صحيح نظريه محركيت اقتصاد است و به آن اشاره كرديم .
سوم نظريه فطرت . انسان خصايصی دارد كه به موجب آن خصايص زندگی‏
اجتماعی‏اش متكامل است . يكی از آن خصايص و استعدادها حفظ و جمع تجارب‏
است ، آنچه را كه وسيله تجربه و اكتساب به دست می‏آورد آن را نگهداری‏
می‏كند و پايه تجارب بعدی قرار می‏دهد .
يكی ديگر استعداد يادگيری از راه بيان و قلم است . تجارب و مكتسبات‏
ديگران را نيز از راه زبان و در مرحله عالی‏تر از راه خط به خود منتقل‏
می‏كند . تجارب يك نسل از طريق مكالمه و از طريق نوشتن برای نسلهای بعد
باقی می‏ماند و روی هم انباشته می‏شود . بدين جهت است كه قرآن نعمت بيان‏
و نعمت قلم و نوشتن را با اهميت ويژه‏ای ياد می‏كند :
« الرحمن 0 علم القرآن 0 خلق الانسان 0 علمه البيان »( 1 ) .
خدای بسيار مهربان قرآن را تعليم داد ، انسان را آفريد و به انسان بيان‏
( و بهره‏برداری از مافی‏الضمير برای ديگران ) را آموخت .
« اقرأ باسم ربك الذی خلق 0 خلق الانسان من علق 0 اقرأ و ربك الاكرم 0
الذی علم بالقلم »( 2 ) .
بخوان به نام پروردگارت كه آفريده است ، انسان را از خون بسته آفريده‏
است . بخوان و پروردگار كريم ترت آن است كه تعليم قلم داد .
ويژگی سوم مجهز بودن انسان به نيروی عقل و ابتكار است . انسان به‏
واسطه اين نيروی مرموز ، قدرت آفرينندگی و ابداع دارد ،

پاورقی :
. 1 الرحمن / 1 - . 4
. 2 علق / 1 - . 4

248