ثانيا: مطلب ديگرى كه از آيه به دست مى آيد و بيش تر مفسران نيز آيه را بر اين معناحـمـل كـرده انـد، ايـن اسـت كـه آنان با اين كه تحت تاءثير احساسات تند و حسادت شديدقـرار گـرفـتـه بـودند و در صدد قتل يا تبعيد يوسف معصوم برآمده بودند، اما پاسخىبـه نـداى وجـدان خـود كـه معمولا در اين گونه موارد انسان را تحت بازجويى قرار داده وآثـار خـطرناك گناه و جنايت را به ياد گناه كار مى آورد، آماده نكرده بودند. از اين رو درصدد بودند تا به طريقى ناراحى خود را برطرف كرده و راهى براى فرار از واكنش وكيفرى كه آن گناه و جنايت در پى داشت ، به دست آورند.
سرانجام فكرشان به اين جا رسيد كه پس از انجام كار توبه خواهيم كرد و اين مطلب رااين گونه بيان داشتند: ...پس از او مردمى شايسته باشيد.⁽⁴⁴⁸⁾
ايـن گـونـه افكار معمولا به ذهن افرادى خطور مى كند كه ارتباطى - اگر چه اندك - باديـن و ديـانـت و عـقيده اى - ولو مختصر- به خدا و پيغمبر دارند⁽⁴⁴⁹⁾ و خود را با نويدبه توبه دل گرم مى سازند، اما غافل از اين كه اولا: توبه از گناه توفيق مى خواهد ومعلوم نيست انسان تا زمان توبه زنده باشد يا به انجام آن موفق شود. ثانيا: به گفتهيكى از استادان محترم ، چنين توبه اى مقبول درگاه حق واقع نشده و سودى نمى دهد، زيراكـسـى كـه مـى دانـد عـمـلش گـنـاه و مـعـصـيـت اسـت و خـود را بـه تـوبـه پـس از گـنـاهدل خـوش مـى كند، منظورش از توبه كردن بازگشت به سوى خدا و خشوع در برابر حقتـعالى نيست ؛ بلكه در حقيقت به فكر نيرنگ و مكر با خداست و مى خواهد عذاب و عقاب حقرا بـا ايـن نـيـرنـگ از خـود دور سـازد و خـلاصـه مـيان گناهان ، گناهى را كه توبه بهدنبال داشته باشد انتخاب مى كند، وگرنه از معنا و حقيقت توبه - كه پشيمانى و ندامت ازگـناه است - اثرى در وجودش نيست و اين چنين توبه اى پذيرفته نخواهد شد و از آيه انّما التوبة على اللّه للّذين يعملون السوء بجهالة ثمّ يتوبون من قريب ... نيز همينمطلب استناط مى شود.⁽⁴⁵⁰⁾
بـه هـر حال برادران يوسف تصميم به تبعيد وى گرفتند و با پيش نهاد مزبور موافقتكردند، اما براى اجراى اين طرح مشكلى دانستند كه در صدد حلّ آن برآمدند.
حلّ مشكل
يـعـقـوب (ع ) يـوسف را بسيار دوست مى داشت و به برادرانش نيز بدگمان و ظنين بود واطـمـيـنـان نـمـى كـرد كه او را به دست آنان بسپارد. دزديدنن يوسف نيز مقدور نبود، زيرايـعـقـوب كـامـلا مـراقـب او بـود و شـايـد كـم تـر وقتى او را از خود جدا مى كرد. از اين روبـرادران بـه فكر افتادند تا راهى براى انجام اين كار پيدا كنند كه هم نقشه خود را باخيالى راحت عملى سازند و هم يوسف را با رضايت و آسودگى خاطر از پدر بازگيرند ودر ضمن كارى كنند تا نظر يعقوب از بدگمانى و بدبينى به خوش گمانى و بدبينىبه خوش گمانى و خوش بينى مبدّل شود.
آنـان چـاره اى جـز تـسـول بـه دروغ نـداشـتند و فكرشان به اين جا رسيد كه خود را بهصـورتـى خيرخواهانه درآورند و نفاق و دورويى پيشه سازند و نزد پدر آيند و سخن ازكـمـال دوسـتـى و خيرخواهى پيش كشند و از وى بخواهند تا او را همراه آنان براى بازى ومـسـابـقـه يـا تـفريح به صحرا بفرستد، تا در برنامه هاى تفريحى و سرگرمى هاىسالم و مشروعى كه در آن روزها بود، شركت كند.
و بـديـن مـنـظـور نـزد يـعـقـوب آمده و گفتند:پدرجان ، تو را چه شده است كه ما را بريوسف امين نمى دانى ، در حالى كه ما خيرخواه او هستيم ؟ فردا او را همراه ما بفرست تا (درچمن ) بگردد و بازى كند و ما به خوبى نگهبان او خواهيم بود.⁽⁴⁵¹⁾
فـرزنـدان يـعـقوب به خيال خود با اين كار، مشكل خود را حلّ و راه انجام نقشه شوم خود راهـمـوار كـردند و يعقوب را به مشكل سختى دچار ساختند: زيرا يعقوب كينه باطنى آنان رادربـاره يـوسف مى دانست و از حسد درونى شان خبر داشت ، ولى تا حدى كه مقدور بود اينمطلب را به رخشان نمى كشيد و بدگمانيش را مخفى مى كرد و مى كوشيد از تماس مستقيمآنـان بـا يـوسـف مـمـانعت كند. اكنون با اين پيشنهاد فرزندان ، در محذور عجيبى دچار شد،چـون از يـك طرف نمى خواست با صراحت بدبينى و بدگمانى اش را به آن ها اظهار كندتـا مـبـادا مـوجـب تـحـريك دشمنى آنان شود و ازسوى ديگر از سپردن يوسف به آنان نيزنگران بود و ناچار بايد براى ممانعت اين گونه بيان داشت :بردن او سخت مرا غمگينمى كند و مى ترسم از وى غفلت كنيد و گرگ او را بدرد.⁽⁴⁵²⁾
فرزندان يعقوب كه خود را به هدف نزديك مى ديدند، گويا جواب اين سخن پدر را آمادهكـرده بـودنـد، لذا در پـاسخ او گفتند: اگر با وجود (برادرانى مانند) ما كه گروهىمـتـحـد و نـيـرومـنـديم ، باز هم گرگ او را بخورد، در چنين صورتى ما افرادى زيان كارخواهيم بود.⁽⁴⁵³⁾
يـعـقـوب (ع ) حـقـيـقـتـى را بـيـان كـرده بـود، زيـرا عـلاقـه اش بـه يـوسـف روشن بود وتحمل جدايى اش بر وى گران مى آمد و از طرفى صحرايى مانند صحراى سرسبز كنعانكـه مـرتـع گـوسـفـنـدان وچراگاه مواشى و اغنام بود، خالى از گرگ و حيوان هاى درندهنـبـود. از آن سـو خـردسـالى يـوسـف در مـقـابـل بـرادران مـيـانسـال و نـيـرومند هم اين امر را نشان مى داد كه وى توان بازى با آنان را ندارد و ممكن استكـه آن هـا سـرگـرم بـازى بـا يـكديگر شوند و او تنها مانده و درندگان آسيبى به وىبرسانند.
فرزندان يعقوب كه درصدد بودند تا از هرچه به فكرشان مى رسد، براى انجام نقشهشوم خود استفاده كنند و بر رفتار ناپسند خويش ‍ سرپوشى بگذارند واز ارتكاب دروغو نـفـاق و تـهمت باكى نداشتند، قيافه اى جدّى به خود گرفته و صراحت آن سخن خلافتـخـطـئه پدر برآمدند و خواستند بگويند اين چه فكرى است كه تو مى كنى ؟ و چگونهممكن است با وجود برادران نيرومندى چون ما گرگ بتواند يوسف را بخورد!
دسـتـه اى مـانـنـد ابن اثير گفته اند علّت اين كه يعقوب گفت : مى ترسم گرگ او رابـخـورد خـوابـى بود كه يعقوب درباره يوسف ديده بود كه در آن گرگ هايى بهيـوسف حمله كرده و مى خواستند او را بكشند در ميان آن گرگان ، گرگى از يوسف حمايتكـرده و مـانـع قـتـل او شـد و آن گـاه مـشـاهـده كـرد كه زمين شكافته شد و يوسف را در خودفروبرد. و از اين رو برخى گفته اند مقصود يعقوب از گرگ ، همان برادران يوسف بودكه از رشك آن ها بروى بيم داشت و به طور كنايه مى خواست بگويد ترس آن را دارم كهشما او را ازبين ببريد ولى منظورش را با كنايه و در لفّافه بيان فرمود.⁽⁴⁵⁴⁾
جلال الدين بلخى در اين باره چنين گويد: