501- وقتى احمد بن اسحاق قمى به حضرت عرض مى نمايد: ((من هميشه برايمممكن نيست نزد شما حاضر شوم ، در اين موارد به چه كسى مراجعه كنم وقول چه كسى را قبول كنم و مورد عمل قرار دهم ؟))حضرت در پاسخ فرمود: هذا اءبوعمرو، الثقة الامين ، ماقاله لكم فعنى يقوله و ما اداه اليكم فعنى يوديه ر. ك : معجمرجال الحديث ، ج 11، ص 112.
502- ر. ك : الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 178؛ مكتب در فرايندتكامل ، ص 58.
503- كمال الدين ، ص 507، ح 37.
504- رجال ، كشى ، ص 442، ح 830.
505- ر. ك : الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 240؛ مكتب در فرايندتكامل ، ص 60.
506- ر. ك : الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 240؛ مكتب در فرايندتكامل ، ص 60.
507- اين سخن ، زمانى بيشتر تاءييد مى شود كه به اتهام منصور، نسبت به امامصادق عليه السلام توجه كنيم كه طى آن ، حضرت را متهم نمود كه وكيلش ، معلى بنخنيس را براى جمع كمك براى نهضت محمد بن عبدالله (نفس زكيه ) به سوى شيعيانشفرستاده است . همين اتهام موجب شد كه منصور، حضرت با به بغداد فرابخواند. نظيرهمين اتهام را هارون به امام كاظم عليه السلام نسبت داد. ر. ك : تنقيحالمقال ، ج 3، رقم 11993.
508- متوكل عباسى به خاطر همين حساسيت نسبت به وكلاى امام هادى عليه السلام ،ايوب بن نوح ، - وكيل ناحيه كوفه - را تحت تعقيب قرار داد (تاريخ سياسى غيبت امامدوازدهم عليه السلام ، ص ‍ 81). ئ غلى بن جعفر همانى را محبوس نمود و تصميم بهقتل وى گرفت و در پاسخ وساطت وزيرش ‍ - عبيدالله بن يحيى بن خاقان - گفت :((خودت را براى وساطت نسبت به او و اموالش به زحمت مينداز، چرا كه عمويش مرا خبر دادهكه او، رافضى و وكيل على بن محمد است ))(رجال ، كشى ، ص ‍ 607، ح 1129، و ح1130، بحارالانوار، ج 50، ص 183)، متوكل همچنين ، سروكيل مناطق بغداد، مدائن و قراى سواد يعنى ابوعلى بن راشد را به شهادت رساند، وبرخى ديگر مانند عيسى بن جعفر بن عاصم را با ضربت عمودى بر سرش كشت ، و ابنبند را ابتدا 300 تازيانه زد، سپس در دجله انداخت .(رجال ، كشى ، ص 603، ج 1122).
509- عبدالله بن سليمان ، وزير عباسى ، وقتى از وجود وكلايى براى ناحيهمقدسه آگاه مى شود، كسانى را به عنوان جاسوس و به ظاهر براىتحويل وجوه شرعى ، نزد وكلاى متعددى كه مورد سوء ظن واقع شده بودند مى فرستدتا وكالت آنها را احراز كند، ولى با ارشاد حضرت هيچ يك از وكلا اقدام بهقبول وجهى نكردند تا زمانى كه خطر كاملا رفع شد. (بحارالانوار، ج 51، ص 310، ح30).
510- در اين باره ، ر. ك : تاريخ الغيبة الصغرى ، ص 472؛ مكتب در فرايندتكامل ، ص 131؛ كمال الدين ، ص 483، ح 4؛ تنقيحالمقال ، ج 2، رقم 10222؛ رجال ، كشى ، ح 1005؛ بحارالانوار، ج 82، ص ‍ 50؛ الغيبة، شيخ طوسى ، ص 185.
511- رجال ، كشى ، ص 433، ح 817.
512- ر. ك : تنقيح المقال ، ج 3، ضرقم 12084.
513- ر. ك : مكتب در فرايندتكامل ، ص 22؛ معجم رجال الحديث ، ج 4، ص 74.
514- وسائل الشيعة ، ج 20، ص 114، و ج 18، ص 100؛ تنقيحالمقال ، ج 2، ص 281، و ج 1 رقم 200، و ج 2، رقم 106.
515- رجال ، كشى ، ص 557 - 558، ح 1053.
516- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 217.
517- رجال ، كشى ، ص 509، ح 983.
518- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 226.
519- امام صادق عليه السلام ، معلى بن خنيس را به خاطر افشاى بعضى از اسرار،كه منجر به قتلش ‍ نيز شد، مورد نكوهش قرار داده و فرمود: ((خداوند معلى را بيامرزد،من انتظار اين را داشتم ؛ چرا كه او سر ما را فاش نمود و...، هركس اين اسرار ما را نزدغيراهلش فاش كند مبتلا به سلاح يا طناب دار مى شود.))(بحارالانوار، ج 75، ص 85).
520- كمال الدين ، ص 501، ح 28؛ الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 237.
521- درباره تعيين وكالى نواحى ، به عنوان نمونه به نصب ابوعلى بن راشدبه جاى على بن حسين بن عبدربه توسط امام هادى عليه السلام ، ر. ك :رجال ، كشى ، ص 513، ح 991، و درباره بررسى عملكرد وكلا، به جريان حسابرسىاز يكى از وكلاى خائن توسط امام صادق عليه السلام(وسائل الشيعة ، ج 13، ص 291)، و در مورد معرفى شخصيت وكلا به شيعيان ، ومعرفى عثمان بن سعيد عمرى به گروهى از شيعيان يمن توسط امام عسكرى عليه السلام(بحارالانوار، ج 51، ص 345)، و در مورد عزل وكلاى خائن ، جريان لعن وعزل ((فارس بن حاتم قزوينى ))توسط امام هادى عليه السلام و دستور كشتن وىتوسط آن حضرت (رجال ، كشى ، ص 522، ح 1033 تا ح 1011)، در مورد معرفىجريانات دروغين وكالت و بابيت به نامه امام هادى عليه السلام ، به يكى از شيعيان ، واعلام بى زارى از محمد بن نصير نميرى و حسن بن محمد بن باباى قمى(رجال ، كشى ، ص 520، ح 999)، و در مورد تعيين وظايف ، به نامه امام عسكرى عليهالسلام - مبنى بر نصب ابراهيم بن عبده و تعيين وظايف او - توجه شود(رجال ، كشى ، ص 509، ح 982).
522- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص 137.
523- در اين موارد به تنقيح المقال ، ج 2، رقم 9607، و ج 1، رقم 1286؛رجال نجاشى ، ص 243؛ و رجال ، كشى ، ص 513، ح 991 و ص 549، ح 1038،مراجعه شود.
524- ر. ك : تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص 171.
525- رجال ، كشى ، ص 569، ح 1115.
526- تنقيح المقال ، ج 3، رقم 11994 ؛ معجمرجال الحديث ، ج 18، ح 237؛ بحارالانوار، ج 47، ص ‍ 81 و 342.
527- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 210.
528- رجال ، نجاشى ، ص 229؛ تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص135.
529- مناقب ، ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 427 - 428.
530- ر. ك : بحارالانوار، ج 51، ص 310، ح 30.
531- براى توجيه بيشتر در اين مبحث به كتاب تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهمعليه السلام از دكتر جاسم حسين ، ص 134 و 174 مراجعه شود.
532- كمال الدين و تمام النعمة ، ج 2، ص 498؛ الغيبة ، شيخ طوسى ، 179.
533- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 189؛رجال ، كشى ، ص 596، ح 1115.
534- درباره عبدالرحمن بن الحجاج از اين منابع اطلاعات بيشترى دريافت كنيد:
الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 210؛ بحارالانوار، ج 47، ص 343؛ تاريخ سياسى غيبت امامدوازدهم عليه السلام ، ص 134، معجم رجال الحديث ، ج 9، ص 322؛ مكتب در فرايندتكامل ، ص 20، تنقيح المقال ، ج 2، رقم 6365، ورجال ، كشى ، ص 441، ح 829، و 83.
535- مناقب ، ابن شهرآشوب ج 4، ح 280.
536- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 211.
537- تنقيح المقال ، ج 3 رقم 10820.
538- درباره شخصيت معلى بن خنيس ر. ك : مناقب ، ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 225؛معجم رجال الحديث ، ج 18، ص 237؛ تنقيح المقال ، ج 3، رقم 11994، شيخ طوسى ،ص 210.
539- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 210؛ معجمرجال الحديث ، ج 19، ص 42؛ تنقيح المقال ، ج 3، رقم 1245؛رجال شيخ طوسى ، ص 324.
540- الارشاد، شيخ مفيد، باب ذكرالامام القائم بعد ابى الحسن عليه السلام ، ص304.
541- ر. ك : تنقيح المقال ، ج 3، رقم 12084؛ الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 210،بحارالانوار، ج 47 ص ‍ 342.
542- ر. ك : مناقب ، ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 308 - 402؛ و تاريخاهل البيت عليهم السلام ، منسوب به ا بن ابى الثلج بغدادى ، ص 147 - 151.
543- در اين باره ، ر. ك : رجال ، كشى ، ص 433، ح 817 تا ح 820.
544- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 210؛ تنقيحالمقال ، ج 2، رقم 6794.
545- رجال شيخ طوسى ، ص 369.
546- درباره اين چند تن ، ر. ك : رجال ، كشى ، ص 493، ح 946؛ الغيبة ، شيخطوسى ، ص 43؛ بحارالانوار، ج 49، ص 17؛ الواقفيّة ، ج 1، ص 190.
547- رجال ، نجاشى ، ص 139؛ تنقيحالمقال ، ج 2، رقم 5780؛ تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام .
548- رجال ، كشى ، ص 483، ح 910؛ بحارالانوار، ج 2، ص 251.
549- رجال ، نجاشى ، ص 77؛ رجال ، كشى ، ص 549 - 551.
550- رجال ، شيخ طوسى ، ص 385؛ تنقيحالمقال ، ج 2، رقم 9470.
551- تنقيح المقال ، ج 3، رقم 12846.
552- ر. ك : مستدرك الوسائل ، ج 4، ص 361؛ بحارالانوار، ج 92، ص 328؛وسائل الشيعة ، ج 12، ص ‍ 341.
553- ر. ك :رجال ، كشى ، ص 596؛ اعيان الشيعه ج 7، ص 62؛ مكتب در فرايندتكامل ، ص 21.
554- رجال ، كشى ، ص 596، ح 1053 و ص 611، ح 1135 و 1136.
555- ر. ك : تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص 137.
556- درباره او، ر. ك : رجال ، كشى ، ص 513، ح 992؛رجال ، نجاشى ، ص 74؛ تنقيح المقال ج 1، رقم 1195.
557- درباره شخصيت او، و همچنين درگيرى او با فارس بن حاتم قزوينى ، ر. ك :رجال ، شيخ طوسى ، ص 432 و 418؛ رجال ، كشى ، ص 606، ح 1129 و ص 523، ح1005؛ بحارالانوار ج 50، ص 183؛ الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 212.
558- شرح تفصيلى فعاليت ها و سرانجام امر فارس بن حاتم در منابع زيرمطالعه كنيد:
رجال ، نجاشى ، ص 219 - رجال ، شيخ طوسى ، ص 420؛رجال ، كشى ، ص 527، ح 1003 تا ح 420؛رجال ، كشى ، ص 527، ح 1003 تا ح 1011؛ مكتب در فرايندتكامل ، ص 100.
559- رجال ، كشى ، ص 510، ح 984؛ الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 212.
560- ر. ك : رجال ، كشى ، 512، ح 991 و 992؛ الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 212؛تنقيح المقال ، ج 2، ص ‍ 281، و فصل كنى ، ص 27، و ج 1، ص 331.
561- رجال ، كشى ، ص 531، ح 1015؛ اعيان الشيعة ، ج 2، ص 123.
562- درباره او، ر. ك : الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 214؛ معجمرجال الحديث ، ج 11، ص 112؛ مناقب ابن شهر آشوب ، ج 4، ص 210؛ تنقيحالمقال ، ج 2، رقم 7783؛ مكتب در فرايند تكامل ، ص 112 - 126.ض
563- ر. ك : الغيبة ، شيخ طوسى ، مناقب ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 434؛ مستدركالوسائل ، ج 12، ص ‍ 374؛ تنقيح المقال ، ج 1، ص 50؛رجال نجاشى ، ص 66، و ر. ك : تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص 150و 170 - 171.
564- كمال الدين و تمام النعمة : 478؛ تنقيحالمقال ، ج 3، رقم 10304، و ر. ك : تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص150 و 170 - 171.
565- رجال ، كشى ، ص 509، ح 983، و ص 575، ح 1088.
566- همان ، ص 542، ح 128، مكتب در فرايندتكامل ، ص 55.
567- المعتمد على الله (256 - 279 ه -).
احمد بن جعفر معروف به ((معتمد))پانزدهمى خليفه عباسى ، در ماه رجبسال (256 ه -) به خلافت رسيد. او در اين هنگام 25سال بيشتر نداشت . مدت خلافت او را 23 سال نوشته اند. از اين مدت ، 17سال آخر آن ، با عصر ((غيبت صغرا)) ى امام مهدى عليه السلام مقارن بود.
در زمان خلافت ((معتمد))قدرت در دست برادرش ، موفق ، بود.عزل و نصب ها در دست او، و فرماندهان نظامى هم ، گوش به فرمان او بودند، معتمدقدرت چندانى نداشت . بعد از مرگ ((موفق )) ، پسرش ((معتضد))به جاى پدر بهتدبير امور پرداخت و در زمان خلافت معتمد قدرت فراوانى داشت .
در زمان خلافت معتمد، ابتدا ((عبيدالله بن يحيى بن خاقان ))وزير بود و بعد از مرگ ،پسرش ‍ ((عبيدالله بن يحيى بن خاقان ))وزيرمتوكل شد. و بعد از آن به ترتيب ((حسن بن مخلد)) ، ((سليمان بن وهب ))و ((صاعد بنمخلد))به پست وزارت نايل آمدند و در سال (265 ه -) بعد از همه اين افراد، پست وزارتبه ((اسماعيل بن بلبل ))رسيد.
وقتى كه تدبير امور در دست معتضد بود، به بهانه هايىاسماعيل بن بلبل را از از وزارت خلع كردند و سپس دستگير، زندانى و شكنجه نمودند كهبر اثر شكنجه در سال (278 ه -) جان سپرد. بنا به نوشته مورخانى ؛ مانند ((مسعودى))و ((ابن اثير))معتمد مردى عياش و خوشگذران بود و هدفى جز ارضاى هواهاى نفسانىخود نداشت . در زمانى كه تدبير امور در دست برادرش ((طلحه ، ابواحمد موفق ))بود،او معتمد را زندانى كرد، با اين وصف معتمد اولين خليفه اى بود كه زندانى شد. با اينهمه ، او مردى بيرحم و خونريز بود و از قطعه قطعه كردن افرادى كه مى كشت لذت مىبرد. گويند كه مرگ او بر اثر پرخورى اتفاق افتاد. (تاريخ اسلام ، حسن ابراهيم ، ج3، ص 12 - 17؛ مروج الذهب ، مسعودى ؛ الكامل فى التاريخ ، ابن اثير).
568- المعتضد بالله (279 - 289 ه -). شانزدهمين خليفه عباسى
ابوالعباس ، معتضد، احمد بن طلحه در همان روز مرگ عمويش ، معتمد به خلافت رسيد. او ازرجب سال (279 ه -) تا ربيع الاخر سال (289 ه -) به خلافت پرداخت .
مسعودى ، مدت خلافت وى را 9 سال و 9 ماه و 2 روز ذكر نموده است .
او در حاليكه از اسلام چيزى نمى دانست به نام خليفهرسول خدا بر مردم فرمانروايى كرد. او پايبند به احكام اسلام و سنترسول خدا صلى الله عليه و آله نبود.
در وصف او نوشته اند: او روز عيد فطر براى مردم نماز عيد خواند و در ركعتاول 6 تكبير و در ركعت دوم يك تكبير گفت . وى مردى عياش و خوشگذران بود و بيتالمال را بى رويه مصرف مى كرد.
مسعودى مى نويسد: معتضد براى خود قصرى ساخت به نام ثريا كه 000/400 دينارهزينه ساخت آن شد. بنا به نوشته برخى از مورخان ،طول اين قصر چند فرسخ بود! او مردى بسيار سختدل و با قساوت بود و به مردم شكنجه روا مى داشت .
مثلا در سال (280 ه -) محمد بن حسن بن سهل ، برادرزادهفضل بن سهل ، ذوالرياستين را در بغداد دستگير كردند و پيش معتضد بردند، معتضد او رابه طرز فجيعى كشت ؛ گويند: او را به ميله درازى به سيخ كشيدند و در حضور معتضددو سر ميله را بلند كردند و روى آتش گرفتند و به اين وسيله او را زنده زندهسوزاندند. (مروج الذهب ، مسعودى ، ج 2، ص 597؛ تاريخ الاسلام ، حسن ابراهيم حسن ، ج3، ص 17 - 20).
569- المكتفى بالله (289 - 295 ه -). هفدهمين خليفه عباسى
بعد از معتضد با پسرش مكتفى ، على بن احمد، بيعت كردند و او را به عنوان هفدهمين خليفهعباسى برگزيدند. وى از ربيع الاول سال (289 ه -) تا ذيقعدهسال (295 ه -) خليفه بود. بنا به نوشته مسعودى ، مدت خلافت او 6سال و 7 ماه و 12 روز بود.
مكتفى در آغاز خلافتش بر خلاف سياست پدر خود معتضد عباسى ، يك سرى كارهاى خوبانجام داد. او دستور داد تا سياهچال هايى را كه معتضد براى شكنجه مردم ايجاد كرده بود،ويران كنند و زندانيان را آزاد نمايند. به دستور او مكان ها و منازلى كه پدرش به زوراز مردم گرفته بود به صاحبانش ‍ برگرداندند. او در آغاز خلافت با اين كارهادل هاى مردم را تا حدودى به سوى خود جلب كرده ، اما در برابر اين سياست مردم پسند،وزيرى بسيار خشن و خونريز به نام قاسم بن عبيدالله داشت كه بر او مسلط بود، پساز وفات قاسم بن عبيدالله ، وزير ديگرش عباس بن حسن بر او چيره شد.
بعد از گذشت چندى از خلافت مكتفى ، سياست مردم دارى خويش را تغيير داد و به همانسياست ظالمانه پدرش روى آورد و در پى ظلم و ستم مردم حركت كرد واموال مردم را مصادره نمود و به اين وسيله مردم دعاگوى او، به نفرين وى روى آوردند.(تاريخ الاسلام ، ابراهيم حسن ، ج 3، ص 19 - 20).
570- المقتدر بالله (295 - 320 ه -). هجدهمين خليفه عباسى
بعد از مكتفى ، در همان روز مرگش ، با مقتدر برادرش ، بيعت كردند، مسعودى مى نويسد:روز يكشنبه 13 ذيقعده سال (295 ه -) با جعفر بن احمد، ملقب به مقتدر بيعت كردند. او دراين هنگام تنها 13 سال داشت .
مدت خلافت او 24 سال و 11 ماه و 16 روز بود.
در زمان خلافت وى افرادى ؛ مانند عباس بن حسن ، على بن موسى بن محمد بن فرات ، محمدبن عبيدالله بن يحيى بن خاقان ، على بن عيسى بن داود جراح ، حامد بن عباس ، عبداللهبن محمد بن عبيدالله بن خاقانى ، احمد بن عبدالله خصيبى ، ابوعلى محمد بن على بن مقله، سليمان بن حسن بن مخلد، عبيدالله بن محمد كلواذى ، حسين بن قاسم بن سليمان بن وهب وفضل بن جعفر بن موسى بن فرات ، يكى پس از ديگرى به وزارت رسيدند.
به نوشته مسعودى ، 16 بار در مدت خلافت مقتدر پست وزارت بين عده اى رد وبدل شد.
در زمان مقتدر، افسران ، موالى و وزراء، او را از خلافت خلع كردند و برادرش ((قاهر))رابه جايش ‍ نشاندند، اما مقتدر با حيله توانست بار ديگر خلافت را در دست گيرد. او بعد ازآن كه مجددا به قدرت رسيد، به برادرش گفت : مى دانم كه تو مقهور شدى ، تو قاهرنيستى . برادرش با شنيدن اين سخنان گريست و گفت برادر مرا نكش ... (مروج الذهب ، ج4، ص 660 - 661).
در دوره خلافت مقتدر با تعويض هر وزير، سياست عوض مى شد. مثلا هنگامى كه ((محمدبن عبيدالله بن يحيى بن خاقان ))و همفكران او به سمت وزارت مى رسيدند، رابطه حكومتبا شيعيان تيره مى شد و جو اختناق و وحشت در مورد آنان حكمفرما مى گشت . و بر عكسهنگامى كه پست وزارت به ((ابن فرات ))مى رسيد رفتار دستگاه خلافت با شيعيانبهتر مى شد.
به همين جهت خاندان بنى نوبخت ، از جمله حسين بن روح نوبختى سومين نايب خاص اماممهدى عليه السلام كه از قبل مورد احترام خاص دربار عباسيان بود، در زمان مقتدر به مدت5 سال (312 - 317 ه -) دستگير و زندانى شد.
مقتدر در روز چهارشنبه ، 3 روز مانده از شوالسال (320 ه -) در بغداد كشته شد بنا به نوشته ابن اثير در((الكامل )) : او با بدترين وضع به دست عده اى از بربرها و آفريقائيان ، دور ازيارانش كشته شد. در حاليكه دورش را گرفته بودند، به رويش شمشير كشيدند و او راكشتند. (تاريخ طبرى ، حوادث سال 320 ه -).
571- القاهر بالله (320 - 322 ه -). نوزدهمين خليفه عباسى
يك روز پس از كشته شدن مقتدر، با برادرش محمد بن احمد، ملقب به القاهر بالله بيعتكردند و او را به عنوان نوزدهمين خليفه عباسى برگزيدند. و بعد از 1سال و 6 ماه و 6 روز در تاريخ 5 جمادى الاولىسال (322 ه -) او را از خلافت خلع كردند و چشمانش راميل كشيدند.
قاهر در مدت كوتاهى كه خليفه بود چند بار پست وزارت را تعويض نمود. ابوعلى ،محمد بن على بن مقله را در سال (321 ه -) به عنوان وزير برگزيد. سپس او راعزل نمود و به جاى او احمد بن عبدالله بن حصيبى را وزير خود انتخاب نمود.
اخلاق وى ثباتى نداشت ، با دشمنان بدرفتارى مى كرد و بسيارى از افراد را با دستخود مى كشت . او نيزه كوچكى داشت كه هر وقت در خانه خود راه مى رفت آن را به دست مىگرفت و به هنگام نشستن آن را جلوى خود مى گذاشت و هركس را مى خواست با آن مى كشت .
به همين جهت عده اى از افسران ترك ، بر ضد او تبانى كرده و بر وى شوريدند وشبانگاه قصرش را محاصره كردند، وقتى سر وصدا را شنيد در حاليكه مست بود ازخواب پريد و به اين سو و آن سو دويد، تا شايد از دست آنان بگريزد. اما او راگرفتند و هر دو چشمش را از حدقه در آوردند (تاريخ الخلفا، سيوطى ، ص 388).
572- الراضى بالله (322 - 329 ه -). بيستمين خليفه عباسى
پس از آنكه ((القاهر بالله ))به وسيله افسران ترك از خلافت خلع شد، با برادر زادهاش ، ابوالعباس ، محمد بن جعفر، پسر مقتدر ملقب به الراضى بالله ، بيعت كردند. آغازخلافت وى 6 جمادى الاولى سال (322 ه -) و پايانش 10 ربيعالاول سال (329 ه -) بود و مدت خلافت وى 6سال و 11 ماه و 3 روز بود.
در زمان ((الراضى بالله )) ، ابوعلى ، محمد بن على بن مقله ، ابوعلى ، عبدالرحمان بنعيسى بن داود بن جراح ، ابوالقاسم كرخى ، ابوالقاسم ، سليمان بن حسن بن مخلد،ابوالفتح بن جعفر بن فرات و ابوعبدالرحمان محمد بريدى ، يكى پس از ديگرى وزيرخليفه شدند.
رابطه راضى با حسين بن روح سومين نائب ويژه امام مهدى عليه السلام خوب بود. اوگاهى مى گفت : ديگران مى گويند: اماميه خمسمال را به ((ابن روح ))مى دهند، ولى ما اين اتهام را رد مى كنيم و مدعى هستيم كه دروغاست و اگر هم درست باشد مگر اين كار خلاف است ؟ به خدا سوگند آرزو دارم تا 1000انسان به مانند او بودند و اماميه مى توانستند درائى ها واموال خود را آنقدر به آنها بدهند تا بى نياز شوند.
جريان شلمغانى در زمان راضى پيش آمد و به دستور او شلمغانى به دار آويخته شد.(تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم ، دكتر جاسم حسين ، ص 205 - 206).
573- الكامل ، ج 6، ص 206 (به نقل از: تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر،ص 348).
574- تاريخ الخلفا، سيوطى ، ص 367.
575- الكامل ، ج 6، ص 237 (به نقل از: تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر،ص 347)؛ مروج الذهب ، ج 2، ص 664.
576- تاريخ الخلفا، سيوطى ، ص 365.
577- مروج الذهب ، ج 2، ص 609.
578- تاريخ الخلفا، ص 308.
579- تاريخ الاسلام ، دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 447.
580- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 179.
581- تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر، ص 349 - 350.
582- ((قرامطه ))فرقه اى از ((اسماعيليه ))هستند كه به امامت محمد بناسماعيل معتقدند و مى گويند: محمد فرزند اسماعيل هفتمين امام ، قائم ، مهدى و پيامبر است .او زنده است و در بلاد روم زندگى مى كند. (مراجعه شود به فرق الشيعه ، نوبختى ).
583- مروج الذهب ، ج 2، ص 638 - 666؛ الغيبة الصغرى ، محمد صدر، ص 356 -361، دايرة المعارف ، محمد فريد وجدى ، واژه قرمط، ج 7، ص 719.
584- الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر، ص 362.
585- دكتر جاسم حسين ، تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ترجمه دكترسيد محمد تقى آيت اللهى ، ص 199.
586- مروج الذهب ، ج 2، ص 663.
587- مروج الذهب ، ج 2، ص 663.
588- الكامل ، ج 8، ص 186 - 189، (اقتباس از: كتاب انقلاب اسلامى و ريشه هاىآن ، عميد زنجانى ، ص 156 - 157).
589- مروج الذهب ، ج 2، ص 663.
590- تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر، ص 353 - 355.
591- تاريخ الاسلام ، دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 126.
592- همان ، ص 157.
593- همان ، ص 162 به بعد.
594- يكى از شهرهاى قديمى اسپانياست كه در دوره حكومت امويان بر اندلس ، اينشهر مركز حكومت آنان بود.
595- تاريخ الاسلام ، دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 170.
596- همان ، ص 65.
597- همان ، ص 73.
598- همان ، ص 146 به بعد.
599- همان ، ص 115 به بعد؛ درباره حكومت حمدانيان ر. ك : دايرة المعارف بزرگاسلامى ، ج 1، ص ‍ 692 - 688.
600- تاريخ الاسلام دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 103 به بعد.
601- همان ، ص 135 به بعد.
602- همان ، ج 2، ص 145.
603- همان ، ص 253.
604- العصر العباسى الثانى ، دكتر شوقى ضيف ، ص 53 - 66.
605- تاريخ الاسلام دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 423.
606- همان ، ص 424؛ تاريخ الخلفاء، ص 384.
607- تاريخ الاسلام ، دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 424؛ العصر العباسىالثانى ، دكتر شوقى ضعيف ، ص 83.
608- العصر العباسى الثانى ، دكتر شوقى ضيف ، ص 92.
609- تاريخ الخلفاء، ص 386؛ تاريخ الاسلام ، دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص433.
610- تاريخ الاسلام ، ج 3، ص 433.
611- العصر العباسى الثانى ، ص 55 - 56.
612- الكامل ، ج 6، ص 73؛ تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر، ص 346.
613- الكامل ، ج 6، ص 55؛ تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر، ص 353.
614- مروج الذهب ، ج 2، ص 610.
615- تاريخ الاسلام دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 458.
616- همان ، ص 440.
617- براى اطلاع بيشتر ر. ك : العصر العباسى الثانى ، دكتر شوقى ضيف ، ص53 - 91؛ تاريخ الاسلام ، دكتر حسن ابراهيم حسن ، ج 3، ص 423 - 459.
618- ابوالحسن ، على بن اسماعيل بن اسحاق بن سالم بناسماعيل بن عبدالله بن موسى بن بلال بن ابى بردة بن ابى موسى اشعرى ، (260 -324 ه -) براى اطلاع درباره زندگى او ر. ك : بحوث فىالملل و النحل ، جعفر سبحانى ، ج 2، ص 1710.
619- همان ، ص 31.
620- براى توضيح درباره مكتب اشعرى ، ر. ك : بحوث فىالملل و النحل ، جعفر سبحانى ، ج 2.
621- اضواء على السنة المحمديه ، محمود ابوريه ، ص 43.
622- صحيح بخارى ، به شرح كرمانى ، ج 2، ص 6؛ سيره پيشوايان ، مهدىپيشوايى ، ص 326.
623- الارشاد، شيخ مفيد، ج 2، ص 340.
624- تاريخ الغيبة الصغرى ، ص 345.
625- حياة الامام محمد المهدى عليه السلام ، باقر شريف القرشى ، ص 114 -115.
626- سيد محمد صدر در اين باره مى نويسد: ((از برخىنقل شده است كه مدت غيبت صغرياى حضرت حجت عليه السلام 74سال بود. اين يا مبنى بر تسامح است و يا آن كه آغاز غيبت صغرى را از هنگام ولادت اماممهدى عليه السلام ؛ يعنى سال (255 ه -) دانسته اند. و البته اين ادعا مبنى بر تسامحاست . زيرا امام مهدى عليه السلام گرچه در زمان حيات پدر گرامى اشت مخفى بود، ولىاين اختفا را نبايد جزء غيبت صغرى به حساب آورد. چون كه امام مهدى عليه السلام در زمانحيات پدر بزرگوارش مسؤ وليت امامت را بر دوش نداشت . به هر صورت بعد از پدر،اين منصب به آن حضرت موكول گرديده است .))(تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمدصدر، ص 341).
627- سيرة الائمة الاثنى عشر، هاشم معروف الحسنى ، ج 2، ص 492.
628- نهج الدعوات و منهج العبادات ، على بن موسى بن محمد بن طاووس ، ص 275،(به نقل از: حياة الامام العسكرى عليه السلام ، باقر شريف القرشى ).
629- الارشاد، مفيد، ص 383 (به نقل از: حياة الامام العسكرى عليه السلام ).
630- كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 373 - 474؛ بحارالانوار،مجلسى ، ج 50، ص 327 - 329؛ الكافى ، كلينى ، ج 1، ص 505.
631- الارشاد، مفيد، ص 362 (به نقل از: حياة الامام العسكرى عليه السلام ).
632- حياة الامام العسكرى عليه السلام .
633- الغيبة شيخ طوسى ، ص 216.
634- كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 475.
635- الكافى ، كلينى ، ج 1، ص 505؛ بحارالانوار، مجلسى ، ج 50، ص 328 -329؛ كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 476.
636- سيرة الائمة الاثنى عشر، هاشم معروف الحسنى ، ج 2، ص 534.
637- كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 475.
638- همان ، ج 2، ص 379؛ سيرة الائمة الاثنى عشر، ج 2، ص 534 - 535؛الكافى ، كلينى ، ج 1، ص ‍ 505.
639- الغيبة ، شيخ طوسى ؛ الكافى ، ج 1، ص 505.
640- الغيبة ، شيخ طوسى ؛ الكافى ، ص 176؛كمال الدين ، ج 2، ص 384.
641- منتخب الاثر، لطف الله صافى ، ص 372.
642- ر. ك : حياة الامام المهدى عليه السلام ، باقر شريف القرشى ، ص 115 -120.
643- الكافى ، كلينى ، ج 1، ص 337؛كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 440.
644- اقتباس از: مجله حوزه ، ش 71 - 70، ويژه بقية الله الاعظم عليه السلام ، ص44 - 45.
645- بحارالانوار، مجلسى ، ج 52، ص 51.
646- كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق - ج 1، ص 256 - 285.
647- الكافى ، كلينى ، ج 1، ص 337.
648- اقتباس از: در فرايند تكامل ، ص 125 - 126.
649- مراد از طالبيون آنانى هستند كه ازنسل حضرت ابوطالب ، پدر گرامى على عليه السلام مى باشند.
650- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص 215.
651- بحارالانوار، ج 51، ص 73.
652- كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 482؛ منتخب الاثر، لطف اللهصافى ، ص 266 -267؛ بحارالانوار، ج 5، ص 91.
653- الغيبة ، نعمانى ، تحقيق على اكبر غفارى ، ص 141.
654- بحارالانوار، ج 51، ص 133.
655- بحارالانوار، ج 52، ص 133.
656- الكافى ، كلينى ، ج 1، ص 337.
657- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 204؛ الكافى ، ج 1، ص 336.
658- الغيبة ، نعمانى ، ص 141.
659- بحارالانوار، ج 51، ص 132.
660- بحارالانوار، ج 51، ص 135.
661- كمال الدين و تمام النعمة ، ج 2، ص 480.
662- الاحتجاج ، طبرسى ، ج 2، ص 471.
663- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 203؛ درباره فلسفه غيبت ر. ك : مجله حوزه ، ش 71- 70، ويژه بقية الله العظم ، ص 353 - 382؛ سيره پيشوايان ، مهدى پيشوايى ، ص669 - 672.
664- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 216.
665- ر. ك : ((كمال الدين و تمام النعمة ))شيخ طوسى ، ج 2، ص 482 - 522.
666- پژوهشى پيرامون زندگانى نواب خاص امام زمان عليه السلام ، على غفارزاده، ص 33.
667- ر. ك : مجله حوزه ، ش 71 - 70 ويژه بقية الله الاعظم ، ص 72 - 122.
668- فرقه هايى كه پس از درگذشت امام حسن عسكرى عليه السلام به وجود آمدند،در كتاب ((فرق الشيعة ، نوبختى ))14 فرقه بيان شده است و در كتاب بحارالانوار،علامه مجلسى ، جلد 37، والفصول المختاره ، شيخ مفيد نيز همان 14 فرقه بيان شده است. اما سعد بن عبدالله در كتاب المقامات و الفرق ، تعداد آن را به 15 فرقه رسانده است.
669- مسعودى در مروج الذهب مى نويسد: پس از وفات حسن بن على عليه السلامپيروان وى اختلاف كردند و 20 فرقه شدند و مادلايل هر فرقه را درباره عقيده مذهبى كه دارد و آنچه درباره غيبت مى گويند در كتاب((سير الحيات ))و كتاب ((المقدمات فى اصول التديانات ))آورده ايم . (مروج الذهب ،مسعودى ، ج 2، ص 572).
670- الفصول المختاره ، ص 321، مجله حوزه ، ش 71 - 70، ص 70.
671- دوره فترت به دوره اى مى گويند كه در آن دوره ، پيامبر و يا امامى نباشد.در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است :
ان الفترة هى الزمان الذى لا يكون فيهرسول و الامام
((همانا فترت زمانى است كه در آن پيامبر و يا امامى نباشد.))
672- اقتباس از: بحارالانوار، ج 37، ص 20 - 34؛ فرق الشيعة ، نوبختى .
673- در بين شيعيان اين 4 تن ؛ يعنى عثمان بن سعيد، محمد بن عثمان ، حسين بن روحو على بن محمد سمرى را با عناوينى ؛ مانند نواب خاص امام زمان عليه السلام و سفراىآن حضرت ، ((وكلاى خاص )) ، ((نواب اربعه ))و يا ((سفراى اربعه ))مى خوانند.
674- اقتباس از: تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ،ترجمه دكتر سيد محمد تقى آيت اللهى .
675- شيخ طوسى در كتاب الغيبة ، ص 214 مى نويسد: و انما سمى العمرىلما رواه ابونصر هبة الله بن محمد بن احمد الكاتب ، ابن بنت ابى جعفر العمرى - رحمةالله - قال ابونصر: كان اسديا فنسب الى جدهفقيل العمرى به نوشته ((جواد على )) ، پدر بزرگ عثمان ، عمرو بن حريثصيرفى كوفى بود (تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ،ص 141).
676- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 214.
677- همان ؛ بحارالانوار، ج 51، ص 344.
678- اختيار معرفة الرجال ، (معروف بهرجال كشى )، ص 523؛ تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ،ص 149.
679- علامه حلى در ((خلاصه ))مى نويسد: عثمان بن سعيد بفتح السين ،العمرى بفتح العين يكنى اباعمرو السمان ، يقال له الزيات الاسدى من اصحاب ابى جعفرمحمد بن على الثانى عليه السلام ، خدمه و له احدى عشرة سنة و له اليه عهد معروف ، وهو ثقة جليل القدر وكيل ابى محمد عليه السلام
ابن شهرآشوب هم در ((مناقب ))درباره وى مى نويسد: ان عثمان بن سعيد العمرىكان بابا لابى جعفر محمد بن على النقى عليه السلام .
بين سخن علامه حلى و ابن شهرآشوب از يك سو و از سوى ديگر كلام شيخ طوسى در اينباره تنافى دارد. چون يكى مى گويد: عثمان بن باب امام جواد عليه السلام و از 11سالگى نزد آن حضرت خدمت مى كرد و ديگرى مى گويد: از 11 سالگى خادم امام هادىعليه السلام بود. مرحوم خويى در كتاب گرانسنگ ((معجمرجال الحديث ))بعد از ذكر اين تعارض مى نويسد:
اقول : ان ما ذكره ابن شهرآشوب و العلامة لا يجمع ما ذكره الشيخ من ان عثمان بنسعيد خدم الامام الهادى عليه السلام و له احدى عشرة سنة ، والله العالم بحقيقة الامر،(جلد 11، صفحه 113). و نيز تنقيح المقال درباره عثمان بن سعيد، بحث تحقيقى خوبىدارد. ر. ك : ذيل ترجمه عثمان بن سعيد.
680- رجال كشى ، (اختيار معرفة الرجال )، شيخ طوسى ، ص 526
681- همان ، 580؛ تاريخ سياسى امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ، ص149.
682- احمد بن اسحاق بن سعد اشعرى قمى ، از بزرگان شيعه است . از امامجواد عليه السلام و نيز از امام هادى عليه السلام روايتنقل كرده است . شيخ طوسى درباره عظمت اين عالمجليل القدر مى نويسد:
احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالك بن الاحوص الاشعرى ، ابوعلى :كبيرالقدر، و كان من خواص ابى محمد عليه السلام و راءى صاحب الزمان عليه السلام وهو شيخ القميين . (معجم رجال الحديث ، خويى ، ج 2، ص 47).
683- اختيار معرفة الرجال ، ص 215؛ منتخب الاثر، لطف الله صافى ، ص 392 -393.
684- عبدالله بن جعفر بن حسن بن مالك بن جامع حميرى ، ابوالعباس قمى ، شيخ وبزرگ قمى ها از علماى بزرگ شيعه است كه كتاب هاى زيادى نوشته است . شيخ طوسىدر كتاب رجالش او را از اصحاب امام هشتم ، نهم ، دهم و يازدهم شمرده است . (معجمرجال الحديث ، ج 10، ص 139 - 140).ض
685- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 215؛ بحارالانوار، ج 51، ص 345.
686- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 216؛ منتخب الاثر، صافى ، ص 394.
687- كمال الدين ، شيخ صدوق ، و تمام النعمة ، ج 2، ص 435؛ تاريخ سياسىغيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص 142 و 143.
688- كمال الدين و تمام النعمة ، ج 2 ص 478.
689- مكتب در فرآيند تكامل ، مدرسى طباطبائى ، ص 129 - 130.
690- سال در گذشت عثمان بن ابوسعيد را به دست نياورديم .
691- اعيان الشيعه ، علامه سيد محسن امينى ، جزء مربوط به امام مهدى (عليه السلام).
692- اقتباس از تاريخ سياسى امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ، ص155.
693- تاريخ سياسى امام دوازدهم عليه السلام ، جاسم حسين ، ص 156؛رجال نجاشى ، ج 1، ص ‍ 218.
694- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 219؛ الكافى ، ج 1، ص 330.
695- الكافى ، ج 1، ص 330.
696- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 216.
697- همان .
698- همان ، ص 221 - 222.
699- ابونصر هبة الله بن احمد بن محمد كاتب ، مادربزرگ مادرى او، ام كلثوم دخترسفير دوم امام مهدى عليه السلام ، ابى جعفر محمد بن عثمان عمرى است كه از وى رواياتزيادى نقل شده است . ر. ك : معجم رجال الحديث ، خويى ، ج 19، ص 251 - 252.
700- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 221.
701- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ، ص 170.
702- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 226؛ كمال الدين و تمام النعمة ، شيخ صدوق ، ج2، ص 503.
703- حسين بن روح نوبختى ، از طايفه بنو نوبخت قم بود، او در زمان نخستين نايبو سفير خاص ‍ حضرت حجت عليه السلام به بغداد مهاجرت كرد. و در آنجا تحتسرپرستى محمد بن على بن بلال رشد كرد. (تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم عليهالسلام ، دكتر جاسم حسين ، ص 192).
704- مناقب ، ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 423، تاريخ سياسى عصر غيبت امام دوازدهمعليه السلام ، دكتر جاسم حسين ، ص 192.
705- تاريخ سياسى عصر غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، ص 192.
706- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 227.
707- بحارالانوار، ج 51، ص 355؛ الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 227.
708- كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 501 - 502؛ الغيبة ، شيخطوسى ، ص 225 - 226.
709- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 505 - 506.
710- همان ، ص 503.
711- اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات ، محمد بن حسن بن حر عاملى ، ج 3، ص692، ح 107؛ تاريخ سياسى عصر غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، جاسم حسين ، ص197.
712- حياة الامام محمد المهدى عليه السلام ، باقر شريف القرشى ، ص 130.
713- تاريخ سياسى عصر غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، همان ، ص 195؛ سيراعلام النبلاء، شمس ‍ الدين ذهبى ، ج 15، ص 222.
714- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 517.
715- سمرى منوسب به ((سمر))يكى از قراء بصره ، واقع در بين بصره و واسطاست . ر. ك : معجم البلدان ، ج 3، ص 264.
716- اثبات الوصية ، مسعودى ، ج 3، ص 266 - 267؛ تاريخ سياسى عصر غيبتامام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ، ص 210.
717- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 517.
718- اثبات الوصية ، همان ، ص 216 - 217.
719- كمال الدين و تمام النعمة ، صدوق ، ج 2، ص 516؛ الغيبة ، شيخ طوسى ،ص 242 - 243؛ بحارالانوار، مجلسى ، ج 51، ص 361.
720- براى روشن شدن معناى مشاهده به مجله حوزه ، ش 71 - 70، ص 72 - 122مراجعه نماييد.
721- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 516.
722- همان ، ص 503.
723- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 237.
724- همان .
725- تاريخ سياسى عصر غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ، ص149.
726- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 240؛ بحارالانوار، ج 51، ص 359.
727- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 236.
728- اقتباس از تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر.
729- بحارالانوار، ج 51، ص 310، الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 195؛ تاريخ الغيبةالصغرى ، ص 91.
730- همان .
731- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 257.
732- همان ، ص 184.
733- همان ، ص 195.
734- همان ، ص 188.
735- الكافى ، ج ، 517 - 518.
736- الكافى ، ج 1، ص 329 - 331؛كمال الدين و تمام النعمة ، شيخ صدوق ، ج 2، ص 425 و 340؛ تاريخ سياسى عصرغيبت امام دوازدهم عليه السلام ، دكتر جاسم حسين ، ص 143 و 144؛ الغيبة ، شيخ طوسى ،ص 221 - 222.
737- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 222.
738- همان ، ص 240.
739- الكافى ، ج 1، ص 525.
740- كمال الدين و تمام النعمة ، همان ، ص 440 - 441.
741- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 176 - 177.
742- اعلام الورى ، طبرسى ، ص 452 - 453.
743- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 229 - 236.
744- همان ، ص 197 - 199.
745- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 478.
746- معجم رجال الحديث ، خوئى ، ج 2، ص 356؛ قاموسالرجال ، تسترى ، ج 1، ص 674؛ بحارالانوار، ج 50، ص 307 (ونقل از: ((الغيبة )) ، شيخ طوسى ، ص 227.)
747- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 244.
748- تاريخ الغيبة الصغرى ، سيد محمد صدر، ص 426.
749- الغيبة ، شيخ طوسى ، ص 257.
750- تنقيح المقال ، ج ، ش 218.