آيا علّتش اين بود كه آن ها در طرز سؤ ال مراعات ادب نكردند؟ يا اين كه حواريان بدونهـيـچ نـيـاز و احـتـيـاجى و فقط از روى هوا و هوس چنين معجزه اى خواستند و گرنه حق از هرنظر بر آن ها آشكار و حجت بر ايشان تمام شده بود و ديگر موردى براى چنين درخواستىنـبـود، جـز سرگرمى و به بازى گرفتن آيات الهى و اين گونه كارها براى مردمانبا ايمان ، گناهى بس بزرگ محسوب مى گردد كه مستوجب چنان تهديدى بودند؟
ايـن هـا و نـظـايـر آن ، سـؤ الات و ردّ و ايـرادهـايـى اسـت كـه عـلمـاى تـفـسـيـر درذيـل آيـه مطرح كرده و برخى از آنان به تفصيل روى آن بحث كرده اند كه ما بدان اشارهكـرديـم و خوانندگان محترم چنان كه مايل به توضيح و بحث بيشترى باشند، بايد بهتفاسير مراجعه كنند.
بـه هـر صورت ، از مجموع آغاز و انجام آيه مى توان به دست آورد كه حوّارى ها هدفشاندر ايـن درخـواسـت اطـمـيـنـان خـاطر بيشترى به نبوت و مقام عيسى و آيات الهى بوده و مىخـواسـتـنـد بـديـن وسيله بر ايمان خود بيفزايند و ثبات قدم بيشترى پيدا كنند و اين سؤال از روى شك و ترديد آن ها صادر نشد، اگر چه شايد در طرز درخواست ، ادب را مراعاتنكرده و گستاخى نشان دادند يا اصلاً چنين درخواستى از آن ها جا نداشت .
در نـقـلى كـه طـبرسى از ابن عباس كرده است ، اين درخواست سابقه اى داشت و آن اين بودكـه عـيـسـى بـه بنى اسرائيل فرمود: سى روز روزه بگيريد سپس هر چه بخواهيد از خدادرخـواسـت كـنـيـد تـا خـداونـد بـه شـمـا بدهد. آن ها سى روز روزه گرفتند و چون فراغتيـافـتـنـد، بـه عـيـسـى گـفتند: اى عيسى ! ما اگر براى شخصى از مردم كار مى كرديم وكارمان انجام مى شد، غذايى به ما مى داد و ما روزه گرفته و گرسنه شده ايم . اكنون ازخدا بخواه تا مائده اى براى ما از آسمان نازل كند.⁽¹¹⁵⁴⁾
حـضـرت عـيـسـى نـيـز وقـتـى پـافـشـارى آن ها را در نشان دادن چنين معجزه اى مشاهده كرد،صورت و عنوان ديگرى هم به درخواست ايشان داده و به درگاه پروردگار تعالى عرضكـرد: پـروردگـارا! مـائده اى از آسـمـان بـر مـانازل فرما كه براى ما و آيندگانمان عيدى باشد ⁽¹¹⁵⁵⁾
بـرخـى از مـفـسـّران گـفـتـه انـد كـه در روز يـكـشـنـبـه مـائدهنازل شد و از اين رو مسيحيان آن روز را عيد گرفتند.
مائده چه بود؟
دربـاره ايـن كـه آن مـائده چـه بود، اختلاف بسيار است . در حديثى از امام باقر(ع ) روايتشـده كـه فرمود: در آن هفت ماهى و هفت گرده نان بود. برخى گفته اند كه در آن گوشت ونـان بـود. عده اى گفته اند: همه چيز در آن بود جز نان و گوشت . عطا گفته است كه همهچيز در آن بود جز گوشت و ماهى . عطيه عوفى گفته است كه ماهى اى بود كه در آن طعمهر گونه خوراكى بود و قتاده گفته است كه ميوه بهشتى بود.
از سـلمـان فـارسـى روايـت شـده اسـت :چـون حـواريـون از عـيـسـىنـزول مـائده را خـوسـتر شدند، آن حضرت حامه اى پشمين پوشى و گريست و به درگاهخـدا دعـا كـرد. پس سفره اى قرمز رنگ كه ميان دو قطعه ابر قرار داشت فرود آمد تا پيشروى آن هـا بـر زمـيـن گـسـتـرده شـد. عـيـسى گريست و گفت : پروردگارا! مرا از شاكراندرگـاه خـود قرار ده و اين مائده را رحمتى مقرر فرما و عقوبت قرارش مده . يهود نيز بداننگاه مى كردند و بويى بهتر از آن به مشامشان نخورده بود. در اين وقت عيسى برخاست ووضو گرفت و گفت : بسم اللّه خير الرازقين پس ديدند ماهى پخته و سرخ شدهاى اسـت كـه روغـن از آن مى چكد و در بالاى آن قدرى نمك و نزديك دمش ‍ مقدارى سركه و دراطـراف آن انواع سبزى به جز سير چيده شده و نيز پنج گرده نان كه روى يكى از آن هازيتون ، بر ديگرى عسل ، بر سومى روغن ، بر چهارمى پنير و بر پنجمى گوشت پختهقرار داشت .
وقـتـى كـه شمعون آن مائده را ديد گفت : يا روح اللّه ! آيا اين از خوراك هاى دنياست يا ازخـوراك آخـرت ؟ عـيـسـى فـرمـود: آن چـه مـى بينيد نه از طعام دنياست و نه از طعام آخرت ،بـلكه چيزى است كه خداوند به قدرت خويش ساخته . از آن چه درخواست كرديد بخوريدتا خدا بر شما بيفزايد.
حـواريـان بـه عـيـسـى گـفـتند: يا روح اللّه ! نخست شما از آ بخوريد تا ما هم بخوريم .عـيـسـى فـرمـود: كـسـى بايد از آن بخورد كه درخواست كرده ، آن ها برسيدند بدان دستبـزنـنـدو بـخـورند. در اين وقت عيسى فقيران ، بيماران ، مبتلايان و زمين گيران را دعوتكرد و گفت : از آن بخوريد كه براى شما گواراست و براى ديگران بلا. پس يك هزار وسيصد مرد و زن فقير و مبتلا از آن خوردند و همگى سير شدد. آن گاه مائده به آسمان رفتو هـر زمـيـن گـيـر و بـيـمـارى در آن روز از آن خـورد بـهـبودى يافت و هر فقيرى كه خوردتوانگر گرديد و در اين هنگام حواريان و كسانى كه نخورده بودند پشيمان شدند.
مائده پس از آن نيز مى آمد و هرگاه نازل مى شد و تا عصر بود و سپس به هوا مى رفت ،تـا ايـن كـه بـه عـيـسـى وحـى شـد مـائده مـرا مـخـصـوصـو فـقرا گردان . اين دستور براغنياگران آمد و سبب شك و ترديدشان گرديد و ديگران را نيز به شك و ترديد انداختند.پـس ‍ خـداى تـعـالى به عيسى وحى فرمود: من شرط كرده بودم هر كس مائده را تكذيبكـنـد، بـه عذابى دچارش سازم كه كسى از جهانيان را آن گونه عذاب نكرده باشم .بـه دنـبـال آن سـيصد و سيزده مرد از آن ها به صورت خوك مسخ شدند و پس از سه روزهلاك گشتند.
اين بود خلاصه روايتى كه عطاءبن اءبى سلمان فارسى (رضى اللّه عنه ) روايت كردهاست .⁽¹¹⁵⁶⁾
آن چـه تـذكـر آن در پـايـان ايـن فصل لازم به نظر مى رسد، اين است كه موضوع مسخ وعـذاب مـورد اخـتـلاف اسـت و بـرخـى گـفـتـه انـد كـه از بـنـىاسـرائيـل و حوارى ها كسى به مائده كافر نشد و مسخ نگرديد و عذاب نكشيد، ولى طبق آنچـه نـقـل كـرديـم ، روايـاتـى از اهـل بـيـت نـقـل شـده كـه پـس ازنزول مائده ، جمعى بدان كافر گرديده و به صورت خوك مسخ شدند.
و در اصـلنـزول مـائده هـم مـيـان مـفـسـران اخـتـلاف اسـت از حـسـن و مـجـاهـدنـقـل شـده كـه گـفته اند: مائده نازل نشد، زيرا وقتى قوم عيسى شرط آن را از آن حضرتشـنيدندو دانستند كه اگر كسى بدان كافر شود به سخت ترين عذاب ها دچار خواهد شد،درخـواسـت خـود را پس گرفتند و و به عيسى عرض كردند: ما را بدان حاجتى نيست . ولىبـه گـفـته مرحوم طبرسى و ديگران ، گفتار اينان صحيح نيست ، زيرا خداوند با جمله اِيـّى مـُنَزِّلُها عَلَيْكم وعده نزول آن را داد و وعده خداوند تخلف پذير نيست . علاوه برروايـات زيـادى كـه از پـيـغـمبر اكرم و اهل بيت آن بزرگوار (صلوات اللّه عليهم اجمعين )وجـود دارد كـه صـحـابـه و تـابـعـان ديـگـر هـم در مـوردنـزول آن روايـت كـرده انـد و هـمـه ايـن روايـات بـرنزول مائده دلالت دارند.
فرستادگان تعيسى در انطاكيه
مفسران در تفسير آيات 13 ـ 27 سوره يس ، داستان رسولان عيسى را در شهر انطاكيه بهاختلاف نقل كرده اند و ا داستان مزبور را روى تفسير على بن ابراهيم كه به طور مستند ازامام باقر(ع ) روايت كرده است ، براى شما نقل مى كنيم .
راوى حـديـث ابـوحمزه ثمالى است كه مى گويد: تفسير اين آيات را از امام باقر(ع ) سؤال كـردم . آن حـضـرت در جـواب فـرمودند: خداى تعالى دو نفر را به سوى مردم انطاكيهمـبـعـوث فـرمـود⁽¹¹⁵⁷⁾ و آن دو بـه دعـوت مـردم آن سـامـانمـشـغـول شدند، ولى سخنانشان بر آن مردم سنگين آمد. ازاين رو با خشونت با آن ها رفتاركـرده و دسـتـگـيـرشـان نـمـوده و در بـت خـانـه مـحـبـوسـشـان كـردنـد. خـداى تـعـالى بـهدنبال آن دو، مرد ديگرى را مبعوث فرمود⁽¹¹⁵⁸⁾ و چون وارد شهر شد، خانه پادشاه راپـرسـيد و چو به آن جا راهنمايى اش كردند، بر در خانه آمد و گفت : من مردى هستم كه دربيابان به عبادت مشغول بودم و اكنون مى خواهم خداى سلطان را پرستش كنم .
ايـن سـخـن را به اطلاع شاه رساندند و او دستور داد وى را در بت خانه جاى دهند. وى واردبت خانه شد و يك سال با آن دو رفيق قبلى خود در بت خانه توقف كرد و به آن ها گفت :چـرا بـا مـردم مـدارا نـكرديد و با تندى و خشونت با آن ها روبه رو شديد؟ سپس به آن هاگـفـت : از ايـن پـس بـه آشـنـايـى بـا مـن اقرار نكنيد و هنگام روبه رو شدن با من هم چونبـيـگـانـه اى رفـتـار كـنيد. سپس نزد پادشاه آمد. پادشاه گفت : شنيده ام كه تو خداى مراپرستش مى كنى . اكنون تو برادر من هستى . هر حاجتى دارى از من بخواه .
وى گـفـت : مـن حـاجـتـى نـدارم ، جـز آن كـه دو نـفـر را در بـت خـانه ديدم . مى خواهم بدانمحال آن ها و سرگذشتشان چگونه است ؟ پادشاه گفت : اين دو نفر آمده بودند كه مرا از دينو آيين خود گمراه كنند و مرا به خدايى آسمانى مى خواندند.
وى گفت : پادشاها! بحثى جالب و مناظره اى نيكوست . اكنون آن دو را بخوان تا بدين جابيايند و ما با آن دو مناظره مى كنيم . اگر حق با آن ها بود كه ما از ايشان پيروى مى كنيمو اگـر حـق بـا مـا بـود كـه آن دو بـه ديـن و آيـيـن مـاداخل مى شوند.
ادشـاه در پـى آن دو فـرسـتاد و چون به مجلس او درآمدند، آن مرد رو بدان ها كرد و گفت :شما براى چه آمده ايد؟ گفتند: آمده ايم تا مردم را به خداى يگانه دعوت كنيم كه آسمان هاو زمـيـن را آفـريـده و جـنـيـن را در رحـم مـادر بـه هـر گـونه كه بخواهد خلق كند و به هرصورت كه بخواهد درآورد و درختان و ميوه ها را بروياند و باران از آسمان ببارد.
بـدان هـا گـفـت : ايـن خـداى شـما كه مردم را به پرستش او دعوت مى كنيد، مى تواند كورمادرزادى را شفا بخشد؟ گفتند: آرى اگ رما از او بخواهيم اين كار را مى كند.
در ايـن وقـت رو به پادشاه كرد و گفت : كور مادرزادى را نزد من بياوريد كه تاكنون هيچنـديده باشد. چون كور را آوردند، بدان ها گفت : خاى خود را بخوانيد تا اين كور را شفادهـد. آن دو بـرخـاسـتـنـد و دو ركـعـت نـماز خواندند و دعا كردند و آن كور شفا يافت و بيناگرديد.
وى گـفـت : پـادشـاهـا! كور ديگرى هم بياوريد و چون او را آوردند خود او سجده اى كرد وچـون سـربـرداشت ديدند آن كور نيز بينا گرديد. در اين وقت رو به پادشاه كرد و گفت:دليـلى در بـرابـر دليـل ؛ يـعـنـى اين ها برهانى براى اثبات مدعاى خود آوردند و من همبرهانى آوردم . اكنون دستور دهيد تا زمين گيرى را بياورند و چون او را آوردند همان سخنقـبـلى را بـدان ها گفت و آن دو برخاستند نماز خواندند و دعا كردند و آن شخص زمين گيرشـفـا يـافـت و شـروع بـه راه رفتن كرد. آن گاه گفت : زمين گير ديگرى بياورند و چونآوردنـد خـود او بـه سـجـده افـتـاد و چـون سـر از سـجـده برداشت ، آن شخص زمين گير همشـفـايـافـتـه بـه راه افـتـاد. سـپـس رو بـه پـادشـاه كـرد و گـفـت : ايـن هـا دودليـل آوردند و ما نيز دو حجت ، همانند حجت هاى ايشان آورديم . اكنون يك چيز مانده كه اگراين دو نفر آ را انجام دهند من به دين و آيين آن ها درمى آيم و سپس گفت : شنيده ام پادشاه راپـسـرى يـك دانـه بـوده كه از دنيا رفته است . اگر خداى اين دو بتواند او را زنده كند منبه دين اين ها درمى آيم . پادشاه گفت : من نيز به دين آن ها مى گروم .
آن گـاه رو بـه ايـشـان كرد و گفت : همين يك كار مانده و آن اين است كه زنده شدن پسر ازدنـيـا رفـتـه پـادشـاه را از خـداى خود بخواهيد. آن دو نفر به سجده افتادند و زمانى درازسـجـده خود را طول دادند، آن گاه سر از سجده برداشتد و به پادشاه گفتند: اكنون كسىرا نـزد قـبـر فـرزنـدت بفرست و خواهى ديد كه وى زنده شده و سر از قبر بيرون آوردهاست . در اين هنگام مردم به سوى قبر فرزند پادشاه رفتندو او را ديدند كه برخاسته وخاك از سرش مى ريزد.
مـردم او را نـزد بـپـادشـاه آوردنـد، پـادشـاه بـدو گـفـت : اى فـرزنـدحـال تـو چگونه بود؟ فرزندش گفت : من مرده بودم و ناگاه در همين ساعت دو نفر را ديدمكـه در پـيش گاه پروردگار من به سجده افتاده و از خدا مى خواهند تا مرا زنده كند و خدانـيـز مـرا زنده كرد. پادشاه گفت : پسر جان ! اگر آ دو نفر را ببينى مى شناسى ؟ گفت :آرى . در ايـن وقت همه مردم را به صحرا بردند و پسر پادشاه را در جايى نگه داشتند ودستور دادند مردم يك يك از جلوى او بگذرند و پادشاه بدو گفت : اين ها را نگاه كن و ببينآن دو نـفـر كـدام هـسـتـنـد؟ پس از آن كه جمع زيادى عبور كردند، يكى از آن دو نفر بر وىعـبور كرد، پسر پادشاه گفت : اين يكى از آن دو نفر است . سپس جمع ديگرى از پيش چشماو گذشتند تا دومى آمد و پسر پادشاه گفت : اين هم آن ديگرى است .⁽¹¹⁵⁹⁾
در اين جا بود كه آن رسول سومى گفت : اما من به خداى ⁽¹¹⁶⁰⁾ اين دو نفر ايمان آوردمو دانـسـتـم كـه آن چه آن ها آورده اند، حق است . پادشاه هم گفت : من نيز به آن دو نفر ايمانآوردم و مردم شهر گفتند: ما نيز به خداى ايشان ايمان آورديم .⁽¹¹⁶¹⁾
حواريون
در گفتار قبلى نام حواريون عيسى به طور اجمال در چند مورد ذكر شد. در اين جا لازم استتوضيح بيشترى در اين باره داده شود و نام تعداد آنان و برخى موضوعات ديگر كه دررابطه با ايشان در روايات مورد بحث قرارا گرفته ذكر گردد.
در اين كه سبب نام گذارى آنان به حواريون چه بود، اختلاف است : برخى گفته اند: اينلغت از حور كه به معناى سفيدى خالص است گرفته شده و سبب نام گذاريش آن بود كهشـغـلشـان تـمـيـز كـردن لبـاس هـا بـوده اسـت و سـبـب انـتـخـاب ايـنشـغـل هـم آن بـود كـه آن هـا هـر وقـت گـرسنه مى شدند، به عيسى مى گفتند و آن حضرتبـراى ايـشان از زمين و كوه و سنگ نان بيرون مى آورد و به آن ها مى داد هر وقت تشنه مىشـدنـد، دسـت خـود را به زمين مى زد و آب بيرون مى آمد و آن ه امى آشاميدند تا آن كه بهعيسى عرض كردند: يا روح اللّه ! كيست كه از ما برتر باشد؟ هرگاه نان بخواهيم ما راسـيـر مـى كنى و هرگاه آب بخواهيم سيراب مى شويم و نعمت ايمان و معرفت به تو نيزبـه مـا عطا شده است ؟ عيسى فرمود: برتر از شما آن كسى است كه از دست رنج خود نانمـى خـورد و از كسب خود روزى مى گيرد. آن ها كه اين تسخن را شنيدند، دست به كار شستوشوى جامه هاى مردم شده و از دست مزد آن نان مى خوردند.
بـرخـى ايـن لفـظ را كـنـايـه از پـاكـى و صـفـاى قـلب ودل يا جامه آن ها دانسته اند. قول ديگر آن است كه اين نام كنايه از شست وشو دادن آن ها ازدل ها و نفوس مردم بود كه با بيان معارف الهى و احكام و توجه دادن مردم به سوى خداىيكتا، دل ها را از آلودگى شرك و بت پرستى شست وشو مى دادند.
در حـديـثى كه صدوق از حسن بن فضال روايت كرده ، وى گويد: به امام هشتم (ع ) عرضكـردم كه چرا آن ها را حواريون گفتند؟ حضرت فرمود: اما در پيش مردم بدان سبب بود كهآن هـا جـامـه هـا را مى شستند و اما در نزد ما بدان سبب بود كه آنان خودشان پاك بودند ومردم را نيز با موعظه و پند از آلودگى به گناهان پاك مى كردند.⁽¹¹⁶²⁾
مـعـنـاى ديـگـرى كـه بـراى حـوارى در لغـت آمـده ، يـاور و ناصر است كه آن ها چون دعوتحضرت عيسى را اجابت كرده و يارى و نصرت او ار عهده دار شدند، ازاين رو به حواريونعيسى موسوم گشتند.
تعداد حواريون و نام آن ها
تـعـداد ايـشـان مـطابق روايات دوازده نفر است ، ولى از نام آن ها در روايات اسلامى ذكرىنـشـده ، فـقـط در حـديـث احتجاج حضرت رضا(ع ) با جاثليق اين جمله هست كه حضرت بدوفرمود: حواريون دوازده نفر بودندكه دانشمندتر و برتر از همه آن ها لوقا بود.
در انجيل متى (باب دهم ) نام آن ه ارا به عنوان شاگردان عيسى چنين ذكر كرده اند:
1ـ شـمـعـون مـعـروف به پطرس ؛ 2ـ اندرياس برادر شمعون ؛ 3ـ يعقوب بن زبدى ؛ 4ـبـرادرش يـوحـنـا؛ 5ـ فـيـليـپـس ؛ 6ـ بـرتـولمـا؛ 7ـ تـومـا؛ 8ـ مـتـى بـاج گـيـر؛ 9ـيعقول بن حلفى ؛ 10ـ لبى ، معروف به تدى ؛ 11ـ شمعون قانوى ؛ 12ـ يهوداى اسخريوطى كه عيسى را تسليم يهود نمود.⁽¹¹⁶³⁾
د رانجيل برنا با فصل چهاردهم نام آن دوازده نفر را اين گونه ذكر كرده اند: 1ـ اندروس؛ 2ـ بـرادرش پـطـرس شكارچى ؛ 3ـ برنابا؛ 4ـ متى گمرك چى كه براى جمع و حسابمـاليـات مـى نـشـت ؛ 5ـ يـوحنا؛ 6ـ يعقوب كه هر دو پسران زبدى بودند؛ 7ـ تداوس ؛ 8ـيـهـودا؛ 9ـ بـرتـولومـاوس ؛ 10ـ فـيليپس ؛ 11ـ يعقوب ؛ 12ـ يهوداى اسخر يوطى خائن.⁽¹¹⁶⁴⁾
چـنـان كـه مـلاحـظـه مـى كـنـيـد، نـام لوقـا در هـيـچ يـك از ايـن دونـقـل نـيـسـت و ايـن يـكـى از مـوارد اخـتـلاف بـيـن روايـات اسـلامـى وانـجـيـل هـايى است كه اگر خديث مزبور از نظر سند معتبر باشد، براى ما سنديّت دارد ومقدم بر انجيل هايى است كه دست خوش ‍ تحريف گرديده است .
بـه هـر صـورت ، بـيـش از آن چـه در بـالا گـفـتـه شد، از اريخ و سرنوشت حواريون درروايـات اسـلامـى چـيـزى بـه مـا نـرسيده ، تنها در پاره اى از روايات گفت وگوهايى ازحـضـرت عـيـسـى بـا حـواريـون در بـرخـى از مـسـافـرت هـايـى كـه مـى كـرده اسـتنقل شده و در دستورهاى اخلاقى و پند و اندرهايى نيز كه از آن بزرگوار به جاى ماندهاسـت و گـاهـى نـامى از آن ها برده شده و نصيحت هايى به آن ها فرموده كه چون خالى ازفايده نيست ، قسمتى از آن ها را در زير براى شما ذكر مى كنيم :
1ـ كلينى در حديث مرفوعى روايت كرده كه عيسى به حواريون فرمود: مرا به شما حاجتىاسـت كـه مى خواهم آن را برايم برآوريد. گفتند: حجتت برآوده است . عيسى برخاست و قدمهـاى آن هـا را شست ، حواريون گفتند: ما به اين كار سزاوارتر بوديم اى روح خدا! عيسىفـرمـود: سـزاوارتـريـن مـردم بـه خدمت گزارى ، مرد عالم و دانشمند است و من فروتنى وتـواضـع كـردم تـا شـمـا نـيـز مـانند من پس از رفتنم در مردم فروتنى و تواضع پيشهسـازيـد. سپس عيسى فرمود: حكمت با تواضع و فروتنى آباد گردد، نه با تكبر، چنانكه زراعت در زمين هموار مى رويد نه در كوه .
2ـ صـدوق در خـصـال از امـام صـادق (ع ) روايـت كـرده اسـت كـه حـواريـون بهعيسى عرضكـردند: اى آموزندهئ هر خير و نيكى ! به ما بياموز كه چه چيزى سخت ترين همه چيزهاست؟ عـيـسـى فـرمـود: سـخـت تـريـن چـيـزهـا خـشـم خـداىعـزوجـل مـى بـاشـد. پـرسـيـدنـد: بـه چـه وسيله اى مى توان از خشم خداوند پرهيز كرد؟فرمود: به اين كه خشم نكنيد. گفتند: ابتدا و آغاز خشم از چيست ؟ حضرت فرمود: از تكبرو سركشى و كوچك شمردن مردم .⁽¹¹⁶⁵⁾
مضمون اين حديث را مولوى چنين به نظم آورده است :