صفحه 461

جزاى اواگرازاهل جنت است به عليين واگرازناراست به سجين.

مرحوم شعرانى:اين تفسير با ايه مناسب تراست وبنابراين ايه دلالت داردبرتجربه واستقلال روح واينكه هنگام مرگ چيزى ازبدن جدا شده سوى پروردگار مى رود مانندايه"يا ايها النفس المطمئنه ارجعى الى ربك"وگروهى از مردم صدراسلام به روح معتقدنبودندوحكماگويند:روح انسان به واسطه مرگ فقط قواى جسمانى راازدست مى دهدمانند صامعه وباصره وادراك وكليات را كه جسمانى نيست داراخواهد بودوصدرالمتألهين مى گويد:قوه خيال هم جسمانى نيست وان را خواهد داشت به هر حال ايه دلالت داردبرتجربه روح يعنى جسمانى نيست.

اَلَيْسَ ذلِكَ بِقادِرعَلى اَنْ يُحْيِىَ الْمَوْتى.⁽¹⁾

مؤلف:هراينه قادرخواهدبودبراعده ان بعد ازموت براى مجازات اعمال ومكافات افعال.

مرحوم شعرانى:چنانكه گفتيم:انكاركفارراجع به بقاءروح است وبه دليل اينكه اعاده همان شخص اول راممكن بودندنه امكان رخلق يك انسان جديدازخاك انسان قديم تدريجاًچنلنكه خاك ان انسان قديمى گياه شودونطقه وعلقه ومضغه وانسان تازه ازان بوجودايدونيزمى دانستندازبدن مرده كرموحشرات توليدمى شودوكسى حق ندارداين كرم وحشرات به مجازات معاصى ان ميت عذاب كندبلكه منكربودندكه بدان اموات زنده شودوهمان روح گناهكاربه تن بازگردد،زيراكه وجوداين روح راانكارمى كردندوهمه ايات قران راكه براى زنده شدن مردگان احتجاج مى فرمايدراجع به بقاءوعودروح اول است وبزرگترين مطالب عقلى هم اثبات بقاى روح وعوداوست.

 

سوره مباركه انسان

إنّا خَلَقْنا الانسانَ مِنْ نُطْفَة أمْشاج

مؤلف: ابوعبدالرّحمن سلمى گفت: از ابوعثمان مغربى شنيدم در مكّه او را از اين آيه پرسيدند. گفت: خداى تعالى امتحان كرد خلقان را به نه چيز سه مفتّن و سه كافر و سه مؤمن. امّا سه مفتّن سمع و بصر و زبان است او را، و اما سه كافر نفس و هوا و شيطان است، و اما سه مؤمن عقل و روح و فكر او است و اين حديثى است معلّق از جنس طاعات.

مرحوم شعرانى: حديثى كه در طاعات وارد باشد و ترغيب به عبادت معتبر است چون موافق با كليات او امرى است كه در قرآن به مطلق طاعات آمده است.

يوُفوُنَ بِالنَّذْرِ.⁽²⁾

مؤلف: و النذر عقد على فعل بريوجبه الانسان على نفسه نذر ينذر قال عنترة.

مرحوم شعرانى: يعنى ان النفوس مائلة الى الخير ولاصلاح يطباعها الا ان تكدرها العوارض و كل مولود يولد على الفطرة العادة ان يدار الكاس من يمين المجلس وصف ارجلين مذكورين فى البيت السابق هما ابنا ضمضم واستشهد بهذا البيت الشيخ رحمه الله فى نذر الخلاف على ان النذر لايجب ان يكون بشرط.

مؤلف: روايتى را نقل ميكند كه اين آيات مربوط به جريان بيمارى امام حسن(ع)و امام حسين(ع) در سنين طفوليت و سه روز روزه نذر والدين آنها و فضه خادمه و وفاى آنها و خود آن دو بزرگوار به نذر مذكور ميباشد.

مرحوم شعرانى:به مقتضاى ظاهر تكليف نماز و روزه و عبادت طفل مميز كه به سن بلوغ نرسيده باشد صحيح است و مستحق اجر و ثواب،چون دليل استحقاق عقلى است و هر كس عمل خير را براى اطاعت امر مولى بجا آورد يا در راه رضاى او رنجى برد عقلا مستحق تعظيم و ثواب است و لو طفل مميز كه نيكى و بدى را تشخيص دهد مگر او را از عملى منع كرده باشند.

قَواريرَاْمِنْ فِضَّة قَدَّروُهاتَقْديراً.⁽³⁾

مؤلف:ازامام صادق(ع)مروى است كه"ينفذالبصرفى فضة الجنة كماينفذ فى الزجاج"نفوركندبصردرنقره بهشت همچنانكه نفوذكنددرابگينه.مرادان است كه:اصل ان اطنقره باشدومجتمع باشددراوبياض.

مرحوم شعرانى:چنانكه پيش ازاين هم گفته ايم اجسام بهشتى درصفات گوناگون محفوظ است حتى ممكن است چيزى وجودمادى داشته

1. قيامت 40 /منهج الصادقين ج 10 ص 92

2. 1)انسان 7/منهج الصادقين ج 10 ص 98

3. انسان 16 /منهج الصادقين ج 10 ص 107

صفحه 462

باشدووجودبرزخى ووجودمجردعقلى وماهيت انهادرهمه متفق باشدونام حقيقى برهمه صادق،مثلاامسام عقلى مجردبلكه جسم ست اگرچه به ذهن عامه متبادرنشودمانندانكه ازچراغ درزمان قديم چراغ برق به ذهن نمى امدوازكلمه اب اب گوگردوزاج متبادرنمى شودواماپس ازانكه بوجودان عالى شدندمى بينندلفظ بران صادق است.

وَيُسْقَوْنَ فيهاكَأْساًكانَ مِزاجُهازَنْجَبيلاً.⁽¹⁾

مؤلف: و يسبقون فيهاكأسا كان مزاجها زنجببلا.

مرحوم شعرانى: قال الامام الرازى ان الموصوفين بهذه الصفات مذكورون بصيغة الجمع كقوله ان الابرار يشربون و يوفون و يخافون الى اخر الاياف فتخصيصه بجمع معينين خلاف الظاهر و لا ينكر دخول على بن ابيطالب فيه ولكنه ايضا داخل فى جميع الايات الدالة على شرح احوال المطيعين انتهى و هذا منه تجاهل اذ كلما ذكر فيه سبب للنزول فلفظه اعم من السبب الوارد فيه كما سبق ان قوله تعالى ان الذين يرمون المحصنات الغافلات الى آخره نزل فى عائشة بلفظ الجمع و قوله تعالى تلقون اليهم بالمودة فى الممتحنة نزل فى حاطب بن ابى بلتعة هذا مع اعترافه بان الزمخشرى من المعتزلة و الواحدى من الاشاعدة ذكرا انها نزلت فى على بن ابى طالب (ع) و مع ان نزول الايات فى مدحه (ع) لايناقض مذهبه ولكن بعض العلماء يتاثرون من تحريش الملوك و اصحال لسياسة فيروجون امرهم ن غير اختيارهم و كان بنوالعباس يخافون من بنى على (ع) و يمنعون من كل شىء يقوى امرهم و كانوا يقربون النصارى و يفوضون اليهم الامور ويحبسون الشرفاء و يقتلون اولاد الرسول (ص).

مؤلف:يعنى شراب رابياميزندبه زنجبيل بهشت كه بسيارطرب ارنده ولذت بخشنده است واين غيرنجبيل درنيااست چنانكه ازابن عباس مروى است كه:هرچهت يادكرده است خداى تعالى درقران ازانچه كه دربهشت است وانرانام نهاده مثل ان دردنيانيست ولكن اوسبحانه نام نهاده است ان رابه اسمى كه معروف ومشهوراست.

مرحوم شعرانى:شايدمقصودابن عباس ان باشدكه ماهيب انهاباماهيت اشياءدنيوى يكى است امادرصفات فرق دارندچنانكه گفتيم اماازظاهركلام وى مستفادمى شودكه هيچ يك درماهيت هم بااشياءدنيوى يكى نيست خداوندنانى ازاشياءدنيابرانهاانتخاب كرده است.امابعض علمااين كلام راازابن عباس نمى پسندندومى گويند:اين اسامى رابايدحمل برظاهركرد،وقتى خداونددرقران مى فرمايد:ميوه واناروخرماولباس سندس واستبرق وسايراموربايدحمل برهمان معنى دنيوى كردوبعضى گفته اند:هركس اين الفاظ رابرغيراين ماهيات دنيوى حمل كندمى گويد:انبياءمردم رافريب داده اندنعوذبالله،امااين كلام صحيح نيست زيراكه انبياءخودفرمودند:نعم بهشتى قابل قياس بانعم دنيوى نيست مانندانكه كسى به فقيرى وعده طعام دهدذهن فقيربه نان وخرمارود،امااورابرسرسفره اى بردكه همه نوع طعام لذيذموجودباشد.

وَاِذارَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعيماًوَمُلْكاًكَبيراً.⁽²⁾

مؤلف:درحديث امده كه:"ادنى اهل الجنة منزلة ينظرفى ملكه مسيرة الف عام يرى اقساه كمايراه ادناه"يعنى فروتركسى ازاهل بهشت نظركنددرملك خودهزارساله راه ببيندومنتهاى مملكت خودرامشاهده كنددرطريقى كه مبدأان راملاحظه مى نمايد.

مرحوم شعرانى:مادردنياكواكب رامى بينيم كه فاصله ان بيش ازهزارسال است.اما مقصودازديدن اخرت ديدن تفاصيل وجزئيات است چنانكه ازفاصله يك ذراع ديده نمى شودوازاينجابايددانست كه چشم انسان دراخرت نظيرچشم دنيوى نيست وشرائط ديدن هم چيزديگرى است غيرعدسى ونورهفت پرده واعصاب ومتلقى العصتبين،بلكه هيچ يك ازشرائط حيات دنيوى دربدن اخروى نيست ومانند حركات قلب وتنفس وترشح معده وحركت خون وتصفيه كليه بلكه بدنى لطيف است بى اين كثافت والودگيهاازجهت ادراك مسلط برهمه كه دورونزديك نسبت به حواس اومساوى است واين بدن تابع اراده روح است نه مانند بدن دنيوى مانع اووروح ان رابه هرجاخواهدمى برد.

و لا تطع منهم آثما أوكفورا

مؤلف: يعنى الوليد بن المغيرة فانهما قالاله ارجع عن هذا الامر و نحن نرضيك بالمال و التزويج عن مقاتل و قيل الكفور ابوجهل نهى النبى (ص) عن الصلوة و قال لئن رأيت محمدا يصلى لاطأن عنقه فنزلت الايه عن قتادة و قيل ان ذلك عام فى كل عاص فاصق و كافر منهم اى من الناس اى لاتطع من يدعوك الى اثم او كفرو.

مرحوم شعرانى: و ليس بين اهل السنة و الشيعة بمقتضى مذهبهم شى يوجب التعاند و التباغض الا ان يحرشهم السياسة و فى هذا الزمان لايمكنهم ايضا لقرب المسافات و سهولة المخابرات و الاحتياج الى المعاشرة بالمعروف فاهل الارض بمنزلة اهل بت واحد و لنا بالصحابه كان بينهم اختلاف فى فروع الاحكام و لم ينكر ذلك احد من المسلمين و كذلك الاختلاف فى رجال باعيانهم كابى طالب كان مؤمنا او كافر او ليس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. انسان 17 /منهج الصادقين ج 10 ص 107

2. انسان 20 /منهج الصادقين ج 10 ص 109

صفحه 463

الاعتقاد بايمانه جزء من الاعتقادات الدينية و لا الاعتقاد بكفره موجبا للكفر و انما يجب الامساك عن كثير من الامور تادبامع الاخوة المؤمنين و تنزها عمالا يعنى و نختم الكلام بما نسب الى الشافعى امن غيره زوجت فاطم، افى غيره هل اتى هل اتى.

مؤلف: وروى عن الرضا (ع) انه سأله احمد بن محمد عن هذه الاية و قال ما ذلك التسبيح قال صلوة الليل.

مرحوم شعرانى: هو البز نطى.

 

سوره مباركه مرسلات

فالملقيات ذكراً.⁽¹⁾

مؤلف:پس به فرشتگان كه افكنندگانندپيامبران وحى رايابه آيات.

مرحوم شعرانى:البته مرادبه ملقيات ذكرفرشتگانندوحمل آن برآيات قرآن يابادهابعيدمى نمايدوهمين قرينه است برآن كه مرادازقرائن ديگرهم ملائكه اندكه خداوندبراى تدبيركارها آفريده است وهريك راموكل برچيزى قرارداده اماآن كه چراخداوندخودمباشركارنشدوچراملائكه مقررداشت درجواب گوئيم چنانكه براى امور مادى اسبابى قرارداده ازابروباران وباد،وسائل روحانى نيزقراردادوحكمت آنراخودداند"والله من ورائهم محيط".

واينهمه سوگند(ازاول سوره مرسلات تا آيه 7 "انماتوعدون لواقع")براى آن است كه مستمع سخت درمقام انكاراست وهرچه انكارشديدترباشدبه مقتضى بلاغت بايدسوگندراتشديدكردوكلى فرمود:"هرچه وعده داده شويدواقع مى شود"تامردم وعده قيامت رابه ديگروعده هاقياس كنندچنانكه درقران وسنت وعده هاى بسيارداده اندوخبرهاى غيب ازاينده وهمه واقع شدمانند"غلبت الروم"و"لرادك الى معاد"وامثال ان،البته وعده قيامت هم واقع مى شود.

وَ إذاالسَّماءُ فُرِجَتْ

مؤلف: و آنگه كه آسمان را بشكافند تا در او فروج و شكاف ها پديد آيد.

مرحوم شعرانى: آسمان سرحد دنياست. چون اين عالم كه ما مشاهده مى كنم و آن را عالم شهادت مى گويند به آسمان محدود است و چون شكافته شود و حد عالم شهادت برداشته شود عالم ديگر ديده مى شود.

انْطَلِقوُااِلى ظِل ذى ثَلاثِ شُعَب.⁽²⁾

مؤلف:برويديارئان شويدخصوصاًبه سوى سايه كه خداوندسه شاخ است،مرادظل يحموم است كه دودجهنم است وبه جهت بزرگى وبسيارى متفرق مى شودبه شعبه هاوهرشعبه به طرفيرودهمچنانكه دود عظيم متفرق مى گرددوخصوصيت سه شعبه يا به جهت ا است كه حجاب نفس ازانوارقدس سهاست كه ان حس وخيال ووهم است ويابه جهت انكه مؤدى به ان عذاب قوه واهمه است كه حال است دردماغ وغضبيه كه دريميم قلب است وشهويه كه دربسيار ان است.

مرحوم شعرانى:مراد ازحس پنج حس ظاهراست"سامعه وباصرهوشامعهوذائقه ولامسه"ومرادازخيال يكى از قئاى باطنه است كه صورتهاى محسوس ظاهرى رامدتها هگاه مى داردومراداز وهم قوه ديگرازقواى باطنه است كه مدرك معانى جزئيه است وچون نفس انسان محاط به اين سه قوه است واين سه قوه راه انسان است به عالم جسمانى وروح چون به سب انها مربوط به اين عالم است ازعالم روحانى غافل است،چون به تجربه معلوم گرديده است كه نفس به هرجانب متوجه باشدازجانب ديگرغافل است وتجسم اين حالات دراخرت ان است كه خداوند فرمود.

فباى حديث بعده يؤمنون.⁽³⁾

مؤلف:پس به كدام پس ازقران مى گرويد؟

مرحوم شعرانى:انكه به قران ايمان نياوردبه هيچ عقيده واصلى نبايدايمان اوردچون احتجاجات درقران ازهمه واضح تراست مثلادرتوحيدبه ادله بسيارتمسك فرموده است ازمشاهده عجائب قدرت ودقائق حكمت كه درموجودات به كاررفته وهم به ادله عقلى وذمقى كه سايركتب ازان خالى است ودرنبوت هم به قران اخباراينده وادله ديگرپيغمبرى حضرت خاتم(ص)راثابت فرموده وادله قران درمعادازهركتابى بهتراست زيرااولاان رابه تجسم محقق وثابت فرموده است،چون مردم غيرجسم راخيال وموهوم مى دانندودرقلب

1. مرسلات 5 /منهج الصادقين ج 10 ص 116

2. 2)مرسلات 30 / منهج الصادقين ج 10 ص 119

3. مرسلات 50 /منهج الصادقين ج 10 ص 123

صفحه 464

انهاوقعى ندارندودليل ان راهم واضح ترازهمه بيان كرده است ازجمله انكه بسياراخبارازاينده دادوواقع شدالبته قيامت وحشر ونشرهم واقع مى شود.چون تأكيددران بيش ازسايروقايع فرمود.

فالملقيات ذكرا

مؤلف: يعنى الملائكة تلقى الذكر الى الانبياء و يلقيه الانبياء الى الامم عن ابن عباس.

مرحوم شعرانى: لايعبدان يكون جميع هؤلاء ملائكة فان الذى لاشك فيه بين المسلمين ان القوى الطبيعيه غير مستقلة فى افعالها فالربح و المطر و السماء و الارض مسخرات بامرالله كالقلم فى يد الكاتب و المنشار فى يد النجار فما تراه من المصالح و الحكم فى افعالها تدل على ان فاعلها صاحب شعور حكيم كما ان اشتمال الخط على المعانى و المعلوم يدل على ان الكاتب ليس القلم باستقلاله بل عالم فكر عالم فكر و قدر و لا ينكر ذلك الحكماء الا لهيون ايضا الا انهم يقولون يكفى فى ذلك ملك الواحد مسمى بالعقل الفعال يدبر بامر الله و يقول اهل الشرع بملائكة كثيرة مفسوض الى كل جماعة منهم شىء من عند الله و الحكماء لم يبرهنوا على وحدة العقل.

مؤلف: قال ابن عباس اول النهار العذبة اربعة جيحان و منه دجلة و سيحان نهر بلخ و فرات الكوفة و نيل مصر.

مرحوم شعرانى: يعنى النهار المعروفة لديهم لا فى جمع الارض كما يقول رجل منا الشعراء اربعة فتسميهم تعنى فى لسانك و قال المتنبى سريت الى جيحان من الارض آمد و آمد الآن فى بلاد التركية و بدل على ان جيحان هناك ايضا و سيحان بالالف فى بلادهم يصب فى بحر الروم و الاولى ان يكون هو المراد فى كلام ابن عباس لا سيحون نهر بلخ فانه بعيد عند بلاد العرب.

فنعم القادرون

مؤلف: فنعم المقدرون نحن و يجوزان يكون المعنى اذا خفف من القدرة اى قدرنا على جميع ذلك فنعم القادرون على تدبير ذلك.

مرحوم شعرانى: استدلال باربعة امور فى الجنين الاول خلق الحى من الميت و الثانى جمله فى الرحم و هو مستقر صالح له قوة ماسكة و لو لم تكن فيه تلك القوة لخرج المنى بسهولة و الثالث تقدير تسعة اشهر و ضرورة وضع الحمل عند احتياج الجنين الى الطعام و دفع البول بلامهلة الرابع تقدير الجوارح على مقدار الحاجة.

و الجبال اوتادا

مؤلف: للارض لئلاتميد بأهلها.

مرحوم شعرانى: اطلاق كلمة الارض على الكرة الارضية اصطلاح علماء الهيئة و ليس معناها فى اللغة الا البسيط الممدود تحت اقدام المخلوقين المسمى بالبر و هو قشر جامد على مائع مذاب و لابدان يكون فى معرض الميدان و الاضطراب و لو لا ان الجبال اثقلتة و اشتبكت اصولها و هى من الاحجار الصلبة لكانت الزلازل دائمة و الخسف و الشق و هلاك آلاف من النفوس فى كل يوم متواترة ولكن الحكمة اقتضت تصلب القشر الارضى بالاحجار لئلا تميد باهلها.

لنخرج به حبا و نباتا

مؤلف: اى بالماء

مرحوم شعرانى: هذا يدل على بطلان قول من زعم ان الاسباب الطبعيه لاتأثير لها كما هو مذهب الاشاعرة فانهم ينكرون العلية اصلا و الحق ان تلك الاسباب معدات ثهيىء المواد لقبول الصور من الله تعالى فلها تأثير فى الجملة لكنها مسخرة بامرالله و لذلك نسب الاخراج الى نفسه ثم ذكر الماء بالباء السببة.

مؤلف: و فى الحديث عن البراء بن عازب قال كان معاذ بن جبل جالسا قريبا من رسول الله (ص) فى منزل ابى ايوب الانصارى فقال معاذ يا رسول الله أرأيت قول الله تعالى يوم ينفخ فى الصور فتأتون افواجا الآيات فقال يا معاذ سألت عن عظيم من الامر ثم ارسل عينيه ثم قال يحشر عشرة اصناف من امتى اشتاتا قد ميزهم الله من المسلمين و بدل صورهم بعضهم على صورة القرة و بعضهم صم بكم لايعقلون و بعضهم بمضغون السنتهم فيسيل القيح من افواههم لعابا يتقذرهم اهل الجمع و بعضهم مقطعة ايديهم و ارجلهم و بعضهم مصلبون على جذوع من نار و بعضهم اشدنتنا من الجيف و بعضهم يلبسون جبابا سابغة من قطرانلازقة بجلودهم فأما الذين على صورة القردة فالقتات.

من الناس و أما الذين على صورة الخنازير فأهل السحت و الم المنكوسون على رؤسهم فآكلة الربا و العمى الجائرون فى الحكم و الصم البكم المعجبون باعمالهم و الذين يمضغون بالسنتهم فالعلماء و القضاة الذين خالف اعمالهم اقوالهم و المقطعة ايديهم و ارجلهم الذين يؤذون الجيران و المصلبون على جذوع من نار فالسعاة بالناس الى السلطان و الذين هم اشدنتنا من الجيف فالذين يتمتعون بالشهوات و اللذات و يمنعون حق الله فى اموالهم و الذين يلبسون االجباب فاهل الفخر و الخيلاء.

مرحوم شعرانى: و هذا يدل على تجسم المكات فى الاخرة و كما ان فى الدنيا لايرى ما عليه الانسان من الفضائل و السعادات التى حصلت

صفحه 465

لنفسه باعماله الحسنة كذلك لايرى فى الاخرة ما كان عليه فى الدنيا من الجمال و صحة البدن و كمال الجسم بل النفس هناك ظاهرة بصفاتها بعد ان كانت فى الدنيا مغمورة و البدن هناك مغمور بعد ان كان ظاهر الحكم و البدن ظل النفس هناك معلول لها لايمنع النفس عما تريده كما فى الدنيا و تعلقها به نوع آخر من التعلق لاكتعلقها به فى الدنيا بواسطة الروح البخارى و حركة القلب و جريان الدم و غير ذلك.

مؤلف: و المآب مفعل من الاوب و هو الرجوع قال عبيد.

و كل ذى غيبة يؤوب

و غالب الموت لايؤوب

مرحوم شعرانى: عبيد بن الابرص من شعراء الجاهلية معاصر الامرى القيس او اقدام منه بقليل قتله المنذر بن ماء السماء فى الغربين اذا تاه فى يوم يؤسه و القصمة فى ذلك تطول و من محاسن شعره من هذه القصيدة: من يسال الناس يحرموه وسائل الله لايخيب، بالله يدرك كل خير، و القول فى بعضه تلفيب، والله ليس له شريك، علام ما اخفت القلوب و وزن الشعر مستفعلن فاعلن مفعولن من البسيط المجزو.

 

سوره مباركه نازعات

فَالْمُدَبِّراتِ اَمْراً.⁽¹⁾

مؤلف: فيها أقول ايضا- احدها- انها الملائلكة تدبر امر العبادهن السنة الى السنة الى السنة عن على (ع) (و ثانيا) ان المراد بذلك جبرئيل و ميكائيل و ملك الموت و اسرافيل عليهم السلام يدبرون أمور الدنيا فأما جبرئيل فموكل بالرياح و الجنود و أما ميكائيل فموكل بالقطر و النبات و اما ملك الموتفموكل بقبض الانفس و اما اسرافيل فهو يتنزل بالامر عليهم عن عبد الرحمن بن سابط.

مرحوم شعرانى: عبد الرحمن بن ثابت و يقال انه عبد الرحمن بن عبدالله بن سابط الجمحى المكى مات سنة 118 فهو معاصر للباقر (ع) و الفرق بينه و بين القول الاول الفرق بين العام و الخاص.

مؤلف:پس تدبيركنندگانكارديايعنى جبرئيل كه بررياح وجنودموكل است واسرافيل كه نازل مى شودباقضيه واقدارونيكائيل كه باران وگياه متعلق به اواست وعزرائيل كه قبض ارواح نامزداوست.

مرحوم شعرانى:همه مذاهب براى خداوندعالم ملائكه ثابت كردندوحكماى الهى نيزعقول ونفوس كليه گفته اند وانهاراموكل برتدبيركارهاى جهان دانسته اندپس دروجودانان شك نبايدداشت وبعضى گويند:ملائكه چيزديگراست وعقول ديگروحق ان است كه اين هردو يكى است هرچندكه درصفات وحالات انهااختلاف داشته باشندواگركسى گويد:خداوندچراخودمباشركارهانشدگوئيم:حكماگويند:"الواحدلايصدرعنه الاواحد"واهل شرع گويند:اوخودمصلحت چنين دانست كه هركاررابه فرشته گذاردوالله العالم.وبرماثابت است كه موجوداتى كامل ترازمادرعالم غيب هستندكه به ماالهام مى كنند چونانكه ازتتبع رؤياهاى صادقه دانسته ايم.

فالْمُدَبَّراتِ أمراً

مؤلف: عبدالرحمن ابن ثابت گفت: تدبير كار دنيا چهار فرشته مى كنند: جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و ملك الموت. اما جبرئيل موكّل است بر بادها و لشكرها، و امّا ميكائيل موكلّ است بر قطره باران و نبات و زمين، و اسرافيل فرمان خداى به ايشان مى رساند، و اما ملك الموت موكّل است به قبض ارواح.

مرحوم شعرانى: قول عبدالرحمن بن ثابت حجت نيست و حق آن است كه حدى براى شماره آنان قائل نشويم و مشائيان كه عقول را ده گفتند مقصودشان انحصار نيست و اشراقيان كه انوار قاهره را بى حد و حصر دانستند به حق نزديك ترند و بايد علم آن را به خدا واگذار كرد، و چهار فرشته معروف منافى آن نيست كه فرشتگان بسيار به فرمان هر يك باشند.

يَوْمَ تَرْجُفُ الرّاجِفَةُ.⁽²⁾

مؤلف:روزى كه بجنبدجنبيدنى،مراداجرام سامنه ارض وجبالندكه به شدت تمام به لرزه درايند.

مرحوم شعرانى:البته اين زلزله عام وكلى كه شامل همه اجزاى زمين ياعالم شودغيراززلزله هاى عادى است كه گاهى درزمان ماواقع مى شودوتخويف مردم زمان مااززلزله قيامت براى عواقب ان است كه زنده شدن پس ازان وحساب وعقاب است وگرنه تخويف مردم اين زمان به زلزله وخسف وسايربلاهائيكه پس ازچندين هزارسال واقع خواهدشدواينان دران وقت نيستندمعقول نيست،اماچون اين وقايع كاشف ازبطلان وخرابى دنياى مادى وظهورعالم اخرت ودارثواب وعقاب است مورث تخويف ووعيدخواهدشد.

1. نازعات 5 .منهج الصادقين ج 10 ص 138

2. نازعات 9 /منهج الصادقين ج 10 ص 139

صفحه 466

مؤلف: و قولهم النقد عندالحافرة أى عند اول كلمة يعنى العاجل و أول اليوم كما قالواالتقى القوم فاقتتلوا عندالحافرة أى عند أول كلمة و قيل معناه إذا قلت بعتك يرجع عليك بالثمن فهو من الرجوع أيضاً و قالوا معناه النقد عند حافرالدّابَّة.

مرحوم شعرانى: النقد عندالحافر مثل است، يعنى در مسابقه اسب دوانى چون اسب اول به مقصد رسيد مال مسابقه را نقد بايد داد. و نيز گويند مقصود آن است كه اسب را نقد بايد خريد و ثمن را نزد پاى اسب گذاشت.

فَاِذاهُمْ بِالسّاهِرَةِ.⁽¹⁾

مؤلف:ازوهب روايت كرده اندكه ساهره نام زمينى است نزديك بيت المقدس درحوالى جبل اريحاومحشرانجاخواهدبودوهداى ان راگشاده گرداندچندانكه خواهد.

مرحوم شعرانى:بايددانست كه عالم اخرت بادنياتزاحم نداردواجزاءعالم اخرت نيز باهم تزاحم ندارندچنانكه دررواينى پرسيدندازمعصوم عليه السلام كهاگربهشت به بزرگى اسمان وزمين است پس جهنم دركجاقراردارد؟معصئم فرمود:وقتى روزايدشب كجاست وحديث دروافى هست واشاره به شرح ان شده نظيرانكه ملائكه برگوشه دهان انسان مى نشينندبراى ثبت اعمال ومزاحم لقمه وطعام نيستندوياقطرات باران فرومى ايندومزاحم يكديگرنيستند يعنى جارابرهم تنگ نمى كنند.وهم دروافى است كه حضرت امام جعفرصادق(ع)يكى ازاصحاب خودرابيرون شهرمدينه بردونهرهاى بهشت وكوثررادرانجابدونشان دادپس دنيايعنى زمين مدينه مزاحم نهرهاى بهشتى نيست وبيشتراستعجاب مردم ازقيامت وانكارايشان براى توهم تزاحم است.والله العالم.

فَاَخَذَهُ اللّهُ نَكالَ الْآخِرَةِ.⁽²⁾

مؤلف:يكى ازعرفامناجات كردكه خداوندا،اين چه حال است كه فرعون"اناربكم الاعلى"گفت وحسين منصورحلاج"اناالحق"هردويك دعوى كردند.روح حسين درعليين استوازان فرعون درسجين؟هاتفى اوازدادكه:فرعون به خود بينى درافتادوهمه خودراديدولى اوخودراگم كرد.پس درميان فرق بسياراست.

مرحوم شعرانى:از اتحاد بر حسب مفهوم لفظى دو چيز به ذهن متبادر مى گردد.يكى آنكه وجود حق را ثابت بدانى و ساير موجودات را براى ضعف و ناچيزى فانى و مستهلك چنانكه گوئى موجود خدا است و ديگر چيزى نيست كه در حقيقت وجود ممكنات را انكار كرده و آنها را ناچيز دانسته نه وجود حق را و اين سخن غلو و مبالغه در توحيد است و انكار اصالت ممكنات غلط باشد يا درست كفر نيست. مفهوم دوم اتحاد آن است كه وجود همه ممكنات را ثابت و محقق دانى و خداى تعالى نعوذ بالله را در آن حلول كرده شمرى و اين كفر است چون خداى تعالى را در ممكنات مستهلك شناخته،اما در معنى اول ممكنات را در مقابل او مستهلك دانسته.و نطر در اينجا بخصوص حلاج و فرعون نيست و هر دو مثال است يعنى:هر كس كه چنين گويد متوغل در توحيد است و هر كس كه چنان گويد متوغل در انكار و چنانكه گفتيم مؤلف اين كتاب در زمانى مى زيست كه هنوز ميان عرفاى صوفيه و اهل شرع عناد شديد نبود و شيعه هم مانند اهل سنت در عهد ما فقها و صوفيه با صفا بايكديگر مى زيستند.

وَالْاَرْضَ بَعْدَذلِكَدَحيها⁽³⁾

مؤلف:وزمين رابعدازاريدن اسمان بگسبردومنبسط ساخت به جهت ارام گرفتن خلائق دران.جمهورعلماءبرانندكه افرينش زمين پيش ازخلق اسمان است وگستردن ان بعدازان،چنانكه درروايت ثابت شده كه حق سبحانه زمين رابيافرندوهمه رادرزير كعبه جمع كردوبعدازان اسمان رابيافريد وجبرئيل رافرموده تازمين رااززيرخانه كعبه بگستردچنانكه جامه به هم پيچيده رابگسترانند.

مرحوم شعرانى:علماى طبيعى معتقدندكه اب دراغاز خلقت زمين برهمه سطح ان احاطه داشت چنانكه انروز سه ربع ان رااب گرفته واين نقطه هام خشكس كه به نام برقديم وجديديااسياواروپا وافريقاوامريكاوسايرجزائر درياتنهايك ربع صطح كق دريا بالامى ايدوجزيره نو پديدمى اوردوهرگاه تراكم مرجان وجزيره مرجانى موجود مى شودوگاهى جزيره رااب مى گيردودراين روايت به ماخبردادندنخستين زمينى كه ازاب برامدمحل كعبه بود وسايرامكنه به تدريج بدان ملحق شدند.

مؤلف: در تأويل اين آيه خلاف كردند. عبدالله عباس گفت: خداى تعالى أول زمين را بيافريد تا گسترده شد، آنگاه آسمان را بيافريد. آنگاه جبرئيل بيامد و زمين را از زير خانه كعبه بيرون آورد. چنانكه نامه نوشته كه لا از زير لا بيرون آرند. عبدالله عمر گفت: خداى تعالى زمين كعبه بيافريد بر ركنى و بر آب نهاد پيش از آنكه عالم آفريد به هزار سال.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نازعات 14 /منهج الصادقين ج 10 ص 141

2. 1)نازعات 25 /منهج الصادقين ج 10 ص 144

3. 2)نازعات 30 / منهج الصادقين ج 10 ص 146

صفحه 467

مرحوم شعرانى: يعنى هزار سال پيش از خلقت عالم باز هم موجودى بود مانند آب و كعبه، و گاه باشد كه عالم گويند و از آن اين وضع فعلى جهان را خواهند كه حادث زمانى است نه آنكه پيش از اين وضع هيچ موجود نبود.

مؤلف: و آثر الحيوة الدنيا.

مرحوم شعرانى: هذه الاية تدل على ان ايثار الحيوة الدنيا رأس كل خطيئة و ذلك لان الماديين يرون انالموجود منحصر فى هذا الجسم المحسوس و عليه يعكفون ولا يهمون بغيره فينكرون البعث والنشور والملائكة والقبر والجنة والنار ولا يعترفون بسعادة ولا شقاوه الا بما يوجب راحة البشر فى حيوة الدنيا ولا يرون قبح اللذات الا اذا منع من لذه دنيوية اقوى و اعم فحب الدنيا راس كل خطيه.

كَاَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَهالَمْ يَلْبَثوُااِلّاعَشِيَّةً اَوْضُحيها.⁽¹⁾

مؤلف:گوئياكفارمكه روزى كه بينند قيامت راكه ازامدن ان مى پرسنددرنگ نكرده انددردنيايادرقبرمگرشبانگاه روزى ياچاشت ان روزكه عشيه ان مذكورشد.يعنى ازهول ان روزمدت زندگانى خودرافراموش كنند.

مرحوم شعرانى:براى انهاكه درقيامت زنده شوندزمان نورديده است وبه محض انكه مردندچشم وبازكنند وقيامت راببينند هرچنداگرزنده بودندساليان درازبرانهاگذشته بودهنوزبسياربه قيامت مانده.وهرچه دربرزخ برانهاگذشته باشدنيزفراموششان گرددودراينجاسخنى ديگرنيزهست.

فالمدبرات امرا

مؤلف: فيها أقول ايضا- احدها- انها الملائلكة تدبر امر العبادهن السنة الى السنة الى السنة عن على (ع) (و ثانيا) ان المراد بذلك جبرئيل و ميكائيل و ملك الموت و اسرافيل عليهم السلام يدبرون أمور الدنيا فأما جبرئيل فموكل بالرياح و الجنود و أما ميكائيل فموكل بالقطر و النبات و اما ملك الموتفموكل بقبض الانفس و اما اسرافيل فهو يتنزل بالامر عليهم عن عبد الرحمن بن سابط.

مرحوم شعرانى: عبد الرحمن بن ثابت و يقال انه عبد الرحمن بن عبدالله بن سابط الجمحى المكى مات سنة 118 فهو معاصر للباقر (ع) و الفرق بينه و بين القول الاول الفرق بين العام و الخاص.

مؤلف: و ثالثها- انها الافلاك يقع فيها امرالله تعالى فيجرى بها القضاء فى الدنيا رواه على بن ابراهيم.

مرحوم شعرانى: كانه رواه فى غير كتاب التفسير فانه غير موجود فى تفسير هذه السورة و لا منافاة بينه و بين القولين الاولين فان السموات قد تطلق على العالم الروحانى لعلوه المعنوى او باعتباران اجسامها تحت تدبير الملئكة فلن قيل هذه الايات ثؤيد مذهب الحكماء فى العقول و ماقاله الاشراقيون فى ارباب الانواع قلنا اراد و بما قلنا ارادو بما قالو الملئكة فلا مشاحة معهم فى الاصطلاح.

مؤلف: قال بان عباس ان الله تعالى دحا الارض بعد السماء و ان كانت الارض خلقت قبل السماء و كانت ربوة مجتمعة تحت الكعبة فبسطها.

مرحوم شعرانى: ذكرنا سابقان ان الارض فى اللغة لايطلق على الكره الارضيه بل على البسيط الممدود تحت الاقدام و لا يمتنع ان يخلق اولا كرة لايكون عليها قشر قابل للمشى و للزرع بان يكون على جميع السطح ماء او مائع مذاب نارى ثم يحدث عليه هذا القشر المسمى بالارض و الصعيديان يخرج البر من الماء او بان يبرد و ينجمد الجسم النارى تدريجا و يكون ابتداء خروج البر من البحر من موضع الكعبة و يكون منه دحو الارض فانه وسط البر القديم تقريبا من جزاير الخالدات الى بحر الصين طولا و من عرص عشر درجات جنوبية الى خمسين درجه شمالية و عرض مكة 21 درجه 40 دقيقه.

 

سورة عبس

ثم السبيل يسره

مؤلف: اى ثم بسر سبيل الخروج.

مرحوم شعرانى: كون خالق الانسان حكيما عالما بديهى اذصدر عنه هذا المخلوق العجيب بعناية و تدبير لايمكن ان يذهب عن احد فان النطفة ليس الحيوة من مقتضى ذاتها مقتضى الشى من لوازمه لاينفك عنه فصيرورته حيا ليس عن ذاته و ليس ايضا بتدبير الرحم و الحرارة الغزيزية التى فى الام فانها و امثالها ايضا ليست الحوة من مقتضى ذاتها فكيف تعطبى غيرها فان الام تموت ايضا و لو كانت الحيوة لازمة لها لم تمت فللحيوة مبدا آخر لان كل ما بالعرض يجب ان ينتهى الى ما بالذات فلوجمعنا آلافا من الاجسام الجافة لم ثبتل مالم يرش عليها الماء و اما المقادير فيكفيك ان تعلم ان واحدا من هذه العروق و الشرائين فى البدن لو سار اضيق او اوسع مما هو عليه احدث امراضا يمتنع علاجها.

1. نازعات 46 /منهج الصادقين ج 10 ص 148

صفحه 468

سوره مباركه تكوير

اِذاالْشَّمْسُ كُوِّرَتْ.⁽¹⁾

مؤلف:چون آفتاب در هم پيچيده شود و اين به دو وجه است. يكى آنكه مشتق باشداز"كورت العامة اذاالفغتها" يعنى ضوء آن را در هم پيچند و گرد كنند وانتشار و انبساط نور آن از بساط آفاق زايل گردانند تا آنكه همه عالم تاريك شود واين عبارت است از ازله جرم آن واعلام آن، چه مادام كه جرم انباقى استضوء آن منبسط است وغير ملفئف.

مرحوم شعرانى:شايد خورشيد با آنكه باقى است نورش زائل شود، چون خورشيد هم مانند ساير اجسام است كه داراى حرارت و شعاعند و چون ماه روشنائى و حرارت به تدريج تمام شود مانند آتش هاى ديگرخاموش شود. و علماى عصر معتقدند همه كواكب وخورشيد روزى خاموش خواهند شد و باز خورشيدهاى ديگر وستاره هاى ديگر موجود مى شوند،اما معتقدند كه فناى آنها به تدريج است نه آنكه يك دفعه همه كواكب تاريك شوند و البته اعتماد ما بر كلام خداست نه قول آنها و شايد اهل محشر از كثرت نور و شعاع عالم خود خورشيد را تاريك ببينند و كواكب را گرچه نورانى باشند در ضمن فروغ آن عالم تيره مشاهده كنند .

وَاِذاالْوُحوشُ حُشِرَتْ ⁽²⁾

مؤلف:و آن گاه كه همه جانوران وحشى جمع كرده شوند در يكجا و همه به يكديگر مختلط شده ،متعاديان را مجال اضرار يكديگر نماند.از قتاده مروى است همه حيوانات به جهت قصاص محشور شوند تا انكه ذباب را نيز حشر كنند. مروى است كه بعد از قصاص و اعواض آنها را خاك كنند و هيچكدام باقى نمانند مگر انچه در او سرور بنى آدم باشد و موجب تعجب ايشان از صورت ايشان چون طاوس و غير آن و كسانى كه مى گويند عوض دائم است قائلند به اينكه وحوش نيز هميشه خواهند بود و جماعتى كه از آنها قائل به دوام عوض نيستند مى گويند كه حق سبحانه ايشان را مؤيد سازد به فضل عميم و فانى نگرداند واضح و اشهر عدم بقاى ايشان است.

مرحوم شعرانى:ازجهت آنكه مرگ و فنا در آن عالم نيست و علاوه بر ان همه چيز محشور مى شوند بقاى آنها به نظر صحيح تر مى آيد و فنا و تجدد منحصر به عالم ماده است كه استعداد تغيير و فنا دارد.

وَاِذاالْبِحارُسُجِّرَتْ.⁽³⁾

مؤلف:وآن هنگام كه درياها برگردانيده شوند، يعنى به يكديگر آميخته سازند تا همه درياهاى تلخ و شيرين يك دريا شوند و يا اين مأخوذ است از "سجرالتنور اذا ملأه بالحطب"، يعنى درياهاى پراز آتش گردانيده شودوتفتانيده گردد براى تعذيب اهل نار.

مرحوم شعرانى:شايد خدا در بيان درهم ريختن و برآشفتن اوضاع اين جهان به غلبه ضد تعبير فرموده. مثلا كوه كه در ثبات و رسوخ ضرب المثل است روانه گردد كه "واذالجبال سيرت" و درياهاباآن آب و رطوبت آتش گردد و دود ازان برخيزدچنانكه خورشيدتيره گرددوغيرذلك.

وَاَذاالْمَؤُدَةُ سُئِلَتْ.بِاَىِّ ذَنْب قُتِلَتْ.⁽⁴⁾

مؤلف: روى عن اميرالمؤمنين (ع) و اذ الموؤدة سألت.

مرحوم شعرانى: اى بصيغة المعلو كما فى فصل الخطاب عن السيد المرتضى رحمه اللهو يوقف لحمزه على الموؤدة بوجهين على وزن معونه بنقل حركة الهمرة الى الواو قبلها و حذف الهمزة و الثانى بتشديد الواو على وزن بلوطة و يوقف له له على سئلت بتسهيل الهمزة كالياء او بابدالها واوا مكسورة على مذهب الاخفش.

مؤلف: وروى عن النبى (ص) انه سئل عن العزل فقال ذلك الوأد الخفى قال الفرزدق.

مرحوم شعرانى: المشهور حمل النبى على الكراهة و افتى بعضهم بالحرمة عن الحرة الا اذا شرط عليها و ذلك لان المرئد تلتذ بلانزال.

مؤلف:وانگاه كه دخترزنده درگوركرده پرسيده شوديعنى ازوى سؤال كنندكه به كدام گناه كشته شده است.واين عنل شتيع وفعل قبيح عادت

1. تكوير1/منهج الصادقين ج ص

2. 1)تكوير /5 منهج الصادقين ج 10 ص 160

3. تكوير6 .منهج الصادقين ج 10 ص 160

4. 2)تكوير9-8 /منهج ال

صفحه 469

اكثرعرب بوده درجاخليت كه ازخوف درويشى ياازجهت لحوق عاروعيب دختران رازنده درگوركردندى.

مرحوم شعرانى:مردم عربستان سخت درمضيقه معاش بودند وبعضى ازقبايل دختران رامى كشتندياازترس فقرياننگ شوهردادن ودرايه ديگرفرموده"لاتقتلوااولادكم خشية املاق"فرزندان خويش راازترس درويشى مكشيدودرعهد مانيزاين ترس بر مردم مستولى گشته چنانكه بسيارى ازامتهاى متمدنه هم مانندقبايل وحشى اولادرادرحال جنين ميكشندومى گويند:پسازصدسال ديگرشماره مردم كره زمين دوبرابرشودواگرحساب انهادرست باشدبايدهزاران سال پيش دركره زمين دوميليون نفربوده ودردوهزارسال پيش دوهزار نفرودرسه هزارسال پيش يعنى درعهدحضرت داود(ع)فقط دونفربوده اند پس اين حساب صحيح نيست وشماره انسان ومقدارروزى باخداست.

وَاِذاالسَّماءُكُشِطَتْ.⁽¹⁾

مؤلف:وانگاه كه اسمان بركنده شودوازروى يكديگركشيده شودمانندبركندن پوست ازمذبوح وبرداشتن پرده ازروى چيزى وبعدازان ان رادرهم پيچند.

مرحوم شعرانى:اسمان فاصله بين اين جهان وان جهان است وچون برداشته شودبينندگان ان عالفم راببيندوديدن ان عالم ورفتن انجايكى است.

فَلااُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِالْكُنَّسِ.⁽²⁾

مؤلف: من صفتها أيضا لانها تكنس اى تتوارى فى بروجها كما تتوارى الظباء فى كناسها و هى خمسة أنجم زحل و المشترى و المريخ و الزهرة و عطارد عن على (ع).

مرحوم شعرانى: هذه الخمسة تسمى بالخمسة المتحيرة و ذلك لان سيرها لايشبه سير القمر و الشمس بلا تسير مثلا من برج الحمل الثور فتقف فى مكانها اياما لايرى فيها حركة ثم ترجع فى المسير حتى تدخل ثانيا برج الحمل من آخره فتقف اياما ثم تستقيم فى سيرها و هكذا حتى ان المشترى ترجع فى دورة واحدة احدى عشرة رجعة و زحل تسعا و عشرين رجعة و هذا بنظم و قدر معين كساير الحركات الفلكية و كان قدماء المنجمين ينسبون ذلك الى افلاك صغار غير محيطة بالارض اذا حصل الكوكب فى حضيضها ترى راجعة او فى ذروتها ترى مستقيمه و يسمونها فلك التدوير و اما اليوم فينسبونها الى امتزاج حركة الارض و حركه تلك الكواكب و شرح ذلكيطول و قال الامام الرازى رجوعها هو الخنوس و كنوسها اختفائها تحت ضوءالشمس يعنى عند الاحتراق او فى النهار وروى الطبرى عن ابن زيدانها تخنس تتاخر عن مطلعها تتاخر كل عام عن تعجيل ذلك الطلوع و الكنس تكنس بالنهار فلا ترى و الاصل فى ذلك كلام امرالمؤمنين عليه السلام و اختلف الرواة فى التعبير لعدم مهارتهم فى النجوم و الاظهران الخنس اشارة الى اختفائها فى ضوء الشمس و الجوارى الى استقامتها و الكنس الى رجعتها ال منزلها الاول.

مؤلف:پس البته سوگند مى خورم به ستارگان رجوع كننده بعد از رفتن . مراد ماسواى نيرين است از سيارات .

مرحوم شعرانى:سيارات كه در قديم مى شناختند هفت بود چنانكه گفته اند :

قمر است و عطارد و زهزه

شمس و مريخ و مشترى و زحل

و از اين هفت ماه و خورشيد را نيرين گويند و ماسواى نيرين كه پنج كوكبند خداوند خنس فرمود و منجمين متحيره گويند براى انكه گاهى در مسير خود رجعت مى كنند مثلا مشترى يكسال برخى را طى مى كند مثلا برج سرطان را تا نزديك به آخر آن يكمرتبه باز مى گردد و ار آخر برج چند درجه به اخر مى رساند يكمرتبه بر مى گردد و پس از چندى مستقيم مى شود و اين معنى بر علماى هيئت و نجوم واضح است .

مؤلف: الجوار الكنس روندگان كه پنهان شوندگانند در تحت روشنى افتاب . و از حضرت با رفعت امير المؤمنين (ع)مروى است كه مراد به اين نجوم داراى خمسه انه كه آن را خمسه متحيره نيز گويند و آن مريخ است و زحل و عطارد و زهره و مشترى كه با شمس و قمر سير مى كنند و رجوع مى نمايند تا آنكه در تحت ضوء شمس مستور مى شوند پس خنوس ايشان رجوع است و كنوس ايشان اختفاء در تحت ضوء شمس .

مرحوم شعرانى:و آن را علماى نجوم احتراق گويند و آن در اوسط ايام استقامت است در علويه

مُطاع ثَمَّ اَمين.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تكوير11 /منهج الصادقين ج 10 ص 163

2. 3)تكوير 15 و 16 / منهج الصادقين ج 10 ص 164

3. تكوير21 /منهج الصادقين ج 10 ص 165

صفحه 470

مؤلف:يعنى شأن دهنده فرمانبرنده شده درميان ملائكه.يعنى هرچه گويدفرمان اوبرندوازان جمله درشب معراج خزنه جنت رامرنمودتاابواب بهشت راگشودندوپيغمبر(ص)داخل شدوانواع نعم ان رامشاهده نمودوخازنان دوزخ راحكم كردتادرهاى دوزخ راگشودندوحضرت انواع نكال وعذاب ان رابديد.

مرحوم شعرانى:وازاين جمله معلوم گرديدكه بهشت ودوزخ هم اكنون مخلوقندوانهاكه انكاران كردندبه دليل لض متمسك نشدندبلكه به عقل خويش اعتمادكردندچون ندانستنداگراكنون موجودباشنددركجاى اين عالم وماگوييم:اموراخرت رابه خدابايدگذاشت وانچه ازظاهرشرع فهميده مى شودقبول بايدكردجون ماازان عالم خبرنداريم وعقل رابدان راهى نيست واعتمادمابه اخبارخداوپيغمبراست وشايدان عالم مزاحم اين عالم نباشدوبهشت دراسمانهااست امانه چنانكه زنديقى باموشك به اسمان رود ان راببيندچنانكه پيغمبردرشب معراج ديد.

وماهوعلى الغيب بضنين...⁽¹⁾

مؤلف:ونيست پيغمبربرچيزهاى پوشيده يعنى برآنچه بوحى بدومى رسدبخيل كه شماراتعليم ندهدواوراازشمابپوشاند.

مرحوم شعرانى:چنانكه ابوعلى بن سينادراشارات گويد:بسيارى ازمردم براى آنكه مردم آنانراسخريه نكنندازگفتن پاره اى عقايدخوددارى مى كنند.مثلاخوابهاديده اندوعلناًتعبيرشده واعتقادبه وجودعالم غيب دارندامابامردم نمى گويندوهمچنانكه اوگفته است مانيزبسيارديده ايم دردعاهاوتوسلات ونذرهاچيزهاديده اندونمى گويندازترس انكارواستهزاى مردم وپيغمبر(ص)آنچه ديده بودازجبرئيل ومأموربه گفتن آن بودمى گفت.

فاين تذهبون.⁽²⁾

مؤلف:پس به كجامى رويد؟يعنى سخن بدين راستى ودرستى چراازان اعراض مى كنيدوباوجودظهورحقيقت ان نسبت مى دهيدان رابه سحروكهانت واساطيراولين.

مرحوم شعرانى:مردم گمان مى كردندازصورمبرسمين براوظاهرشده وخداوندردمى كندكه القاءات شيطان وگفتارجن زدگان مشتمل برپندوموعظه وذكرخداوادله توحيدومعادنيست وذهن شماسخت به خطارفته است.