچون متابعت انبياءبراى ان واجب است كه احتمال خطادران نمى رود واگرگويى پس اطاعت سايرمجتهدين چراواجب است گوييم اطاعت مطلق انهاواجب مطلق نيست لذا ممكن است پس ازوى متابعت مجتهد ديگركردكه برخلاف اورأى دهد.

مؤلف: و قيل ان سليمان قضى بذلك و هو ابن احدى عشر سنة.

مرحوم شعرانى: تبين من كلامالمقداد ان الاحتهاد غير جائز على الانبياء و البداء غير جائز على الله تعالى و المراد بالاجتهاد تحصيل الحكم يالامارات الضنية كالراى و القياس لامما ثبت حجيته بالدليل كاستخراج حكم الخاص كخيار الغبن من العام كنفى الضرر و المراد بالبداء ضهور الراى بعد خفائه و هو غير جائز عليه تعالى عند الطائفة و ما ورد فى الحديث فلفظ البداء فيه على غير اصطلاح المتكلمين.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. انبياء68 /منهج الصادقين ج 6 ص 85

2. 3)انبياء79 /منهج الصادقين ج 6 ص 92

صفحه 300

وَسَخَّرْنامَعَ داوُدَالْجِبالَ يُسَبَّحْنَ وَالطَّيْرَ.⁽¹⁾

مؤلف:ورام ساختيم باداودكوههارادرحالتيكه تسبيح ميكردندخداى راومرغان راكه به موافقت ومجاوبت داودتسبيح وتقديس خداى ميكردندسپس دركيفيت تسبيح كوههاوحيوانات اقوال واحتمالات گوناگونى رانقل ميكند.

مرحوم شعرانى:وشايداعجازداودآن بودكه تسبيح دائمى كوههاومرغان كه درسايراوقات مسموع مردم نمى شددرآن هنگام مسموع مى گشت اماتسبيح به زبان حال درهمه وقت هست چنانكه شاعرگويد:

هرگياهى كه اززمين رويد

وحده لاشريك له گويد

وَعَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبوُس.⁽²⁾

مؤلف:ازقتاده وغيره منقول است كه اول كسى كه زره ساخت داودبودوقبل ازآن صفائح آهن رابربدن خود ملحق مى ساختندحقتعالى آهن رادردست نرم گردانيد تاآن صفائح رابدون اعانت آتش حلقهاى زره مى ساخت ودرهم ميبافت آنگاه حكايتى رانقل ميكندوبه آيه"والناله الحديد"استشهادميكندكه آهن دردست اونرم گرديد.

مرحوم شعرانى:بهترآناست كه به روايت تمسك كنيم نه به آيه قرآن چون ازآيه معلوم نميگرددوخداوندبه چه وسيله آهن رانرم گردانيد.

وَلِسُلَيْمانَ الرّيحَ عاصِفَةً.⁽³⁾

مؤلف:مسخرگردانيديم براى سليمان بادرادرحالتى كه سخت وتندوزنده بودبروجهى كه تخت اورابرداشتى ودريك روزيك ماه راه ببردى وانگاه ازمختارالقصص نقل مى كند كه بامدادازتدممربيرون امدى وقيلوله دراصطخرفارس كردى وشبانگاه به كابل رفتى وروزديگرازكابل بيرون امده چاشت دراصطخربودى وشام به تدممربازامدى.

مرحوم شعرانى:بعضى مؤلفان عصرگويندملك سليمان ازفرات نمى گذشت وبه اصطخرفارس نمى رسيد ونيزگويندخدافرمودبادرامسخرسليمان كرديم كه مطيع اوباشدوكيفيت اين تسخيررابيان نكرد به راندن كشتى بوديابساط اسمانى يانحوديگروحق ان است كه خداوندبرهمه چيزقدرت دادوروايات هرچندضعيف باشدمحال نيست ومعنى انچه ندانيم بايدبه خداگذاشت وتتمه اين جاى ديگرمى ايدان شاءالله.

وَاَيّوُبَ اِذْنادى رَبَّهُ.⁽⁴⁾

مؤلف:حكايتى ازوهب بن منبه نقل مى كندودرپايان مى گويددراحقاق اورده كه روايت وهب ازاخباريهوداست وموثوق به نيست.

مرحوم شعرانى:چنانكه درمقدمه كتاب گفتيم بسيارى ازقصص رامفسران ماازيهودگرفتندوانهارااسرائيليات گويندوغرض ازتصديص واقراربه واقعه نقل كردندامااگربرخلاف اصول مذهب وقران باشدبران تنبيه فرموند.

وَاَسْماعيلَ وَاِدْريسَ وَذاالْكِفْلِ.⁽⁵⁾

مؤلف:ويادكن قصه اسماعيل وتدريس راوذاالكفل را كه يوشع است يازكرياياالياس يااليسع على الاختلاف القول.

مرحوم شعرانى:بعض نصارى گويندعوبدياه ياحزقيل بوده است واكنون قبرى به نام وى نزديك خرابه هاى بابل درعراق موجوداستواگرنسبت صحيح باشدباحزقيل مناسب تراست چون انبيائى كه نامبرده اندبه عراق نبرده اند.

وَ أسمعيلَ و ادريسَ وَ ذاالكِفلِ

مؤلف: عبدالله عمر گفت از رسول(ص) حديثى شنيدم كه اگر يكبار يا دوبار شنيدمى نگفتى جز آنكه هفت بار شنيدم اين حديث از او كه گفت: در بنى اسرائيل مردى بود نام او ذوالكفل مردى فاسق بود. يك روز زنى را ضصت دينار داد و او را پيش خود برد. چون خواست كه با او خولت كند او را يافت كه مى لرزيد. گفت: چه بوده است تو را؟ گفت من هرگز اين كار نكرده ام، گفت پس چرا آمدى اينجا؟ گفت ضرورت حاجت مرا حمل كرد بر اين، مرد گفت برو كه تو را مسلم كردم و زر به تو دادم و توبه كردم با خداى كه هرگز نيز چنين معصيت نكنم. آن شب او را وفات رسيد و بمرد. بر در سراى نوشته يافتند كه خداى ذوالكفل را بيامرزيد.

مرحوم شعرانى:چون به اتفاق مسلمانان قول رسول(ص) حجت است هر چند يك بار بگويد، و عبدالله عمر گويد اگر يك بار يا دوبار شنيده بودم نمى گفتم. چون احتمال مى داد در يكى دوبار خودش اشتباه كرده باشد و درست به خاطرش نمانده باشد، اما چون هفت بار شنيده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. انبياء 79 /منهج الصادقين ج 6 ص 94

2. انبياء80 /منهج اصادقين ج 6 ص 95

3. انبىء81 /منهج الصادقين ج 6 ص 96

4. انبياء83 /منهج الصادقين ج 6 ص 98 -99

5. انبياء85 /منهج الصادقين ج 6 ص 104

صفحه 301

يقين دارد كه اشتباه نكرده است.

وَذاالنّوُنِ اِذْذَهَبَ مُغاضِباً.⁽¹⁾

مؤلف6رواياتى درباره حضرت يونس نقل مى كندتابه انجامى رسدكه ازموضع نينواچون بيرون امده به كناردريارسيدكشتى راوارونه مى ساختندباجماعتى بسيارواموالى بيشمار.وى دران كشتى نشست وچون كشتى به ميان دريارسيددريا به موج درامدونزديك به ان رسيدكه كشتى غرق شود.

مرحوم شعرانى:دركتب يهودحضرت يونس پيش ازانكه به نينوارسدوتبليغ رسالت كندبه درياى شام دركشتى نشست وجنانكه دربعض روايات ماامده است ازنينوابيرون فت وسواركشتى شدونينوانزديك شهرموصل است پس ان دريا كه دران نشست شط دجله است كه موصل درساحل ان است وماهى بدان بزرگى كه انسان رادرمعده خودجاى

حتى اذا فتحت ياجوج و ماجوج.

مؤلف: اى فتحت جهتهم و المعنى انفرج سد ياجوج و ماجوج بسقوط او هدم او كسر و ذلك من اشراط الساعة.

مرحوم شعرانى: ان قيل ذهب كثير من المفسرين الى ان ياجوج و ماجوج من الترك و المغول و من يجذو جذوهم فان كان ظهورهم على البلاد من اشراط الساعة فقد انتشروا بعد الاسلام فى القرون الماضية فكيف يكون ظهورهم من اشراط الساعة قلنا لامنافاة فى ذلك كما ان انشقاق القمر على عهد رسول الله (ص) من علائم القيمة و لايجب المقارنة و كما ان الا لام و الامراض علائم للموت لامحالة ولو فى الصبى الذى يطول عمره و نشر الغبار من الجدار علامة انه فى معرض الانهدام لامحالة.

وَاقْتَرَبَ الوَعدُالحقُّ

مؤلف:گفت: چون يأجوج و مأجوج بيايند وعده قيامت نزديك رسد. و دليل اين تأويل حديث حذيفه است كه گفت: اگر مردى اسب كرّه دارد چون يأجوج و مأجوج بيايند او به آنجا نرسد كه بر تواند نشستن كه قيامت برخيزد.

دهددرشط دجله بعيدنيستت.

مرحوم شعرانى: و به مقتضاى روايت ديگر كه گذشت اين قوم پيش از ظهور حضرت مهدى بيايند.

يَوْمَ نَطْوى السَّمآءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ.⁽²⁾

مؤلف:طى السماءرابه درهم پيچيدن اسمان كرده ومى گوييم يعنى روزى كه محوونابودگردانيم اسمان را.

مرحوم شعرانى:درهم پيچيدن كنايت ازفناونيستى است به قول حسن وجاى ديگرق=فرموداذاالسماءكشطت يعنى اسمان ازجاكنده وبازشودمانندپوست ازتن گوسفندكه نهان تن وى اشكارگرددودرقيامت همپرده اسمان يك سورودوحقائق ان سوى جهان برمردم پديدشودوشيخ عطارازاسمان به بام زندان خداتعبيركرده است چون بام زندان خراب شودانسان ايوان رامشاهده كند.

مؤلف: و وجه دگر آنكه طى عبارت باشد از كتم و اخفاء و مراد اعدام يقال طويت هذا الامر عن فلان اى كتمته عنه يعنى ما آسمان را بعدم بريم از وجود.

مرحوم شعرانى: آسمان حجاب ميان عالم مادى و مجرد است و چون در نور ديده شود عالم تجرد ظاهر شود چنانكه در روايت آمده و در قرآن اشاره فرمود بهشت بالاى آسمان ها است و زير عرش يعنى عالم ديگر آن سوى آسمان است.

وَلَقَدْكَتَبْنافى الذَّبوُرِ.⁽³⁾

مؤلف:بدرستيكه نوشتيم مادرزبوركه كتاب داوداست پس ازتورات يعنى بعدازانكه درتورات نوشته بوديم درزبونيزثبت كرديم .

مرحوم شعرانى:مراداززبوركتاب داود(ع)است واين عبارت درفصل 37ايه 11زبوركه اكنون دردست نصارى هست موجودمى باشدوبسيارباشدكه خداوندتعالى درقران ازكتب انبياءنقل فرموده است وازمعجزات پيغمبر(ص)كه نقل ازان كتب درست مطابق امده است وهرگاه مخالف باشدقرينه بسياربرصحت قران وكذب ان كتب مى باشد.

مؤلف: شعبى گويد چون امام حسن بن على كار به معاويه عليه اللعنه تسليم كرد معاويه گفت: خطبه كن تا مردمان از اين حال باخبر شوند او خطبه كرد و در او خمد و ثناى خداى كرد. آنگه گفت: «إنّ أكيس الكسيس التقىُّ و احمق الحمق الفجور و انّ هذا الامر الّذى اختلف فيه انا و معاوية اما حق لغيرى كان احقّ به و امّا حق كان لى فتركته طلباً لصلاح الامة آنگه اين آيه بر خواندن «و ان أدرى لعلّه فتنة لكم و متاع الى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. انبياء87 /منهج الصادقين ج 6 ص 109

2. انبياء104 /منهج الصادقين ج 6 ص 123

3. انبياء105 /منهج الصادقين ج 6 ص 125

صفحه 302

حين».

مرحوم شعرانى: ائمه عليهم السلام بسيار در كارها تمثل به آيات قرآن كرده اند و ديگر مسلمانان پيروى آنان نموده چون آيه را مناسب حال خود بينند بدين تمثل جويند چنان كه عابدى بينند گويد «سيماهم فى وجوههم من اثر السجود» و چون مجرمى را به علامت شناسند گويند «يعرف المجرمون بسيماهم» و امثال آن را در كلام ائمه عليهم السلام نبايد تفسير عام به مورد خاص شمرد و مراد قرآن را منحصر بدان شمرد.

 

سوره مباركه حج

اِنَّ زَلْزَلَةَ الْساعَةِ شَئٌ عَظيمٌ.⁽¹⁾

مؤلف: در آيه دليل است كه معدوم شىء است و اطلاق شيئيت بر آن جايز است همچنان كه مذهب بعضى از علماى كلام است چه به آنكه زلزله قيامت معذوم است حق تعالى آنرا شىء گفته.

مرحوم شعرانى: ممكن است بگوئيم اطلاق شىء بر او به اعتبار وجود اوست يعنى چون موجود شود چيزى عظيم باشد همچنان كه معدوم را عظيم نتوان گفت و اينجا آنرا عظيم فرمود به اعتبار وجود آن اما آنها كه به ثبوت معدومات قائل گشتند مذهبشان سخن سخيف است و آيه قرآن را دليل آن قرار نتوان داد.

مؤلف:فرّاء و كوفيان گفتند شايد تا گويند امرأة مرضع بلاهاء و كذلك حايض و طاهر و طامث. براى ان كه مختص است به زنان و در مردان اين معنى نباشد.

مرحوم شعرانى: اهل لغت گويند امرأة طاهر بى هاء تأنيث خاص طهارت از حيض است و اگر طهارت از نجاسات و عيوب خواهند طاهره گويند بهاء تانيث.

وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْل حَملَها

مؤلف:و هر زنى كه آبستن باشد و باردارد بار بنهد و بچه بيفكند بىوقت از هول آن روز و اين عبارت است از شدت و سختى آن روز نه آن كه آنجا حامل و مرضعى باشد.

مرحوم شعرانى: يعنى شايد در آن هنگام حامل و مرضع نباشد و غرض بيان سختى هول قيامت است و اگر گويى زلزله قيامت پيش از زنده شدن مردگان است پس مردم زمان ما كه پيش از قيامت مرده اند و هنگام خرابى و بر هم خوردن آسمان و زمين زنده نشده از هول آن نبايد وحشت داشته باشند چنان كه پيش از آمدن ما به اين جهان بسيار بلاها و زلزله ها واقع شد و ما نبوديم و نديديم و نترسيديم. خداوند چگونه مردم را مطلقاً از زلزله قيامت ميترساند بقوله «يا ايها الناس اتقوا ربكم ان زلزلة الساعة» در جواب گوييم ترس مردم از زلزله قيامت نه از مرگ است مانند زلزله زدگان دنيا بلكه ترس ازعذاب و شقاوت ابدى است كه ترس مرگ در مقابل آن ناچيز است و اين سخن را مسلم نداريم كه نفوس مردگان از شدت اهوال قيامت بى خبر خواهند ماند و ما كه از زلزله هاى پيش از وجود يافتن خود هول نداشتيم براى آن است كه نبوديم اما در قيامت نفوس ما هست.

يا أيُّهَا النّاسُ انْ كُنتُمْ فى رَيْب مِنَ البَعْثِ ثُمَّ مِنْ نُطفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة

مؤلف:آنگه از خونى بسته براى آن كه آب در رحم از پس چهل روز

مرحوم شعرانى: قيد چهل روز در قرآن نيامده بلكه در بعض روايات آحاد است كه در اين گونه امور حجت نيست و مستفاد از آيه قرآن آن است كه نطفه به تدريج و تعاقب علقه و مضغه و استخوان ميگردد و به عبارت ديگر متدرجاً سخت مى شود قوام علقه بيش از نطفه و قوام مضغه بيش از علقه و قوام استخوان از هر دو بيش است.

مخلقة و غير مخلقة.

مؤلف: اى تامة الخلق و غير تامة.

مرحوم شعرانى: ذكر الجصاص ان الحمل و الولد لايصدقان الا بعد تمام الخلقة و ان الاية تدل على ذلك لان المضغة غير المخلقة ليست بانسان و انما خلق منها الانسان و قال ايضا ان النطفة تبقى اربعين يوما نطفة ثم اربعين يوما علقة و اربعين يوما مضغة فيلزم من ذلك ان لايتقضى العدة بالسقط الى اربعة اشهر و هذا من مثله مع وفور علمه و كمال دقته عجيب اذ السقط فى اوائل الحمل واقع كيرا وروى انه بعد

1. 1)حج 1 / منهج الصادقين ج 6 ص 132

صفحه 303

شهرين بل اقل ايضا فى صورة انسان بام متميز الذكورة والايوثة فكيف خفى عليه و لم يحقق ذلك ثم ان الحمل يصدق على ماعلم انه مبدء نشو الانسان و ان لم يصدق عليه الانسان.

لِكَيْلايَعْلَمَ بَعْدَعِلْم شَيْئاً.⁽¹⁾

مؤلف: تا نداند پس از دانستن امر چيزى را يعنى به حالت كودكى برگردد كه آن سخافت عقل و قلت فهم است پس هر چه را كه دانسته باشد فراموش كند و آنچه را شناخته باشد منكر او شود .

مرحوم شعرانى: بايد دانست كه به مذهب الهيين روح غير از بدن است و لايق آن است كه پس از فساد بدن موجود باشد و بر اين معنى به قرائنى چند متوسل شوند يكى آنكه صورتهاى متضاده و علوم مختلفه در روح فراهم آيد با آنكه در اجسام چند صورت متضاد جمع نشود مانند نقش چند حيوان در يك موجود ،نقش چند صورت در يك صفحه و دليل ديگر آن كه چون مرد پير و فرتوت شود و قواى او زائل گردد و حتى حافظه صور و متفكره از ميان برود وهمه چيز را فراموش كند و در استنباط تازه تفكر نتوان كرد باز قوه عاقله و خيال بافى است و مدرك كليات است پس ادراك او تابع بدن نيست هر چند حافظه و مفكر قوه جسمانى باشدپس مراد از لكيلا يعلم بعد علم حافظه و مفكره باشد نه مطلق مدركات.

مؤلف:لام عاقبت راست بر آن تأويل كه گفته ايم. تا كار او به جايى باز آيد كه هيچ نداند پس از آن كه دانست و آن از نقصان فهم و عقل و ذكر او باشد كه او را كم شود و نسيان بر او غالب شود.

مرحوم شعرانى: هر چه از قواى انسان ناشى از تركيب مزاج و بدن است به ضعف بدن ضعف پذيرد چون تابع است و بدن متبوع او و ضعف بدن موجب ضعف همه خواص و افعال او است و از اين جهت در پيرى حافظه اندك مى شود چون در محلى از مغعز سر است و ادراك هر چه به سبب چشم و گوش و حواس ديگر باشد هم ضعيف مى شود اما ادراك كلى به هيچ يك از اعضاى بدن مربوط نيست چون اعضا فقط از يك موجود مشخص خارجى متأثر مى شود و كلى به هيچ عضو ملموس نمى شود و انسان آن را درك ميكند به دليل اين كه سخن ميگويد و كلماتى كه در سخن گفتن به كار مى برد كلى است. حيوانات و كودكان خرد در حواس با انسان بالغ مشتركند و هر چه او مى بيند آنها مى بينند جز مفاهيم كلى و قواعد علمى كلى را و اگر اين كلى ها ديدنى بود حيوانات هم مى ديدند و در علوم به اندازه انسان بودند و از اين جهت گويند نفس انسان در ادراك عقلى حاجت به بدن ندارد و باقى است. پس بايد آيه كريمه «لكيلا يعلم من بعد علم شيئاً» را حمل بر آن علم كرد كه حاجت به بدن و اعضاى بدنى دارد وگرنه هيچ انسانى تا هست از ادراك كليات عاجز نيست.

وَاَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لارَيْبَ فيها⁽²⁾

مؤلف: هيچ شكرنيست در آمدن آن چه تغير از مقدمات انصرام است. و طلايع آن.

مرحوم شعرانى: از اين آيه معلوم مى شود كه خداوند در مقام بيان و نوع بعث و قيامت است نه امكان آن يا قدرت خود فقط پس بايد گفت چون به مقتضاى اين آيات هر وجودى روى به كمال دارد و همه به سوى غايتى درسيرند نتوان گفت خلقت انسان با عقل و شعور عبث است و به جمادى بر مى گردد و غايتى بهتر ندارد.

ثانِىَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبيلِ اللّهِ.⁽³⁾

مؤلف:تا گمراه گرداند مردمان را.

مرحوم شعرانى: انسان از سه راه مهتدى مى شود يا به خرد و دانش (علم) يا به وحى و الهام الهى (هدى) يا به متابعت انبيا كه صاحب وحى اند (كتاب منير) و ابوجهل و كفار عرب از اين هر سه محروم بودند و غير گمراهى براى آنان بصور نمى شود اما حكما علم داشتند و انبيا (هدى) يعنى وحى و الهام و اتباع آنان كتاب منير.

مؤلف:آنگه ابتداء كرد و گفت «لمن ضره أقرب من نفعه» و محل او رفع بود بر ابتداء و خبر او «لبئس المولى و لبئس العشير» باشد.

مرحوم شعرانى: قول ديگر در توجيه لام آن كه «من» مفعول «يدعو» نيست بلكه مبتداست «و لبئس المولى» خبر آن و جمله «لمن ضره ـ الى آخره ـ» مستانفه است و «يدعو» متعلق به جمله سابق است اعنى ذلك هوالضلال البعيد يدعوه پس يدعوه حال است براى كلمه ذلك و ضمير مفعول از آن محذوف است و اين قول پنجم است و مؤلف پس از اين سه قول ديگر نقل كرده كه معنى آن معلوم است اما به تكلف است و خارج از قاعده و بى شاهد و سه قول پيش از آن اعنى قول دوم و سوم و چهارم مطلقاً مقصود گوينده معلوم نيست بنا بر قول دوم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 2)حج /5منهج الصادقين ج 6 ص 137

2. حج 7/ منهج الصادقين ج 6 ص 139

3. حج 9 /منهج الصادقين ج 6 ص 140

صفحه 304

فرضاً لام براى تأكيد آمده است آيا من ضره اقرب من نفعه در چه محل از اعراب است يا جمله مستانفه است به هر حال به يكى زا اقوال ديگر راجع مى شود و قول سوم كه گويد جواب قسم مضمر است ناچار به يكى از وجوه ديگر باز مى گردد زيرا كه جواب قسم جمله اى است غير متعلق به يدعو و جز حمل بر قول پنجم نتوان نمود. قول چهارم بى معنى است زيرا كه كافر بت پرست نمى گويد زيان بت پرستى از نفع آن است بلكه اين قول خداوند است در سرزنش آنها.

وَلِباسُهُمْ فيهاحَريرٌ.⁽¹⁾

مؤلف: و جامه هاكم پوشند ايشان در بهشت ابريشم خالص است. در حديث آمده كه هر كه در دنيا حرير پوشد در آخرت حرير نپوشد. مراد مردان امتند كه لبس حرير برايشان حرام است و طلا هم مثل اين است و چون حق سبحانه ابريشم و طلا بر رجال امت حرام كرده است پس در اين آيه به جهت تسليه ايشان بر صبر اجتناب از آن و تشويق ايشان در امر آخرت اخبار مى نميد كه حلى و لباس ايشان در آخرت طلا و ابريشم است.

مرحوم شعرانى: جامه تن كه عذاب روح باشد او همه عذابها سخت تر است و عذاب آخرت را بهتر مجسم مى كند چون طعام و شراب و ساير امور به تناوب است و سوزش هرچه به تن نزديك تر باشد عذاب شديدتر است و همچنين جامه آسايش به از ساير نعم آسايش اخروى را ممثل مى سازد زيرا كه راحت و عذاب اين دوگونه لباس مستمر باشد و جدا كردن از خود يا دور شدن از آن مى باشد.

ألَمْ تَرَ

مؤلف: چون عاقلان عند نظر در اين چيزها خداى را بشناختند و بدانستند كه او به اين نعمت ها كه كرد مستحق عبادت و سجود است پنداشتى اين سجده ايشان كردند از آنجا كه به دعوت ايشان بود.

مرحوم شعرانى: يعنى نسبت سجود به غير انسان مجازى است به اين كه سبب سجود انسان مى شود چنان كه گويند ذخيره كردن و فكر عاقبت را از مورچه بياموز و مردم سجده كردند چون عظمت پروردگار را شناختند و عظمت پروردگار را شناختند چون نظر در موجوات كردند پس موجودات سبب سجده مردم شدند نسبت سجده بدانها از اين جهت است و اينها برخلاف ظاهر است و قرآن را حمل بر ظاهر بايد كرد تا خلاف آن به دليل معلوم مى شود و به ظاهر قرآن خود موجودات سجده مى كنند و تسبيح مى گويند «ولكن لاتفقهون تسبيحهم».

مؤلف: «مَن» در آيه اگر چه صورت او عموم است مراد او خصوص است براى آن كه ما دانيم كه بسيارى از عقلا خداى را سجده نمى كنند و مذهب ما آن است لفظ مِن وما و هر چه ـ اصحاب عموم دعوى كردند كه اين صفت عموم است ـ مشترك است ميان عموم و خصوص و صالح است هر دو را و عموم را صيغتى مفرد نيست مختص به او.

مرحوم شعرانى: غالب علماى زمان ما گويند صيغه عموم بسيار است و حق آن است كه ما من عام الاوقد خص هيچ كلمه عام به عموم خود نمانده و در هيچ كلام در آن استعمال نشده الا نادر بلكه آنچه توهم عموم در آن مى شود خاص است به عده اى كه محل نظر گوينده است و مورد فهم مخاطب و قابل اثبات حكم بر آنها چنان كه گويى همه مردم به زيارت من آمدند يعنى آنها كه آشنا بودند «و انما يخشى الله من عباده العلماء يعنى علماى علم الهى نه موسيقى دانان.

مؤلف: عن ابن عباس و قتادد و سعيد بن جبير قالوا ان كراء دور مكة و بيعها حرام و المراد بالمسجد الحرام على هذا الحرم كله كقوله اسرى بعبده ليلا من المسجد الحرام و قيل المراد بالمسجد الحرام عين المسجد الذى يصلى فيخه عن الحسن و مجاهد و الجبائى و الظاهر يدل عليه و على هذا يكون المعنى فى قوله جعلناه للناس اى قبلة لسلاتهم و منسكالحجهم فالعاكف و الباد سواء فى حكم النسك.

مرحوم شعرانى: و الصحيح ان بيع دور مكة و اجارتها جائز ان لان المسجد الحرام حقيقة فى نفس المسجد و اما اطلاقه على الحرم و مكة فجاز لايصار اليه الا بدليل كما فى الضمير الراجع اليه من العاكف فيه و الباد فان العاكف لايكون فى نفس المسجد و مثل اخراج اهله منه اكبر نو ليس هذا من جهة كونها مفتوحة العنوة للشك فيه بل منعه للنهى الخاص و ليس.

وَطَهِّرْبَيْتِىَ لَلطّآئِفينَ وَالْقآئِمينَ وَالرُّكَّعِ السُّجوُدِ.⁽²⁾

مؤلف: پاك گردان اى ابراهيم خانه كعبه را از اصنام و انجاس و آن را پاكيزه دار تا آنرا طواف كنند و در آن نماز گذارند و اين قول به لسان اهل علم است. اما به زبان اهل اشاره مى فرمايد كه اى ابراهيم دل خود را كه دارالملك كبرياى من است از همه چيز پاك كن و غيرى را بر آن راه مده كه او پيمانه محبت ماست كه: القلوب اوانى الله فى الارض فاحب الا وانى الى الله اصفاها.

مرحوم شعرانى: اين معناى عرفانى منافى با معنى ظاهر نيست و چون مردم به اشعار و اقوال ديگر تمثيل كنند چرا تمثيل به قرآن نكنند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. حج 23 /منهج الادقين ج 6 ص 149

2. 1)حج /27منهج الصادقين ج 6 ص 154

صفحه 305

اميرالمؤمنين(ع) تمثيل به گفته اعشا كرد شتان ما يومى على كورها و يوم حيان اخى جابر پس تمثيل به قرآن در بيان رقائق نيز روا باشد و جهال پندارند هر كه قران را بر اين معانى تمثيل كند انكار معنى ظاهر آن كرده باشد.

وَاَذِّنْ فى النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتوُكَ رِجالاًوَعَلى كُلِّ ضامِريَأْتينَ مِنْ كُلِّ فَج عَميق.⁽¹⁾

مؤلف: و روى سعيد بن جبير عن ابن عباس انه قال لبنيه يا بنى حجوا من مكة مشاة حتى برجعوا اليها مشة فانى سمعت رسول الله (ص) يقول للحاج الراكب بكل خطوة تخطوها راحلته سبعون حسنة و للحاج الماشى يكل خطوة يخطوها سبعمائة حسنة من حسنات الحرم قيل و ما حسنات الحرم قال الحسنة بمائة الف حسنة.

مرحوم شعرانى: استدل المقداد على افضلية امشى على الركوب بتقديمه فى الذكر و بكونه اضق و قال و منهم من فضل الركوب لاشتماله على استخدام المال و البدنو استدل الجصاص على فضل المشى بان الحسن بن على (ع) حج خمسا و عشرين حجة و ان النجائب تقاد معه و بان ام عقبة ين عامر نذرت ان تمشى الى بيت الله تعالى فامرها النبى (ص) ان تركب و تهدى و لولا ان المشى قربة لما اوجب الهدى بتركه.

مؤلف: مردمان را بر وجوب حج دعوت كن كه سواره و پياده خواهند آمد.

مرحوم شعرانى: اگر گويى آن ندا كه ما بياد نداريم موجب تكليف نباشد چون تكليف مشروط به علم است و ياد داشتن گوييم نداى ابرهيم در باطن و شنيدن مردم آن عهد در ظاهر سبب رسيدن دعوت او قرن به قرن به زبان ناقلين و تو اتران گرديد تا به گوش همه رسيد مانند دعوت پيغمبر ما و ساير انبياء صلوات الله عليهم.

مؤلف: ابوالقاسم بشر بن محمد بن ياسر گفت در طواف مردى كهل را ديدم روى زرد شده و اثر رنج سفر در او پيدا عصا به دست گرفته طواف مى كرد بر آن عصا اعتماد كرده از ضعف بر او رفتم و او را پرسيدم مرا گفت تو از كجايى؟ گفتم من از خراسان. گفت خراسان كجا باشد كه نشنيده بودام؟ گفتم از بلاد شرق گفت از آنجا تا به اينجا به چندگاه آيى گفتم دو ماهه يا سه ماهه راه است گفت پس دانم هر سالى اينجا به زيارت آيى كه شما همسايه اين خانه ايد من گفتم از خانه تو تا اينجا چند باشد گفت پنج سال راه است كه من از خانه بيامدم هيچ اثر بياض در سر و محاسن من نبود اكنون در راه پير شدم گفتم هذا والله الجهد البيّن والطاعة الجميلة والمحبّة الصادقة گفت والله اين است رنج عظيم و طاعت نيكو و مجتبى صادق در روى من بخنديد.

مرحوم شعرانى: كسانى كه از اندلس به مكه مى آمدند يا از مراكش مانند ابن بطوطه و ابن جبير، يا زا اقصاى چين و جزاير زير باد يعنى اقيانوسيه در سال اول به مكه نمى رسيدند و گاه مجبور مى شدند در بعض كشورها براى ناامنى يا شدت سرما مدتى درنگ كنند و بعيد نبود سفر آن ها پنج سال طول بكشد.