|
|
|
 |
|
 |
| |
فعاليت هاى برون مرزى
مجموعه فعاليت هاى سياسى برون مرزى علماى شيعه در عصر ((عصر غيبت ))نيزعبارتند از:
1 - مبارزه با نفوذ و تهاجم فرهنگى غرب و تلاش براى بيرون خودباختگان ، از غربزدگى يا شرق زدگى از راه مبارزه با حركت هاى تبشيرى مسيحى و استشراقى و حركتهاى الحادى و ضد اخلاقى (و لا ابالى گرى ) كه تماما زمينه را براى سلطه سياسى وفرهنگى بيگانگان فراهم مى كنند.
2 - رهبرى ، هدايت و شركت فعال در مبارزات مسلحانه براى رفع تهاجم نظامىاستعمارگران در نقاط مختلف كشورهاى پهناور اسلامى .
3 - مبارزه بى امان با سلطه گرى سياسى و اقتصادى دو ابرقدرت غرب و شرق وتلاش براى جلوگيرى از زير سلطه بردن كشورهاى اسلامى .
4 - مبارزه با تضعيف و ايجاد تفرقه در ميان امت اسلامى و تجزيه سياسى و غصب اراضىكشورهاى اسلامى .
5 - مبارزه با ابرقدرتى استكبار جهانى و به خاك ماليدن جبروت وباطل كردن افسانه شكست ناپذيرى ابرقدرتها.
مراحل فعاليتهاى سياسى و انواع آن در هر مرحله
به طور طبيعى فعاليت ها و مبارزات سياسى از انتقاد و اعتراض شروع مى شود و درصورت مساعد بودن شرايط، اين اعتراض به تناسب درجه انحراف از وضع مطلوب ، ودرجه مقاومت منحرفين و ايستادگى بر سر مواضع انحرافى خود و به تناسب درجهستمگرى و سلب حقوق طبيعى افراد، يك سير صعودى به خود مى گيرد و از يك برخوردسرد و ساده به برخوردى خصمانه و تند تبديل مى گردد تا جائى كه جز خون وشمشير و قيام مسلحانه چاره اى براى علاج انحراف نباشد، و چنانچه شرايط مساعد نبود،حركات سياسى مخفيانه و نيمه مخفيانه تشكيل مى گردد.
به تناسب قدرت جذب نيرو و فراگير شدن فرهنگ اعتراض در جامعه ، مخفى كارى وحركات زيرزمينى درجه بندى مى شوند تا به حدى برسند كه بتوانند صداى خود راآشكار كنند و از نابودى و تصفيه ايمن گردند.
شيعه در طول 14 قرن مبارزه سياسى پى در پى براى رساندن اسلام به مرحله حاكميتو استقرار نظام سياسى اسلامى در قرن هاى گذشته و با يك ديد كلى از سه مرحله كلىگذر كرده است :
1 - مرحله ((تقيه ))و ايجاد تشكيلات پنهان براى مبارزه با طاغوت ها و طاغوتچه ها.
2 - مرحله مبارزه سياسى علنى منهاى تشكيل نظام سياسى اسلامى .
3 - مرحله مبارزه سياسى علنى با تشكيل نظام سياسى اسلامى .
در هر يك از مراحل سه گانه حركات سياسى ، گاهى مسلحانه و گاهى غير مسلحانهعمل مى كرده اند. و گاهى مبارزه مثبت و گاهى مبارزه منفى را پيشه خود مى ساختند.
مبارزات غيرمسلحانه ؛ چون : احتجاج ، مناظره ، تبليغ حقايق ، كشف واقعيت هاى تلخ و پردهبرداشتن از انحرافات خطاهاى كارگزاران و مسؤ ولان نظام يا انحرافات مهاجمان و سلطهگران . همچنين عضوگيرى و كادرسازى براى گسترش نيرو، تعميم فرهنگ اعتراض ومبارزه ، و تاءييد غير مستقيم فعاليتهاى مسلحانه نيز مى تواند در اين نوع مبارزات قرارگيرد.
فعاليتهاى مسلحانه ؛ چون : تاءسيس يك نهضت انقلابى مسلح و تعيين رهبرى آن ، ياتاءييد و حمايت از آن به طور مستقيم مى باشد.
مقاطع تاريخى مربوط به مراحل سه گانه مبارزات سياى درطول تاريخ فعاليت هاى سياسى علماى شيعه مى تواند بدين نحو مورد تبيين قرارگيرد.
مرحله اول :
اين مرحله از لحاظ تاريخى تقريبا - به جز چند مورد - از ابتداى تسلط خلفا بر منصبحكومت پس از پيامبر صلى الله عليه و آله تااوايل دوران ((غيبت كبرى ))در قرن چهارم هجرىطول كشيد.
مرحله دوم :
((تشيع ))در اين مرحله در صحنه سياست حضورى جدى داشته و دولتهاى انقلابى شيعىزمينه را براى تبليغ اعتقادى و سياسى ((تشيع ))فراهم نمودند و از اواخر قرن سومآغاز، و در قرن چهارم و پنجم اين مرحله تداوم داشت ، ولى يك نظام سياسى شيعى استوارو پايدار در اين برهه نمى بينيم .
پس از اين دوره ، دوره فروپاشى دولت هاى انقلابى در برابر تهاجم((مغول )) ها به جهان اسلام و ظهور مجدد ((تشيع ))نه به عنوان يك نظام سياسى ،بلكه به عنوان يك مذهب مورد قبول برخى حاكمان((مغول ))در ايران بوده است .
مرحله سوم :
و آن مرحله اى است كه ((تشيع ))به عنوان يك مذهب رسمى در چارچوب يك نظام سياسىمورد قبول در جهان و در صحنه بين المللى مطرح شد و با استمرار حكومت هاى مختلف كههمگى ((تشيع ))را به عنوان يك اصل مسلم و حياتى براى قدرت خود مى ديدند، هموارهبه عنوان يك نظام سياسى در طول 5 قرن (از قرن 19 تا 14) و تاكنون حضور جدى درجهان داشته است .
ج - دوره هاى مرجعيت دينى (علمى و سياسى ) شيعه در عصر غيبت كبرى
1 - نهاد مرجعيت و تداوم خط امامت و رسالت
اسلام ، دينى است جامع ، كامل ، جهانى و ابدى (860) . جامعيت اسلام به معناى توجه بهتمام ابعاد وجودى انسان در تمام مراحل زندگى است . پس در اين نگرش ، جامعه نيز،چون فرد مورد توجه است و دنيا همچون آخرت . بنابراين ، بهترين برنامه مناسب رابراى انسان به ارمغان آورده و كمال بشريت را به مبارزه و تحدى طلبيده است .
جهانى بودن و جاودانگى (ابديت اسلام ) نيز مساءله رهبرى را حياتى ترين بخش از نظاماسلام قرار مى دهد.
با توجه به پيش بينى هاى پيامبر صلى الله عليه و آله از آينده جامعه اسلامى و ايمانآوردن آيندگان به آرمان هاى والاى اسلام و توجه دادن به امامت 12 امام پس از او، و غيبتطولانى دوازدهمين امام ، ناچار براى تضمين تداوم رهبرى اسلامى كه بايد حافظ وپاسدار تمام ارزشهاى انقلاب باشد - در عصر غيبت كبرى - بايد براى امام غايبجايگزين و قائم مقامى باشد تا كمال ، جامعيت و جاودانگى اسلام مورد مخاطره قرار نگيرد.
بنابراين ، ((رهبرى ))در عصر غيبت امام معصوم عليه السلام اصلى منطقى ومعقول ، و نهادى عقلائى و بسيار ضرورى و هماهنگ بااصول اوليه اسلام است .
انكار چنين نهادى در متن دين و شريعت ، انكار كمال ، جامعيت و توانائى شريعت در اداره امورزندگى جوامع بشرى است .
مرجعيت فقيه با كفايت و جامع شرايط، بهترين فرض ممكن در صورت غيبت امام معصومعليه السلام مى باشد. به همين دليل نهاد مرجعيت در متن تعليمات دين ؛ يعنى قرآن و سنتپيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و معصومين عليهم السلام و سيره مبارك آنان ، مطرحبوده و عملا نهاد مرجعيت را در جامعه اسلامى تاءسيس و عينيت بخشيده ومشكل و معضل جامعه اسلامى را در عصر غيبت تا حدود زيادى برطرف نمودند و شيعه ، بهبركت چنين نهادى در طول تاريخ پرپيچ و خم و با بدترين شرايط اجتماعى و حكومتى ،در بهترين وضعيت فكرى ، علمى و سياسى قرار داشته است .
آيه مباركه ((نفقه و انذار)) (861) و آيه((سوال از اهل ذكر)) (862) خط كلى شريعت را در فهم و فراگيرى احكام دين ازمتخصصان مطرح نموده و آيه حكومت دين توسط انبيا و اوصيا ((ربانيون و احبار)) (علماو دانشمندان )(863) مرجعيت سياسى خط علم و فقاهت را كه در پيامبر صلى الله عليه وآله و امامان عليهم السلام و فقهاى جامع شرايط متبلور مى باشد، تشريع و تقنين نمودهاست .
روايات وارده از پيامبر صلى الله عليه و آله نيز علما را وارثان انبيا دانسته و فقها وامانتداران پيامبران و حاكمان بر مردم و اميران قرار داده است .(864)
روايات وارده از معصومين عليهم السلام نيز لزوم تقليد از فقها و مرجعيت علمى و دينىآنان را ياد كرده (865) و آنان را حاكم و حجت بر مردم قرار داده است ، و عملا مردم را درطول مدت دو قرن و نيم بر همين مسلك تربيت نموده و بزرگ ترينمشكل عصر غيبت را عملا چاره انديشى كرده است .
نهاد وكالت و نيابت در عصر ((غيبت صغرى ))فعالترين و مهمترين نهادمتصل و مربوط به نهاد امامت امام معصوم عليه السلام بوده و حلقهوصل ميان عصر حضور و عصر غيبت به شمار مى رود.
لذا تمام وظايف ممكن و لازم براى يك رهبر در عصر حضور، به نايب ووكيل خاص با عام محول گشته و به تناسب شرايط زمانى و مكانى موجود، فقيهان ،همچون امامان معصوم عليهم السلام وارد ميدان عمل شده و كم و كيفمسائل را بررسى كارشناسانه نمودند. در شرايط تقيه به گونه اى ، و در شرايطغير تقيه به گونه اى ديگر عمل كرده اند.
تبيين و تبليغ دين ، رفع شبهات فكرى و اعتقادى و رفع مشكلات علمى ، سياسى وقضائى از اولين وظايف مراجع بوده و در طول تاريخ ، مرجعيت شيعه در عصر ((غيبتكبرى ))انواع تاءليفات در علوم مختلف داشته اند. اسناد تاريخى ، گوياى حضورفعال آنان در صحنه هاى علمى و سياسى است .
2 - مراحل و دوره هاى مرجعيت
در عصر ((غيبت كبرى ))با توجه به شرايط عينى جامعه اسلامى و جامعه شيعه و باتوجه به اهداف كلى دين و امكانات و تجربيات فقها و مراجع ، مى توانيم براى نهادمرجعيت مراحلى را ترسيم نماييم كه در اين مراحل حركت بالنده اين نهاد مجسم مى شود.
با توجه به اهداف حركتى و انقلابى دين ، واصول و شيوه هاى مبارزه براى رسيدن به حاكميت دين ، سه مقطع تاريخى به نظر مىرسد كه مورد توجه مورخين براى نهاد مرجعيت بوده و مى باشد.
1 - مرحله تقيه :
پنهان كارى در زمينه ارتباط دينى و سياسى پيش از شروع ((غيبت كبرى ))آغاز مىگردد و به تناسب شرايط سياسى هر منطقه ، درجه ((تقيه ))تنظيم گشته و رابطهمردم با فقها و مراجع خود تحقق مى يابد. دولتهاى انقلابى شيعى در اين دوره ، زمينه رابراى ظهور - البته به تناسب قدرت و فضاى جغرافياى آن دولت - مهيا نمودند و يكحالت يكنواخت براى تمام مناطق نمى يابيم .
2 - مرحله تلاش براى تصدى حكومت :
با توجه به اين كه فقها خودشان زمام امور را مستقيما به دست نگرفته بودند مىتوانيم قرن دهم به بعد را به مرحله دوم دوران هاى سه گانه مرجعيت اختصاص دهيم .
3 - مرحله تصدى حكومت :
اين مرحله از قرن پانزدهم و آغاز پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى در ((ايران ))شروعمى گردد كه يك ((فقيه جامع شرايط)) ، خود مستقيما مسئوليت ولايت و رهبرى سياسى رابر دوش گرفته و با توجه به تجربيات تلخ گذشته كه فقها به ديگران اعتماد مىنمودند و به تدريج دولت و حاكمان دچار انحراف فكرى يا عملى مى شدند و به فسادقدرت كشيده مى شدند و زمام امور و حاصل خون هاى پاك شهيدان را به هدر مى دادند. درتجربه اخير، امام خمينى رحمة الله عليه با استفاده از تمام تجربيات گذشته ، نهاد((ولايت فقيه ))را قانونا و عملا در راءس امور قرار داده و تمام شؤ ون دولت را به ايننهاد (مرجعيت فقيه جامع شرايط) در مسائل سياسى كشور وابسته كرده و زمينه غلطيدنقدرت به سوى ابرقدرت ها يا دست نشاندگان آنان را از بين برده است .(866)
مراحل مرجعيت شيعه (از ديدگاه شهيد صدر)
شهيد بزرگوار و مرجع عاليقدر ((سيد محمد باقر صدر))براى نهاد مرجعيت درطول تاريخ شيعه 4 يا 5 مرحله مطرح نموده كه زاويه ديد در اين تقسيم بندى ، درجهتحول در بافت اين نهاد، نوع تصدى مراجع براى امور، و درجه تصدى براى انجاموظايف نيز مدنظر مى باشد. مراحل ذيل مرورى است بر اينمراحل .
مرحله 1:
ارتباط فردى و مستقيم مردم با مراجع در حد استفتا و افتا كه از زمان اصحاب ائمه عليهمالسلام تا عصر علامه حلى بوده است .
مرحله 2:
تشكيلاتى شدن دستگاه مرجعيت و ارتباط مردم توسط وكلاى مرجع با مرجع و تقسيم وكلابر مناطق مختلف و جذاب حقوق به سوى آنان توسط وكلا، مؤ سس اين مرحله را مرحوم((شهيد اول ))مى دانند و شهادت اين مرجع عاليقدر را مى توان در رابطه با همينموضوع دانست .
اين مرحله تا عصر ((وحيد بهبهانى ))ادامه داشت . در اين مرحله مراجع ، متعدد بوده اند ومردم به تناسب دسترسى و شناخت خود از فقها به آنان رجوع مى كردند.
مرحله 3:
مرحله گسترش و تمركز مرجعيت كه از عصر مرحوم ((شيخ جعفر كاشف الغطاء))تا عصرورود استعمار به جهان اسلام ادامه داشت . در اين مرحله كارهاى ويژه هر مرجع ، تقسيمبندى شده و براى هر كارى مسؤ ولى قرار داده شد، تمام مردم به سوى يك مرجع توجهداده شدند و معمولا يك مركز براى مرجعيت از طرف علما معرفى مى شد. بدين ترتيب دايرهمرجعيت از لحاظ مراجعه مردم به آنان ، هم گسترش و هم تمركز پيدا كرد.
مرحله 4:
مرحله ورود به صحنه مبارزات سياسى با استعمار خارجى و استبداد داخلى و حركت بهسوى حاكميت اسلام در صحنه زندگى و در سطح سياسى بين المللى كه از عصراستعمار تا مطلع قرن پانزدهم هجرى طول كشيده است .
مرجعيت ، وظيفه دفاع از هويت اسلامى جامعه را - كه با ورود استعمار اين هويت اسلامى مسخمى گشت - بر عهده گرفته و تمام امكانات موجود را در جهت اين دفاع فكرى و سياسى ونظامى بسيج نموده ، و به كار برد، و تجديد حيات اسلام را در زندگى مردم امرىضرورى دانسته و مستقيما رهبرى مبارزات را با جان ودل بر دوش كشيد. با رهبرى مستمر اين نهضت هاى ضد استعمار و ضد استبداد حضورفعال خود را در صحنه سياست هاى بين المللى واقعيت بخشيد، و عملا تخطى قدرت ها ازمرجعيت شيعه و ناديده گرفتن آن ، امرى غير ممكن شد، مردم نيز تمام آرزوهاى خود را درحاكميت مراجع متعهد، وارسته ، امانت دار و دلسوز خود تبلور يافته ديدند ودل به اين رهبرى سپردند.
لذا مرحله پنجم
براى مرجعيت ، مرحله تصدى حكومت و ولايت همه جانبه مقام فقاهت و ولايت ، بر تمام شؤ ونزندگى جامعه اسلامى مى باشد كه با تاءسيس نظام مقدس ((جمهورى اسلامى ))درمطلع قرن پانزدهم هجرى شروع شد و مرجعيت به دوران تجديد حيات واقعى و بازسازىفرهنگى و دينى جامعه بر اساس تعاليم دين مبين اسلام آن هم بر اساس ((فقه جعفرى))وارد گشت و مرحله جديدى براى مرجعيت شيعه آغاز گرديد.(867)
د - مدعيان مهدويت و بابيّت
((مهدويت ))به معناى مهدى موعود و امام منتظر بودن . و ((بابيت )) در لغت به معناىدربان بودن و به اصطلاح به معناى سفير،وكيل و يا نائب خاص امام مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف ) بودن است .
طبق معتقدات مذهب شيعه ، و روايات بسيارى كه از كاب هاىاهل سنت و جماعت وارد شده است ، در آخر الزمان ((مهدى ))ازآل محمد صلى الله عليه و آله ظهور خواهد كرد.
در اينجا به دو نمونه از اين روايات بسنده مى كنيم .
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:
لو لم يبق من الدهر الا يوم لبعث الله رجلا مناهل بيتى يملؤ ها عدلا كما ملئت جورا
((اگر تنها يك روز از عمر دنيا باقى بماند، خداوندمتعال در آن روز از خاندان من مردى را برانگيزاند و جهان را پر ازعدل و داد كند، چنان كه پر از ظلم و ستم شده بود.)) (868)
و نيز فرمود:
لو لم يبق من الدنيا الا يوم لطوّل الله ذلك اليوم حتى يبعث الله فيه رجلا منى اءو مناءهل بيتى يواطى اسمه اسمى .
((اگر تنها از عمر دنيا يك روز باقى بماند، خداوند آن روز را به درازا خواهد كشاند تااين كه از خاندان من مردى به پا خيزد اسم او اسم من است و....)) (869)
روايات مربوط به ((مهدى موعود))كه از پيامبر صلى الله عليه و آله واهل بيت آن حضرت صادر شده و در كتاب هاى شيعه و سنى مدرن است ، به قدرى زياد وگسترده است كه نمى توان آن را انكار و يا در وجود آن شك و ترديد نمود.
كثرت و فراوانى روايات ((مهدويت ))كه از پيامبر و عترت به ما رسيده است ، موجب شدتا اعتقاد به ((مهدويت ))در بين تمام مذاهب و فرقه هاى اسلامى فراگير شود و همه بهآن معتقد گردند.
آن گونه كه روايات ، ويژگى هاى ((مهدى موعود))را بيان كرده است ، او فرزند امامحسن عسگرى عليه السلام ، و به عنوان دوازدهمين امام ازاهل بيت رسول الله صلى الله عليه و آله است . وى صاحب دو غيبت ((صغرى ))و ((كبرى))است .
ليكن برخى از افراد و پيروان مذاهب و فرق اسلامى ، از اين باور فراگير (مهدويت )سوءاستفاده كرده اند و براى خود فردى را به عنوان ((مهدى موعود))ادعا نمودند، درحالى كه آن افراد، فرزند امام حسن عسكرى عليه السلام نيستند. برخى از افراد فرصتطلب نيز به جهت اغراض سياسى و جاه طلبى به دروغ خود را ((مهدى موعود))خواندند.اين افراد به نام ((متمهديان ))يا ((مدعيان دروغين مهدويت ))ناميده شده اند.
در تاريخ اسلام هر دو انگيزه براى ادعاى ((مهدويت ))وجود دارد. چه افراد فرصتطلبى كه خود را ((مهدى موعود))معرفى كرده اند و چه افراد با فضيلتى كه خود چنينادعايى نداشته ، ولى ديگران آنان را ((مهدى موعود)) معرفى نموده اند.
افراد با فضيلتى ؛ مانند ((محمد حنفيه ))فرزند امام على عليه السلام ، ((محمد بنعبدالله بن حسن )) ، ((امام جعفر صادق عليه السلام )) ، ((امام موسى كاظم )) ،((اسماعيل بن جعفر))(فرزند امام صادق عليه السلام )، ((امام محمد باقر عليه السلام)) و ((امام حسن عسكرى عليه السلام ))، را برخى ازجهال ((مهدى موعود)) پنداشتند.
و نيز برخى از افراد خون آشام و ستمگرى ؛ مانند ((مهدى عباسى )) و ((ابومسلمخراسانى )) را برخى از شيادان به عنوان ((مهدى موعود)) معرفى كردند.(870)
از سوى ديگر برخى از افراد جاه طلب و حيله گر، از اعتقاد ((مهدويت )) سوءاستفادهكرده و به دروغ خود را ((مهدى موعود))معرفى نموده اند كه به نام چند نفر از آنان بهعنوان نمونه اشاره مى كنيم .
1 - عبيديان
((عبيدالله بن محمد فاطمى ))(259 - 322 ه -) ملقب به ((مهدى )) كه سلسله((عبيديان ))يا ((فاطميان ))را بنا نهاد. او نخست در ((شام )) زندگى مى كرد و درآنجا كسانى را به ((مغرب ))فرستاد تا مردم را به ظهور ((مهدى موعود))بشارت دهند.عده اى دعوت او را پذيرفتند. در پايان قرن سوم هجرى درشمال آفريقا در منطقه ((سجلماسه ))قيام كرد و تمام آن ناحيه را تصرف نمود و درسال (297 ه -) خود را خليفه خواند و در سال (303 ه -) در نزديكى ((قيروان )) شهرىبنا نهاد كه به مناسبت انتساب به وى آن را ((مهديه ))خواندند. ((عبيدالله مهدى ))درسال (322 ه -) درگذشت .(871)
2 - حاكم بامر الله
((حاكم بامرالله ))از خلفاى عبيديان مصر، درسال (386 ه -) به خلافت رسيد. او در سن 11 سالگى به مرضى شبيه به جنون مبتلاشد و بعد كه به حكومت رسيد يك سرى دستورات نابخردانه صادر كرد.
روزى به مردم فرمان داد كه بر در و ديوار مساجد و معابر، بر خلفا و صحابه دشنامبنويسند، زمانى فرمان صادر كرد كه مردم بايد همه سگ ها را بكشند، و نيز دستور دادتا زنان در خانه زندانى باشند، هيچ كدام از زنان نبايد از خانه بيرون روند؛ براىعملى شدن اين فرمان ، كفاشان را از توليد كفش زنانه نهى كرد.
((حاكم ))در آغاز ادعاى ((مهدويت ))و سپس ادعاى ((الوهيت )) نمود.
در ((مصر))او را ربودند و كشتند و بعد از مدتى لباس هاى خون آلود و پاره پاره شدهاو را يافتند. پيروانش ادعا كردند كه او نمرده ، بلكه به آسمان عروج كرده است.(872)
3 - محمد بن تومرت
از ديگر متمهديان ، محمد بن تومرت (485 - 624 ه -)، است او مؤ سس سلسله ((الموحدين)) و از قبيله ((مصامده ))بود كه در جبال اطلس ((مراكش ))مسكن دارند. وى در آغاز مردمرا به ظهور ((مهدى )) بشارت مى داد، ليكن بعد درسال (522 ه -) ادعا كرد كه ((مهدى موعود))خود او است . گروهى از اقوام((بربر))گرد او جمع شدند و چون فوت كرد (524 ه -) جانشين و پيرو او ((عبدالمومن))موقع را غنيمت شمرد و اقوام ((بربر))راسيل وار متوجه ((مراكش ))ساخت و بعد به اسپانيا تاخت و آنجا را تصرف كرد و سلسله((الموحدين ))را تاءسيس نمود.(873)
4 - تهامى
فردى در منطقه ((تهاميه يمن ))در سال (1159 م )، ادعاى ((مهدويت ))نمود و گروهىبه او گرويدند. او توانست در آن منطقه ، دولتى تاءسيس كند. سرانجام ((توران شاه))حاكم و ((صلاح الدين ايوبى ))كارگزار او را شكست داد.(874)
5 بابا اسحاق
فردى به نام ((بابا اسحاق ، محمد قرمانى )) ، در زمان سلطان سليمان قانونى ازپادشاهان عثمانى ، در سال (637 ه -/ 1239 م ) در ((اناطولى )) ، ادعاى ((مهدويت))نمود و گروه زيادى از مردم را قتل عام كرد،اموال آنان را به غارت برد و سرانجام ((كيخسرو))امير ((قونيه ))او را بهقتل رساند.(875)
6 - عباس الريفى
((عباس الريفى ))از اهالى ((ريف ))از بلاد مغرب ، در بين سالهاى (690 - 700 ه -/1290 - 1300 م ) در آن منطقه ادعاى ((مهدويت )) نمود و فتنه عظيمى برپاكرد.(876)
7 - الرجل الجبلى
فردى به نام ((عبدلله )) يا ((قرطياوس ))در((جبل )) ، سال (717 ه -/ 1317 م ) ادعاى ((مهدويت )) نمود و از طايفه ((نصريه ))حدود سه هزار نفر با او بيعت كردند.(877)
8 - ملا عرشى كاشانى
در سال (850 ه -/ 1446 م ) فردى به نام ((ملاعرشى كاشانى ))در ((اصفهان))ادعاى ((مهدويت )) نمود و بعد ادعاى ((نبوت ))كرد و درسال (880 ه -) كشته شد. جسد او را پس از كشته شدن سوزاندند.(878)
9 - ميرزاى بلخى
يكى از علماى ((بلخ ))معروف به ((ميرزاى بلخى ))درسال (890 ه -/ 1485 م ) ادعاى ((مهدويت ))كرد و بعد كشته شد.(879)
10 - شيخ عبدالقدير بخارائى
در سال (900 ه -/ 1494 م ) در ((بخارا)) فردى به نام ((شيخ عبدالقدير بخارايى))ادعاى ((مهدويت ))نمود و امير ((بخارا))او را بهقتل رساند.(880)
11 - محمد جونپورى هندى
((محمد جونپورى هندى ))يكى ديگر از ((متمهديان ))است كه به دروغ خود را ((مهدىموعود))معرفى نمود.
او در سال (847 ه -) متولد شد، در سال (910 ه - / 1495 م ) ادعاى ((مهدويت ))نمود و درسال (910 ه -) مرد.(881)
12 - مغربى
((شيخ شمس الدين محمد فريانى )) فرزند ((احمد مغربى ))درسال (824 ه - / 1402 م ) در جبال ((حميده )) در ((مغرب )) ادعا كرد كه او ((مهدىموعود))است .(882)
13 - شيخ مغربى
در سال (950 ه -/ 1543 م ) در بلاد ((مغرب )) ، فردى ادعاى ((مهدويت ))نمود كه درتاريخ به عنوان ((شيخ مغربى ))از او نامى به ميان آمده است .(883)
14 - شيخ زاده كردستانى
در سال (1077 ه/ 1666 م ) در ((كردستان ))شيخ زاده اى خود را ((مهدى )) خواند وچون او را دستگير كردند و به نزد سلطان ((عثمانى ))بردند، از ادعاى خود منصرفشد. او در پاسخ به پرسشهاى سلطان به گونه اى سخن مى گفت كه سلطان شيفته اوشد و او را در رديف نديمان خود قرار داد.(884)
15 - عبدالله العجمى
در روز جمعه 26 رمضان (1081 ه -/1670 م ) در ((مسجدالحرام )) فردى به نام((عبدالله العجمى )) ادعاى ((مهدويت )) نمود و در همان جا كشته شد.(885)
16 - بنگالى
مردى از اهالى ((بنگاله هند))در ((مسجدالحرام )) ، در ماه رجب (1203 ه -/ 1788 م )ادعاى ((مهدويت ))نمود و در همان جا كشته شد.(886)
17 - سنگالى
در سال (1244 ه -/ 1828 م ) در ((سنگال ))مردى ادعاى ((مهدويت ))نمود و خود را((مهدى منتظر))خواند و پرچم مبارزه را برافراشت و بعد از چند صباحى شكست خورد وكشته شد.(887)
18 - شيخ سعيد يمانى
در سال (1256 ه -/1840م ) در ((يمن ))مردى به نام شيخ سعيد يمانى )) ملقب به((فقيه )) ادعا كرد كه او ((مهدى موعود))و منتظر است . پادشاه يمن ملقب به ((امامالهادى )) او را به قتل رساند.(888)
19 - سودانى
((محمد، احمد بن سيد عبدالله )) معروف به ((مهدى سودانى )) (1260-1304 ه - /1844-1885م ). يكى از مدعيان معروف ((مهدويت )) در ((سودان ))بود. او در آغاز، نزددو تن از علماى حوالى ((خارطوم )) درس خواند و سپس به جزيره ((اءبا)) واقع در((نيل ابيض )) رفت و در آنجا براى ((خانقاه )) ساخت و به مدت 15سال در آن جزيره در انزوا به سرد برد. پس از مدتى با شيخ و مرشد خود، به نام((محمد شريف ))، اختلاف پيدا كرد و به مرشد ديگرى به نام ((شيخ القريشى ))روىآورد. قبيله ((بگارا))كه در آن ناحيه از همه مقتدرتر او را تقديس مى كردند.
وى در شعبان (1298ه -) برابر با ژوئيه (1881م ) در سن 40 سالگى ادعاى ((مهدويت))كرد و قبيله ((بگارا))به آسانى دعوت او را پذيرفتند، او درسال (1300 ه - - 1882 م ) مناديانى به اطراف و نواحى به نزد شيوخقبايل روانه ساخت تا خبر دهند كه او ((مهدى منتظر))است و پيامبر اكرمصل الله عليه و آل و سلم از جانب خدا ((مهدويت )) را به او بشارت داده است . او در((سودان ))بر ضد((مصر))و ((انگلستان )) قيام نمود. رئوف پاشا حاكم ((سودان))او را به ((خارطوم )) دعوت كرد، ولى او نپذيرفت . پيروان او با سپاه ((رئوف شاه)) جنگيدند و آنان را شكست دادند. دولت مصر سپاهى به فرماندهى ((جيگلر پاشا)) بهنبرد با او و يارانش روانه كرد، ولى ((مهدى )) با 000/50 سرباز((سودانى )) اورا شكست داد. سپس سپاهى به فرماندهى ((هكس پاشا)) به جنگ با آنان رفت و شكستخورد. پس از اين پيروزى ها پيروانش در سال (1889م ) به شهر((خارطوم ))حملهكردند و ژنرال ((گوردون پاشا)) حاكم ((خارطوم )) را كشتند و بر پايتخت ((سودان)) مسلط شدند.((مهدى )) در سال (1302 ه -/ 1885م ) مرد و سپاهيانش درسال (1889م ) شكست خورد و متلاشى شدند.(889)
20- صومال
او در سال (1317 ه -/ 1889م ) ادعاى ((مهدويت )) نمود وى نزد قبيله ((اوگاوين ))نفوذ وسيعى داشت و با نيروهاى ((انگستان )) ، و((اتيويى )) به مدت 20سال درگير شد و سرانجام در سال (1920م ) مرد.(890)
21- على محمد شيرازى
او در سال (1235 ه / 1819م ) در ((شيراز )) متولد شد، در 19 سالگى به((بوشهر )) رفت و 5 سال به تجارت پرداخت پس از آن به ((نجف اشرف )) رفت ودر درس ((سيد كاظم رشتى )) شركت مى كرد. پس از اوقات او، خود را ((باب )) امامزمان و سپس ((مهدى موعود)) خواند. در((مكه )) مردم را به خود فراخواند، سپس به ((بوشهر )) برگشت . وى به خاطر اين ادعا دستگير و زندانى شد. و درسال (1266 ه /1850م ) در ((تبريز)) اعدام شد.(891)
22- قاديانى ، ميرزا غلام احمد
((ميرزا غلام احمد))، مؤ سس فرقه ((احمديه )) در قاديان پنجاب هندوستان به دنيا آمدو علوم متداول زمان خود را در فارسى و عربى به خوبى آموخت و بر خلافتميل پدرش كه مى خواست دولت ((انگستان )) در آورد، گوشه نشينى گزيد و از در آمداملاك خود زندگى مى كرد و در حدود چهل سالگى كتاب مهمى به نام ((براهين احمديه)) منتشر كرد. در 50 سالگى اعلام كرد كه وحى به او رسيده و مجاز درگرفتن بيعت ازمردم شده است . گروهى از مردم به او گرويدند، 2سال بعد خود را مصلح و ((مهدى موعود)) خواند و تا آخر عمر گرفتار مخالفت مسلمانانو نيز مسيحيان و هندوها بود.(892)
آنچه در اين بخش از آن ياد شد تنها اشاره اى بود به برخى از مدعيان دروغين ((مهدويت)). افزون بر اين ، عده اى هم در طول تاريخ خود را ((باب )) و سفير امام مهدى(عجل الله تعالى فرجه الشريف ) معرفى نمودند كه 4 نفر از اين عده به حق سفيرحضرت بودند كه در فصل ششم ، بحث ((نواب اربعه )) ذكر شد.
ادعاى ((بابيت )) در مجموع در دوره ((غيبت صغرى )) و به ويژه در زمان سفارت ((ابوجعفر عمرى )) اتفاق افتاد كه در فصل گذشته يادآور شديم .
در عصر ((غيبت كبرى )) نيز برخى خود را ((سفير)) حضرت معرفى نمودند و مفتضحشدند.
به عنوان نمونه افراد ذيل ، خود را ((باب )) و ((نايب خاص )) امام مهدى(عجل الله تعالى فرجه الشريف ) معرفى نموده اند:
1- ((ابودلف مجنون )) (محمد بن مظفر). او بعد از در گذشت ((ابوالحسن ، على بن محمدسمرى )) آخرين نايب خاص امام مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف ) ادعاى نيابت وبابيت نمود و مفتضح شد. او در آخر زندگى اش به جنون مبتلا شد.(893)
2 - ((محمد بن سعد))، شاعر كوفى ، متوفاى (540 ه/1145م ).
3 - ((احمد بن حسين رازى )) ، متوفاى (670 ه/1271م ).
4 - ((حسين بن على اصفهانى كاتب )) ، متوفاى (853 ه/1449م ).
5 - ((على بن محمد سجستانى )) ساكن بغداد، متوفاى (860ه/1455م ).
6 - ((سيد محمد هندى )) ، ساكن مشهد، متوفاى (987ه/1579م ).
7 - ((شيخ محمد مشهدى )) ، متوفاى (1090ه/1679م ) .
8 - ((سيد محمد على شيرازى )) ، معروف به ((باب )) ، متوفاى (1266ه/1850م ).(894)
خلاصه
اكثريت شيعه همان شيعه دوازده امامى بوده كه براى احياى حقوقاهل بيت : پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه واله وسلم در خصوص خلافت و مرجعيت علمىبه انتقاد و اعتراض پرداختند و از اكثريت مردم ممتاز گشتند.
شيعه در عصر خلفاى راشدين (11- 35 ه) پيوسته زير فشارى بودند، و در زمان بنىاميه (40 - 130ه) از هر گونه مصونيت مالى و جانى محروم بودند، هر چه بر فساد وبيدادگرى اضافه مى شد، آنان در عقيده خود استوارتر مى گشتند و از مظلوميت خود درپيشرفت عقيده بيشتر بهره مى بردند.
شيعيان در اواسط قرن دوم و در آغاز خلافت عباسيان ، نفسى تازه كردند، ولى پس ازچندى عرصه بر آنان تنگ شد و تا اواخر قرن سوم روز تنگ تر مى شد.
در اوايل قرن چهارم تا اواخر قرن پنچم با روى كار آمدن دولت هاى انقلابى شيعه چون((آل بويه )) فاطميان ، ((حمدانيان )) و ((علويان )) ، شيعه با كسب قدرت تا حدودىآزادى عمل يافته و به مبارزه فكرى و اعتقادى آشكار پرداختند.
در دو قرن ششم و هفتم با جمله ((مغول ))ها به جهان اسلام و ادامه يافتن جنگ هاى صليبى، چندان فشارى به عالم ((تشيع ))وارد نشد و شيعه شدن برخى سلاطين((مغول ها))در((ايران ))و حكومت ((مرعشيان مازندران )) و ((سربداران خراسان ))دردو قرن هشتم و نهم ، قدرت و وسعت جمعيت شيعه رو به فزونى گذاشت و در گوشه ازممالك اسلامى خصوصا در((ايران ))تراكم ميليون ها شيعه محسوس شد.
در آغاز قرن دهم - با ظهور دولت صفويه - مذهب شيعه به رسميت شناخته شد و تاكنونمذهب رسمى دولت هاى پى در پى ((زند)) ،((قاجار)) و((مشروطه ))پابرجا ماند و درسراسر نقاط جهان هوادار و مدافع پيدا كرد و براى پنچ قرن متوالى ،((ايران))و((عراق ))مركز((تشيع )) بوده و حوزه هاى علميه شيعه در اين دو كشور متمركز شدهو مرجعيت شيعه ، مركز واقعى جهان تشيع به شمار رفته است .
آغاز قرن پانزدهم هجرى سر آغاز استقرار حكومت اسلامى در عصر بر مبناى نظريهمترقى ((ولايت فقيه ))و رهبرى فقيهى عارف ،عادل و شجاع پس از مبارزه اى بى امان با استبداد داخلى و استعمار خارجى است . اين حكومتدر عصر حاضر، مرجع ، ملجا و تحقق بخش آرزوهاى تمام مسلمانان جهان مى باشد.
بنابراين ، قرن هاى سوم تا پنجم را مى توانيم ((دوره دولتهاى انقلابى شيعى ))كهدر اطراف پهناور عباسى تشكيل شده بود بدانيم .
و قرن هاى ششم تا نهم را بايد دوره فروپاشى خلافت و گذر از مرحله ((تقيه ))بهمرحله ظهور سياسى و با اقتدار ((تشيع ))بناميم .
و قرن هاى دهم تا پانزدهم ، دوره رسمى شدن ((تشيع ))به عنوان يك مذهب اسلامى مقتدركه داراى يك نظام سياسى روشن بوده و در دو جبهه استبداد داخلى و رودررويى بااستعمار خارجى مبارزه اى بى امان داشته است .
مجموعه نهضت هاى يك قرن اخير با پيروزى ((انقلاب اسلامى ايران )) در طليعه قرنپانزدهم هجرى به ثمر رسيد.
شيعه مؤ سس علوم اسلامى بوده و رشد دهنده حركت علمى در جهان اسلام به شمار مى رود.شيعه در علوم حديث ، فقه ، كلام ، فلسفه و علوم مربوط به اين رشته ها بسيار چشمگيراست .
فقه و فقاهت شيعه از يك حيات مستمر و پويا برخوردار بوده است . به تناسب شرايطزمانى ، فقه و فقاهت شيعه در دوران سه گانه (حضور غيبت صغرى و غيبت كبرى ) ازويژگى هاى خاصى برخوردار بوده و هست .
مكاتب فقهى افراطى و تفرايطى شيعه به مرور زمان رو بهافول رفته و در حاضر مكتب فقهى شيعه ، جامع تمام امتيازات و كمالات مكاتب فقهىگذشته است . مراكز فقاهت شيعه كه حرف اول را مى زدند در دوران غيبت كبرى به ترتيب((قم )) ، ((بغداد)) ، ((نجف )) ، ((حله )) ،((حبل عامل )) ، ((اصفهان )) ، ((نجف )) ، ((كربلا)) و ((قم )) بوده است . فعاليتهاى سياسى علماى شيعه در زمينه هاى گوناگون ،مراحل گوناگونى را سپرى نمود، و در دفاع از موجوديت شيعه تا استقرار ((حكومتاسلامى )) براساس مذهب فقهى اهل البيت عليهم السلام سير تكاملى داشته و از يك نوعپويائى برخوردار بوده است .
و در نهايت اشاره اى گذرا داشتيم به مدعيان دروغين مهدويت و بابيت در عصر غيبت .
فصل 9 : سيرت و آثار امام مهدى (عجلالله تعالى فرجه الشريف )
ختامه مسك
درباره ((سيرت ))و (( آثار )) امام مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف )، مطالبمتعددى دست ما رسيده است در پايان و به عنوان ((ختامه مسك ))به برخى از آنها اشارهاى كوتاه داشته باشيم .
سيرت
روش ، رفتار و سيرت امام مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف ) از دو جهتقابل بررسى است ؛ يكى در ((عصر غيبت )) و ديگرى در ((دوران ظهور)) . از آنجا كهاين سيرت ها مى تواند براى ما نمونه ها و سرمشق هاى خوبى باشد، مناسب است در اينمقام درباره برخى از اين سيرت ها به اشاره سخنى بياوريم .
الف - عصر غيبت
امام شؤ ونى دارد ؛ شاءن هدايت و رهبرى ، حفظ مسلمين و شيعيان ، ايجاد زمينه و تهيه ياوربراى انقلاب جهانى خود و...
آن حضرت به تمامى شؤ ون و وظائف خود به بهترين وجه اقدام مى كند، و جز آنچه با((غيبت )) ناسازگار باشد، تماما مورد عنايت آن حضرت مى باشد. هم چنان كه درروايتى نيز آمده است :
الانتقاع بى فى غيبتى فكالانتفاع بالشمش اذا غيبها عن الابصارالسجاب (895)
بهره بودن از من در عصر غيبتم ، مانند بهره بردن از آفتاب است هنگامى كه زير ابرهاباشد.
اصولا آن حضرت را غايب ناميده اند، چون ((ظاهر )) نيست ، نه آن كه ((حاضر )) نيست .غيبت به معناى ((حاضر نبودن )) ، تهمت ناروايى است كه به آن حضرت زده اند، و آنانكه بر اين پندارند، فرق ميان ((ظهور))است ، نه ((حضور )) و شيفتگان آن حضرت ،ظهورش را از خدا مى طلبند نه حضورش را. همين است كه وقتى ظاهر مى شود همه انگشتحيرت به دندان مى گزند و با تعجب مى گويند كه او را پيش از اين هم ديده اند.
براى به دست آوردن ((سيرت )) آن حضرت در دوران غيبت مى توان از برخى روايات ،دعاها، زيارت نامه ها، توقيعات و نامه هاى آن حضرت به بعضى از شيعيان و يانقل قول هاى متواتر از افراد كاملا مورد وثوق كه به شرف حضورنائل آمده اند، استفاده برد.
آنچه بيش از همه در ميان ادعيه ، توقيعات و... به چشم مى خورد، عنايت خاص آن حضرتبه وضعيت شيعيان و گرفتارى هاى آنان در ((عصر غيبت )) است . به برخى از نكاتىكه در اين متون آمده ، اشاره مى شود:
1 - آگاهى از وضعيت و احوال شيعيان
در توقيعى كه براى ((شيخ مفيد )) صادر شده ، آمده است :
فانا نحيط علما باءنبائكم و لا يعزب عنا شى من اخباركم (896)
ما بر اخبار و احوال شما آگاهيم و هيچ چيز از اوضاع شما بر ما پوشيده و مخفى نمى ماند.
2 - حفظ و نجات شيعيان از گرفتارى ها وشر دشمنان
نيز در همان توقيع اين گونه است :
انا غير مهملين لمراعاتكم و لا ناسين لذكركم ، و لو ذلكلنزل بكم اللاءواء و اصطلكم الاعداء (897)
ما در رسيدگى و سرپرستى شما كوتاهى واهمال نكرده و ياد شما را از خاطر نبرده ايم ، كه اگر جز اين بود، دشوارى ها و مصيبت هابر شما فرود مى آمد، و دشمنان ، شما را دشمنان ، شما را ريشه كن مى نمودند.(898)
از جمله اين موارد، نجات مردم ((بحرين )) از دست نوكران و دست نشاندگان استعمار است. آنگاه كه نخست وزير اين كشور حيله و نقشه اى ريخت تا با شيعيان همچون كفار حربىاز اهل كتاب رفتار شود؛ يا ((جزيه )) پرداخته و ذلت پرداخت آن راتحمل كنند، و يا مردانشان كشته و زنان و كودكانشان به اسارت گرفته شوند، كه آنحضرت در خنثى ساختن اين توطئه نقش بزرگى داشت (899)
3 - حضور در ميان مردم
ان يكون صاحبكم المظلوم ، المجحود، حقه ، صاحب هذاالامر يتردد بينهم و يمشى فىاسواقهم و يطاء فرشهم و لايعرفوقه حتى ياءذن الله له ان يعرفهم نفسه ... (900)
صاحب اين امر... در ميان آنها راه مى رود، در بازارهايشان رفت و آمد مى كند، روى فرشهايشان گام برمى دارد، ولى او را نمى شناسند، مگر خداوند به او اجازه دهد تا خودش رابه آنان معرفى كند.
در روايتى ديگر از امام اميرالمؤ منين عليه السلام نيز چنين آمده است :
فو رب على ان حجتها عليها قائمة ، ماشية فى طرقاتها، داخلة فى دورها و قصورها،جوالة فى شرق الارض و غربها، تسمع الكلام و تسلم على الجماعة ، ترى ...(901)
سوگند به خداى على ، حجت خدا در ميان آنان هست ، در كوچه و بازار آنها گام برمى داردو بر خانه هاى آنان وارد مى شود و در شرق و غرب جهان به سياحت مى پردازد و گفتارمردمان را مى شنود و بر اجتماعات آنان وارد شده ، سلام مى دهد. او مردمان را مى بيند... .
در دعاى ندبه نيز چنين مى خوانيم :
بنفسى انت مغيّب لم يخل منا، بنفسى انت من نازح ما نزح عنا. جانم فدايت ! تو آنغايبى هستى كه از ميان ما بيرون نيستى ، جانم فدايت ! تو آن دور شده از وطنى هستى كهاز ما دور نيستى .
4 - حضور هميشگى در مراسم حج
يحضر الموسم كل سنة فيرى الناس فيعرفهم و يرونه و لايعرفونه.(902)
آن حضرت هر سال در موسم حج حضور مى يابد، همگان را مى بيند و مى شناسد، اماديگران او را مى بينند ولى نمى شناسند.
5و 6 - ...
دستگيرى درماندگان ، راهيابى گمشدگان ، شفاى بيماران لاعلاج ، خيرخواهى و دعابراى مؤ منان ، شركت در تشييع برخى از آنان ،حل بعضى از مشكلات علمى علماء، خبردادن از پاره اى رويدادهاى مهم ،(903) دستگيرىباطنى افراد و... (904) از جمله كارهاى آن حضرت در اين دوران است ، چه او رابشناسند و چه نشناسند، و چه مستقيما توسط خود آن حضرت صورت گيرد و يا توسطبرخى ياران و خواص آن حضرت .
ب : دوران ظهور
1 - سيرت تربيتى و اخلاقى
1 - اذا قام قائمنا وضع يده على رؤ وس العباد فجمع به عقولهم واكمل به اخلاقهم . (905)
چون ((قائم )) ما قيام كند، دستش را بر دستش را بر سر بندگان مى گذارد وعقول آنها را متمركز ساخته و اخلاقشان را بهكمال مى رساند. در پرتو عنايات و ارشادات حضرت مهدى(عجل الله تعالى فرجه الشريف )، مغزها و انديشه ها شكوفا مى شود و بدين وسيلهتمام كوته بينى ها، تنگ نظرى ها و رذايل اخلاقى كه منشاء بسيارى از درگيرى هاىاجتماعى است ،از بين مى رود.
2 - تؤ تون الحكمه فى زمانه . (906)
در دولت مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف ) به همه مردم ، حكمت و علم بياموزند.
3 - اذا خرج المهدى القى الله الغنى فى قلوب العباد. (907)
زمانى كه مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف ) قيام كند، خداوند در قلب بندگان بىنيازى افكند.
4 - لو قام القائمنا... لذهب الشحناء من قلوب العباد. (908)
اگر ((قائم )) ما قيام كند... كينه ها از سينه ها بيرون رود
5- اذا قام القائم عرض الايمان على كل ناصب ، فاندخل فيه بحقيقته و الاضرب عنقه (909)
چون ((قائم )) قيام كند، ايمان را بر هر ناصبى (دشمناهل بيت ) عرضه مى كند، اگر به راستى آن را بپذيرد از او مى گذرد و اگر نپذيرد،گردنش را مى زند
6- يدعو الناس الى كتاب الله و سنة نبيه و الولاية لعلى بن ابى طالب و البراءةمن عدوه .(910)
او مردم را به سوى كتاب خدا، سنت پيامبر صلى الله عليه واله وسلم ، ولايت على ابنابى طالب عليه السلام و بيزارى از دشمنان او دعوت مى كند.
7 - سنته يقيم الناس على ملتى و شريعتى و يدعوهم الى كتاب ربىعزوجل . (911)
سيرت و سنت او سيرت و سنت من است . مردم را بر دين و آيين من به پا خواهد داشت و آنانرا به كتاب پروردگارم دعوت مى كند.
|
|
|
|
 |
|
 |
|
