11- زشت‏ترينخصلتهاى ستمكارى است.
12- شتابان‏ترين چيز به حسب افتادن ستمگرى است (يعنى ظلم آدمى را از
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 840
13- ألأم البغيعند القدرة 2971.
14- أفحش البغيالبغي على الألّاف 3007.
15- أقبحالظّلم منعك حقوق اللّه 3113.
16- أجورالنّاس من ظلم من أنصفه 3187.
17- أبلغ ماتستجلب به النّقمة البغي، و كفر النّعمة 3352.
18- إنّ أسرعالشّرّ عقابا الظّلم 3385.
19- إنّ القبحفي الظّلم بقدر الحسن في العدل 3443.
20- الظّلمعقاب 183. همه چيز زودتر به هلاكت مى‏اندازد و به خوارى مى‏كشاند).
13- نكوهيدهترين ستم ظلم در وقت توانائى است.
14- بدترين ستميا گردنكشى ستم و سر بلندى بر الفت گيرندگان (و دوستان) است.
15- زشت‏ترينستم جلوگيرى تست از حقوق اللّه (براى اين كه خداوند مهربان احسان خود را نسبت بهاو تمام كرده به خلاف مخلوقى كه يا احسانى ننموده و يا اگر محبتى كرده قابل مقايسهبا احسان نمى‏باشد).
16- ستمكارترينمردم كسى است كه ستم نمايد به كسى كه انصاف دهد او را.
17- رساترينچيزى كه به سبب آن نقمت و عقوبت كشيده مى‏شود، ستم يا سر بلندى و كفران نعمت است.
18- براستى كهشتابان ترين بدى به حسب عقاب ستم است.
19- براستى كهزشتى در ظلم به اندازه خوبى در عدل است (يعنى چنانكه عدل در اعلى درجه نيكوئى است،ظلم در اعلى مراتب زشتى مى‏باشد).
20- ستمكارىسبب عقوبت است.
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 841
21- البغي يسلبالنّعمة 382.
22- الظّلميجلب النّقمة 383.
23- الظّلموخيم العاقبة 429.
24- البغي يزيلالنّعم 486.
25- الظّلميطرد النّعم 710.
26- البغي يجلبالنّقم 711.
27- الظّلميوجب النّار 794.
28- البغي يوجبالدّمار 795.
29- الظّلمألأم الرّذائل 804.
30- الظّلمبوار الرّعيّة 807.
31- القدرةيزيلها العدوان 865. 21- ستم نعمت را مى‏گيرد و زائل مى‏كند.
22- ستم غضب راجلب نموده و مى‏كشد.
23- ستم بدعاقبت است (و سرانجام آن ناگوار خواهد بود).
24- ستم نعمتهارا زائل مى‏گرداند.
25- ستم نعمتهارا منع نمايد.
26- ستم ونافرمانى عقوبت را مى‏كشاند.
27- ستم موجبآتش خواهد گرديد.
28- ستم ياسركشى موجب هلاكت خواهد شد.
29- ستمنكوهيده ترين صفات پست است.
30- ستم هلاكرعيت است.
31- توانائى راستم و تعدى برطرف مى‏سازد.
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 842
32- الظّلمتبعات موبقات 875.
33- البغي أعجلشي‏ء عقوبة 1221.
34- الظّلميدمّر الدّيار 1068.
35- الظّلميردي صاحبه 1101.
36- البغي سائقإلى الحين 1157.
37- الظّلم جرملا ينسى 1379.
38- البغي يصرعالرّجال، و يدني الآجال 1494.
39- إذا حدتكالقدرة على ظلم النّاس فاذكر قدرة اللّه سبحانه على عقوبتك، و ذهاب ما آتيت إليهمعنهم، و بقائه عليك 4109. 32- ستم مظلمه‏هاى هلاك كننده است (زيرا با ظلم حقوقافراد پامال خواهد گرديد، در نتيجه مظلمه فراوان ببار آورد).
33- ستم ياسركشى شتابان‏تر چيزيست از نظر عقوبت.
34- ستمخانه‏ها را خراب مى‏كند.
35- ستم صاحبخود را هلاك مى‏گرداند.
36- ستم ياعدول از حق و سربلندى (آدمى را) بسوى هلاكت مى‏راند.
37- ستم كارىجرمى است كه فراموش نمى‏شود.
38- ستم ياسركشى يا عدول از حق مردان را بسر در انداخته و اجلها را نزديك مى‏گرداند، (زيراغير از انتقام منتقم حقيقى مظلومين پيوسته در صدد انتقامجوئى خواهد بود).
39- هرگاه قدرتو توانائى تو را بر ستم نسبت به مردم رانده پس قدرت خداى سبحان را بر عقوبت خود ورفتن و گذشتن آنچه نسبت به آنها انجام دادى (مانند ظلم) و باقى ماندن آن را (عذابو عقاب) بر ضرر خود بيادآور (يعنى هر وقت ستمى را خواستى انجام دهى عقوبت آن را ازجانب خدا به ياد آور)
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 843
40- بالظّلمتزول النّعم 4230.
41- بالبغيتجلب النّقم 4231.
42- بئس الظّلمظلم المستسلم 4406.
43- بئس الزّادإلى المعاد العدوان على العباد 4415.
44- دوامالظّلم يسلب النّعم و يجلب النّقم 5142.
45- داوواالجور بالعدل، و داووا الفقر بالصّدقة و البذل 5156.
46- رأس الجهلالجور 5238.
47- راكبالظّلم يدركه البوار 5386. 40- بوسيله ظلم نعمتها زائل مى‏شود.
41- بوسيله ستمو سركشى انتقامهاى الهى جلب مى‏گردد.
42- بدستمى استستم بر كسى كه مطيع و منقاد باشد (پوشيده نماند كه ظلم بطور كلّى بد است اما ظلمنسبت به مطيع بدتر خواهد بود).
43- بد زادىاست براى سفر آخرت ستم كردن بر بندگان.
44- دوام ظلم وهميشه ستم نمودن نعمت‏ها را سلب نموده و نقمت و انتقامها را مى‏كشاند (يعنى وسيلهانتقام الهى شود).
45- جور و ستمرا به عدل، و فقر و درويشى را به صدقه و بذل و بخشش مداوا نمائيد (امكان دارد خطاببه حكام و فقراء باشد چنانكه ممكن است مراد عامه مردم باشند بنا بر اين دواى برطرف شدن ستم عدالت را بكار بردن و دواى فقر صدقه و بخشش از هر كس خواهد بود).
46- سر جهل ونادانى ستم است (علّامه خوانسارى فرموده: چون ستم عمده آثار بدى است كه بر جهلمترتب مى‏شود به آن اعتبار آن را «سر جهل» فرموده‏اند).
47- سوار ظلم(و مرتكب آن) هلاكت او را دريابد.
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 844
48- راكبالظّلم يكبوبه مركبه 5391.
49- شرّ أخلاقالنّفوس الجور 5753.
50- شيئان لاتسلم عاقبتهما: الظّلم، و الشّرّ (الشّره) 5767.
51- ضادّواالجور بالعدل 5921.
52- طاعة الجورتوجب الهلك، و تأتي على الملك 6027.
53- ظلمالضّعيف أفحش الظّلم 6054.
54- ظلمالمستسلم أعظم الجرم 6055.
55- ظلم العباديفسد المعاد 6060.
56- ظاهر اللّهسبحانه بالعناد من ظلم العباد 6061.
57- ظلم المرءفي الدّنيا عنوان شقائه في الآخرة 6062. 48- سوار ظلم و مرتكب آن مركبش (ظلم) اورا بيندازد.
49- بدترينخصلت‏هاى نفس‏ها ستمكاريست.
50- دو چيز استكه سرانجام آنها سالم نمى‏ماند: ستم، و بدى (و يا غلبه حرص).
51- ستمكارى رابا عدالت برطرف سازيد.
52- فرمانبردارى از ستم موجب هلاكت گشته، و پادشاهى يا مالكيت بر نفس را زائلمى‏نمايد.
53- ستم برضعيف و ناتوان زشت‏ترين ستم است.
54- ستم بر كسىكه مطيع و منقاد است بزرگترين گناه خواهد بود.
55- ستم بربندگان معاد را فاسد مى‏نمايد.
56- با خداىسبحان دشمنى را آشكار كرده كسى كه بندگان او را ستم نمايد.
57- ستم مرد دردنيا نشانه بدبختى اوست در آخرت.
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 845
58- ظلماليتامى و الأيامى ينزل النّقم و يسلب النّعم أهلها 6079.
59- في الجورالطّغيان 6481.
60- في الجورهلاك الرّعيّة 6492.
61- كم من نعمةسلبها ظلم 6927.
62- كفىبالظّلم طاردا للنّعمة، و جالبا للنّقمة 7065.
63- كفى بالبغيسالبا للنّقمة 7066.
64- ليس شي‏ءأدعى إلى زوال نعمة، و تعجيل نقمة من إقامة على ظلم 7523.
65- من حمد علىالظّلم مكر به 8322.
66- من كثرظلمه كثرت ندامته 8386. 58- ستم بر يتيمان و بيوه زنان عقوبت‏ها را فرو آورده، ونعمت‏ها را از اهل آن مى‏ربايد.
59- در ستمطغيان است.
60- در ستم استهلاك رعيت (چه در پادشاهان و چه در غير آنان).
61- بسا نعمتىكه ستم آن را بربايد (يعنى آن را از آدمى بگيرد).
62- براى ظلم وستم دورى نعمت، و جلب نقمت و عقوبت كفايت مى‏نمايد.
63- براى ستم وطغيان ربودن نعمت كفايت مى‏نمايد.
64- چيزىخواننده‏تر- بسوى زائل شدن نعمت، و شتابكردن عقوبتى- از ايستادگى بر ستمى نيست.
65- هر كه برظلم و ستم ستايش شود نسبت به او مكر شود.
66- هر كه ستمشبسيار باشد پشيمانى او فراوان شود.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 846
67- من سلّ سيفالبغي غمد في رأسه 8668.
68- من أفحشالظّلم ظلم الكرام 9272.
69- لا تطمعالعظماء في حيفك 10224.
70- لا تبسطنّيدك على من لا يقدر على دفعها عنه 10282.
71- لا تظلمنّمن لا يجد ناصرا إلّا اللّه 10284.
72- لا يكبرنّعليك ظلم من ظلمك فإنّه يسعى في مضرّته و نفعك، و ما جزاء من يسرّك أن تسوءه10354.
73- لا سوأةكالظّلم 1049.
74- لا ظفر معبغي 10508. 67- هر كه شمشير ستم از غلاف كشد در سر او فرو رود (يعنى سر او غلافآن خواهد شد).
68- از بدترينستم ستم بر كريمان، و يا ستم كريمان است بر ديگران.
69- بزرگان رادر ظلم و جور نمودنت به طمع مينداز (يعنى كارى نكنى كه آنها از وجود تو در ستمبهره بردارى كنند).
70- هرگز دستخود را بر كسى كه قدرت دفع آن را از خود ندارد مگشاى (زيرا ظلم به چنين كسانىعاقبت بدترى دارد).
71- هرگز بركسى كه ياورى جز خدا نمى‏يابد ستم مكن (زيرا كه منتقم خداست).
72- هرگز ظلم وستم كسى كه بر تو ستم مى‏نمايد بر تو بزرگ جلوه نكند (خيال كنى خيلى بر تو زيانوارد شده) پس در واقع او در زيان خود و سود تو مى‏كوشد و پاداش كسى كه تو راخوشحال مى‏كند اين نيست كه به او بد كنى.
73- هيچ بدىمانند ستم نيست.
74- هيچ پيروزىبا ظلم و ستم و يا سربلندى نيست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص847
75- لا يؤمنبالمعاد من لا يتحرّج عن ظلم العباد 10846.
76- لا يؤمناللّه عذابه من لا يأمن النّاس جوره 10887.
77- ينامالرّجل على الثّكل، و لا ينام على الظّلم 11028.
78- الجور أحدالمدمّرين 1657.
79- الظّلميزلّ القدم و يسلب النّعم و يهلك الأمم 1734.
80- الظّلم فيالدّنيا بوار و في الآخرة دمار 1707.
81- إيّاك والجور، فإنّ الجائر لا يريح رائحة الجنّة 2670.
82- الجورتبعات 201.
83- الجورمضادّ العدل 268.
84- من كثرشططه كثر سخطه 8092. 75- به روز بازگشت (قيامت) ايمان نياورده كسى كه از ظلمبندگان دلتنگ نشود.
76- ايمننمى‏گرداند خدا از عذاب خود كسى را كه مردم از ستم او ايمن نيستند.
77- مرد بر مرگفرزند مى‏خوابد و بر ظلم نخواهد خوابيد (يعنى درد ظلم بالاتر از مرگ فرزندانست پسبايد در رفع آن كوشيد).
78- ستم يكى ازدو هلاك كننده است.
79- ستم پا رامى‏لغزاند، و نعمتها را برطرف مى‏سازد، و امّت‏ها را نابود مى‏گرداند.
80- ستم دردنيا هلاكت، و در آخرت برو در افتادن است.
81- بر تو بادبه دورى از ستم، زيرا كه ستمگر نمى‏يابد بوى بهشت را.
82- ستممظلمه‏هاست.
83- ستم وبى‏دادگرى (و حيف و ميل) ضدّ عدل است.
84- هر كه كاردشوار و سخت يا ظلم و ستم او بسيار باشد سخط و خشمش‏
ــــــــــــــــــــــــــــ ص 848
85- الجورممحاة 248.
86- البغي أعجلعقوبة 881.

الظالم

1- أظلم النّاسمن سنّ سنن الجور، و محى سنن العدل 3360.

2- الظّالمملوم 98.

3- الظّالمينتظر العقوبة 610.

4- ظالم النّاسيوم القيمة منكوب بظلمه معذّب محروب 6075.

5- لكلّ ظالمانتقام 7279. بسيار خواهد بود (چون از آن عمل خسته شده در نتيجه اعصابش كوفته گشتهدائم عصبانى خواهد بود).

85- ستم محوكردن (نام و نشان و يا پاداش اعمال) است.

86- ستم ياسركشى شتابان‏تر از نظر عقوبت و سزا خواهد بود.

ستمگر 1- ستمكارترين مردم كسى است كه روش ستم را پايه گذارىكرده، و روش داد را محو و نابود سازد (كه از قبيل «من سنّ سنّة حسنة» يا «من سنّسنة سيئة فله كذا» باشد، و يا به راه جور و ستم رود و راه عدل را محو نمايد).

2- ستمگر ملامتشده است (يعنى مستحق سرزنش خواهد بود).

3- ستمگرانتظار عقوبت را كشد.

4- ستم كنندهمردم، در روز قيامت به واسطه ظلمش منكوب، معذّب، ربوده شده خواهد بود (يعنى يا فيضالهى از او گرفته مى‏شود و يا كارهاى نيكش).

5- براى هرستمگرى انتقامى است (هم در دنيا و هم در آخرت).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 849

6- لكلّ ظالمعقوبة لا تعدوه، و صرعة لا تخطوه 7312.

7- للظّالمانتقام 7324.

8- للظّالمبكفّه عضّة 7332.

9- للظّالم منالرّجال ثلاث علامات: يظلم من فوقه بالمعصية، و من دونه بالغلبة، و يظاهر القومالظّلمة 7368.

10- من ظلم ظلم7688.

11- من ظلمأفسد أمره 7749.

12- من جار قصمعمره 7750.

13- من جارأهلكه جوره 7835.

14- من ظلمدمّر عليه ظلمه 7836. 6- براى هر ستمكارى عقوبتى است كه از او تجاوز ننمايد و بروافتادنى خواهد بود كه از او در نگذرد.

7- براى ستمگرانتقامى است (چه در دنيا و چه در آخرت).

8- براى ظالمدر دست او دندان گرفتنى است (در روز قيامت چنانكه خدا فرموده: يَوْمَ يَعَضُّالظَّالِمُ عَلى‏ يَدَيْهِ.

9- براى ستمگراز مردان سه نشانه است: بر ما فوق خود بسبب نافرمانى، و به مادون خويش بوسيله غلبهكردن ستم مى‏كند، و قوم ظلمه (ستمگران) را يارى مى‏نمايد و پشتيبان گردد.

10- كسى كه ظلمكند (بر او) ستم شود.

11- هر كه ستمكند كار خويش را تباه ساخته است.

12- هر كه ظلمكند عمر خود را بشكند (و عمرش كوتاه گردد).

13- هر كه ستمكند ظلمش او را هلاك نمايد.

14- هر كه ظلمكند ستمش او را برو در اندازد (و او را هلاك نمايد).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 850

15- من ظلمعظمت صرعته 7839.

16- من بغىعجّلت هلكته 7840.

17- من ظلم أوبقه ظلمه 7846.

18- من ظلم قصمعمره 7840.

19- من ظلمعباد اللّه كان اللّه خصمه دون عباده 8250.

20- من ظلمالعباد كان اللّه خصمه 8637.

21- من ظلم قصمعمره و دمّر عليه ظلمه 8688.

22- من عملبالجور عجّل اللّه هلكه 8723.

23- من ركبمحجّة الظّلم كرهت أيّامه 8738. 15- هر كه ستم كند بسر افتادنش عظيم باشد.

16- هر كه ستمكند و يا سركشى و طغيان نمايد در هلاكت او تعجيل شود.

17- هر كه ستمكند ستمش او را هلاك نمايد.

18- هر كه ستمكند عمرش شكسته شود.

19- هر كه بهبندگان خدا ستم نمايد خداوند خصم او خواهد بود نه بندگانش (و يا آنكه غير ازبندگانش خدا هم خصم او باشد و در نهج البلاغه نامه 53 آن حضرت به مالك اشتر اينفراز نقل شده آن گاه مى‏فرمايد: «و من خاصمه اللّه أدحض حجّته» و هر كه خداوند خصماو باشد حجت و دليل او را باطل سازد).

20- هر كه بهبندگان ستم نمايد خداوند خصم او خواهد بود.

21- هر كه ستمنمايد عمرش شكسته شده و ظلمش او را به هلاكت رساند.

22- هر كه بهستم عمل نمايد خداوند هلاكت او را تعجيل نمايد.

23- هر كه راهروشن ظلم را سوار شود (و بر مردم ستم نمايد) روزگارش ناخوش شود (و نبايد انتظار خوشىاز زندگانى داشته باشد).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 851

24- ما أقربالنّقمة من الظّلوم 9523.

25- ما أعظمعقاب الباغي 9525.

26- ما أعظموزر من ظلم و اعتدى، و تجبّر و طغى 9560.

27- ما ظلم منخاف المصرع 9590.

28- هيهات أنينجو الظّالم من أليم عذاب اللّه و عظيم سطواته 10044.

29- و لئن أمهلاللّه تعالى الظّالم فلن يفوته أخذه، و هو له بالمرصاد على مجاز طريقه، و موضعالشّجا من مجاز (مساغ) ريقه 10133. 24- چه چيز انتقام و عقوبت را به ستم كنندهنزديك كرده است (يعنى چه نزديك است به او).

25- چه چيزعقاب و عذاب ظالمى را بزرگ كرده است (يعنى چه بزرگ است عقاب آن).

26- چه اندازهبزرگ است وزر (و وبال) كسى كه ستم نموده و تجاوز از حد كند و تكبر نمايد و طغيانكند.

27- ستم نكرده(و نمى‏كند) هر كه از افتادن (در عقوبت و يا از جهنم كه جايگاه افتادن است)مى‏ترسد.

28- چه دور است(اين فكر) كه ستمگر از عذاب دردناك خدا و خشمهاى بزرگ او نجات يابد.

29- (اين فرازاول است از خطبه مفصل 96 نهج البلاغه) و اگر خداوند تعالى ستمگر را مهلت دهد هرگزبازخواست او از او فوت نخواهد گرديد (روزى به حسابش خواهد رسيد) و خدا براى او برگذرگاهش و بر جايگاه آنچه بگيرد از گذرگاه آب دهن او در كمينگاه خواهد بود (يعنىهر زمان كه مصلحت و حكمت اقتضا كند او را نابود خواهد ساخت چند صباحى به او مهلتمى‏دهد تا هر چه خواهد بكند).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 852

30- المتعدّيكثير الأضداد و الأعداء 2115.

31- للباغيصرعة 7321.

32- من بغى كسر7690.

33- ويلللباغين من أحكم الحاكمين، و عالم ضمائر المضمرين 10100.

34- الجائرممقوت مذموم، و إن لم يصل من جوره إلى ذامّه شي‏ء و العادل ضدّ ذلك 1910.

35- أجورالنّاس من عدّ جوره عدلا منه 3346.

36- دولةالجائر من الممكنات 5111.

37- لا خير فيحكم جائر 10712.

38- الظّالمطاغ ينتظر إحدي النّقمتين 1637. 30- تجاوزگر مخالف و دشمن او بسيار است.

31- براى ستمگريا سركش و متكبر برو در افتادنى است.

32- كسى كهسركشى يا ستم نمايد شكسته شود.

33- واى براىستمگران و سركشان از حكم كننده ترين حكم كنندگان و داناى آنچه در خاطر گيرد درخاطر گيرندگان.

34- ستمكاردشمن داشته شده مذموم است گر چه از ستمش به نكوهشگر چيزى نرسيده باشد و دادگر برخلاف اين است.

35- ستمكارترينمردم كسى است كه ستم خود را عدلى از خود بحساب آورد (يعنى ستم كند و بگويد عدلاست).

36- دولت ستمگراز اموريست كه بقا و ثبات ندارد.

37- خيرى درحكم جور كننده نيست.

38- ستمگر، ازحدّ گذرنده منتظر يكى از دو عذاب است (عذاب دنيوى و

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 853

المظلوم

1- اتّقوا دعوةالمظلوم، فإنّه يسأل اللّه حقّه، و اللّه سبحانه أكرم من أن يسئل حقّا إلّا أجاب2510.

2- إنّ دعوةالمظلوم مجابة عند اللّه سبحانه، لأنّه يطلب حقّه و اللّه تعالى أعدل أن يمنع ذاحقّ حقّه 3498.

3- إذا رأيتمظلوما فأعنه على الظّالم 4068.

4- ظلامةالمظلومين يمهلها اللّه سبحانه و لا يهملها 6078.

5- قد ينصرالمظلوم 6640.

6- كن للمظلومعونا، و للظّالم خصما 7153. اخروى).

ستمديده 1- از نفرين مظلوم بترسيد، زيرا كه از خدا حقش رامى‏طلبد، و خداى سبحان گرامى‏تر از آنست كه حقى از او خواسته شود مگر اين كه اجابتنمايد.

2- براستى كهنفرين ستمديده در نزد خداى سبحانه مستجاب است، چون كه حق خود را طلب مى‏نمايد، وخداوند متعال عادلتر از اين است كه حق صاحب حقى را ندهد.

3- هرگاهمظلومى را ديدى پس او را عليه ظالم يارى نما.

4- حق مظلومانكه به ظلم برده شده خداوند سبحان آن را (روى مصلحت) مهلت داده و وا نمى‏گذارد آنرا (يعنى در آخرت هم شده آن را تلافى خواهد نمود).

5- گاهىستمديده يارى شود (چه در دنيا و چه در آخرت).

6- براى مظلوميار، و براى ظالم دشمن باش (يعنى هميشه از حق دفاع كن).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص854

7- من لم ينصفالمظلوم من الظّالم عظمت آثامه 8739.

8- من لم ينصفالمظلوم من الظّالم سلبه اللّه قدرته 8966.

9- ما أقربالنّصرة من المظلوم 9524.

10- لا ينتصرالمظلوم بلا ناصر 10731.

11- يومالمظلوم على الظّالم أشدّ من يوم الظّالم على المظلوم 11029.

12- المظلومينتظر المثوبة 611. 7- هر كه حق مظلومى را از ظالم نستاند (در صورت قدرت) گناهانشبزرگ باشد.

8- هر كه ازستمگر بازخواست مظلوم نكند، خداوند توانائى او را از او بگيرد.

9- چه چيز نصرتو يارى را به ستمديده نزديك ساخته است (يعنى چه نزديك است نصرت به او).

10- ستمديدهبدون ياور انتقام نخواهد كشيد (يعنى نمى‏تواند بنا بر اين كسى از او واهمه ندارد،علّامه خوانسارى فرمود: غرض بيان عذر خود آن حضرت است از انتقام نكشيدن از آنان كهظلم در حق او- صلوات اللّه و سلامه عليه- كردند).

11- روز مظلومبر ظالم (روزيست كه خداوند بازخواست ظلم را از ظالم كند) سخت‏تر از روز ظالم استبر مظلوم (چون كه اين چند صباحى است كه مى‏گذرد و آن روز طولانى و روز انتقاماست).

12- مظلومانتظار پاداش را كشد.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 855

المظالم

1- في احتقابالمظالم زوال القدرة 6512.

2- في مظالمالعباد احتقاب الآثام 6520.

الظّن

1- ظنّ المؤمنكهانة 6036.

2- ظنّ الرّجلعلى قدر عقله 6038.

3- ظنّ الإنسانميزان عقله، و فعله أصدق شاهد على أصله 6039.

4- ظنّ ذويالنّهى و الألباب أقرب شي‏ء من الصّواب 6074. داد خواهى 1- در ذخيره كردنمظلمه‏ها (براى آخرت و تلافى نكردن آن در دنيا) برطرف شدن قدرتهاست (يعنى سبب شودكه آدمى از قدرت و منصب عزل گردد).

2- درمظلمه‏هاى بندگان است حساب ذخيره گناهان.

گمان 1- گمان مؤمن كهانت است (ممكن است نهى از گمان باشد چنانكهاز كهانت نهى شده چنانكه ممكن است تعريف ظنّ مؤمن باشد كه همچون كهانت پى به مطالبسرّى مى‏برد و يك نوع فراست و غيبگوئى است).

2- گمان مرد بهاندازه عقل اوست (هر اندازه عقل زياد باشد گمان مستقيم‏تر است).

3- گمان انسانترازوى عقل اوست، و كردار او راستگوترين گواه است بر اصل و نژاد او.

4- گمان صاحبانعقل و خردها نزديكترين چيز به صواب و درستى است.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 856

5- من حسن ظنّهأهمل 7648.

6- من ساء ظنّهتأمّل 7649.

7- من حسن ظنّهحسنت نيّته 7791.

8- من ساء ظنّهساءت طويّته 7792.

9- من ساء ظنّهساء وهمه 7960.

10- من ظنّ بكخيرا فصدّق ظنّه 8066.

11- من كذّبسوء الظّنّ بأخيه كان ذا عقد صحيح و قلب مستريح 8712. 5- هر كه گمانش نيكو باشد(و به مردم زمان خود حسن ظن داشته باشد در تمام كارهايش اهتمام نورزيده و) اهمالكند.

6- كسى كهگمانش بد باشد (در كارها اهتمام ورزد و) تأمل نمايد.

7- هر كه گماناو (به خدايا به مردم) نيكو باشد نيت او نيكو باشد.

8- هر كه گمانش(نسبت به خدا يا به مردم) بد باشد باطن او بد باشد (شايد بتوان ميان اين دو دستهاز روايات جمع كرد كه مراد از دو روايت بالا اين باشد در معاملات و امور اجتماعى وسياسى نبايد خوش باور بود كه به هر كس اعتماد نمود و مراد از اين دو روايت اين استكه اگر كسى عملى را از كسى ديد و يا با كسى برخوردى نمود به نظر خود چيزى بر خلاف مشاهدهكرد كه بتوان آن را حمل بر صحت كرد، بايد حمل كرد و سوء ظن نبايد داشت مگر آنكهبراى انسان علم پيدا شود كه قابل حمل نباشد).

9- هر كه گمانشبد باشد خيال يا نيّت او بد خواهد بود.

10- هر كه نسبتبه تو گمان خيرى را داشته باشد پس گمانش را تصديق نما (يعنى طبق گمانش عمل كن اگراميد احسان دارد احسان كند و...).

11- هر كه بدگمانى نسبت به برادرش را تكذيب نمايد (و طبق آن عمل‏

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 857

12- من ساءتظنونه اعتقد الخيانة بمن لا يخونه 8837.

13- من ساءظنّه بمن لا يخون حسن ظنّه بما لا يكون 8838.

14- من لم يحسنظنّه استوحش من كلّ أحد 9084.

15- يسيرالظّنّ شكّ 10977.

16- و اللّه لايعذّب اللّه سبحانه مؤمنا بعد الإيمان إلّا بسوء ظنّه، و سوء خلقه 10140.

17- لا تظنّنّبكلمة بدرت من أحد سوء، و أنت تجد لها في الخير محتملا 10272. ننمايد) صاحب دوستىيا عهد و پيمان صحيح و دل راحتى خواهد بود.

12- هر كهگمانهاى او بد باشد به خيانت كسى كه خيانت به او نمى‏كند معتقد خواهد شد (آرى درعين حال اعتماد بر كسى كه امانت او ثابت نيست نبايد نمود و لذا رواياتى هم در اينزمينه وارد گرديده است).

13- هر كه بدگمانى باشد به كسى كه خيانت نمى‏كند خوش گمان باشد به آنچه نباشد (يا به كسى كهچنين نيست يعنى خيانتكار است).

14- هر كهگمانش را نيكو نگرداند از هر فردى وحشت خواهد نمود.

15- اندك گمان(در عقائد) شك است (يعنى بايد آدمى در عقائد يقين حاصل كند و ممكن است به معناىتهمت باشد).

16- به خداسوگند خداوند سبحان مؤمنى را بعد از ايمان عذاب ننمايد مگر به سبب بدگمانى او (بهخدا و يا به مردم نيز) و بدى خلق و خوى او.

17- هرگز بهسبب كلمه‏اى كه از كسى سر زند گمان بد مبر، در صورتى كه براى آن در خير احتمالىبيابى، (يعنى همين كه راه حمل بر صحت باز باشد نبايد گمان بد برد).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 858

18- لا دينلمسي‏ء الظّنّ 10511.

19- لا يحسنعبد الظّنّ باللّه سبحانه إلّا كان اللّه سبحانه عند حسن ظنّه به 10809.

20- من حسنظنّه بالنّاس حاز منهم المحبّة 8842.

21- سوء الظّنّبالمحسن شرّ الإثم، و أقبح الظّلم 5573.

22- سوء الظّنّبمن لا يخون من اللّؤم 5574.

23- سوء الظّنّيفسد الأمور و يبعث على الشّرور 5575.

24- سوء الظّنّيردي مصاحبه و ينجي مجانبه 5625.

25- من غلبعليه سوء الظّنّ لم يترك بينه و بين خليل صلحا 8950. 18- هيچ دينى براى بد گماننيست.

19- بنده‏اىگمان به خداى سبحان را نيكو نمى‏كند مگر آنكه خداى سبحان در نزد نيكوئى گمان اوستبه او (يعنى خداوند مطابق گمان نيك بنده به او عمل خواهد نمود).

20- هر كهگمانش به مردم نيكو باشد از مردم دوستى را جمع كند (و همه مردم او را دوست دارند).

21- بد گمانىبه احسان كننده بدترين گناه و زشت‏ترين ستم است.

22- بد گمانىبه كسى كه خيانت نمى‏نمايد از پستى مرتبه است.

23- بد گمانىكارها را فاسد نموده و (آدمى را) بر بديها بر مى‏انگيزاند.

24- بد گمانىرفيق و همراه خود را هلاك گردانده و دورى كننده از او را رستگار كند.

25- هر كه براو سوء ظن غلبه كند ميان او و ميان دوست صلحى باقى نخواهد گذاشت.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 859

26- حسن الظّنّيخفّف الهمّ و ينجي من تقلّد الإثم 4823.

27- حسن الظّنّمن أحسن الشّيم و أفضل القسم 4824.

28- حسن ظنّالعبد باللّه سبحانه على قدر رجائه له 4831.

29- حسن الظّنّمن أفضل السّجايا، و أجزل العطايا 4834.

30- حسن الظّنّأن تخلص العمل، و ترجو من اللّه أن يعفو عن الزّلل 4836.

31- من حسنظنّه فاز بالجنّة 8457.

32- من حسنظنّه باللَّه فاز بالجنّة 8840.

33- إيّاك أنتسي‏ء الظّنّ، فإنّ سوء الظّنّ يفسد العبادة، و يعظّم الوزر 2709. 26- حسن ظنّاندوه را سبك گردانيده، و از پيروى و به گردن گرفتن گناه رستگارى بخشد.

27- حسن ظن ازبهترين خصلتها، و افزونترين بهره‏هاست.

28- نيكوئىگمان بنده به خداى سبحان به اندازه اميد اوست به خدا (يعنى هر اندازه اميدش بيشترباشد حسن ظنش به خدا بيشتر خواهد بود).

29- حسن ظنّ ازافزونترين خصلت‏ها، و بزرگترين بخشيده و عطاهاست.

30- حسن ظنّ(به خدا) آنست كه عمل را خالص گردانيده، و از خدا اميد عفو از لغزشها را داشتهباشى.

31- هر كه نيكوباشد گمان او پيروزى يابد به بهشت.

32- هر كه گمانشبه خدا نيكو باشد به بهشت پيروزى يابد.

33- دورى نمااز اين كه بد گردانى گمان را، زيرا كه بدگمانى عبادت را فاسد نموده، و گناه رابزرگ مى‏دارد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ860

34- الظّنّارتياب 189.

35- الظّنّالصّواب من شيم أولي الألباب 1386.

36- الظّنّيخطى‏ء، و اليقين يصيب و لا يخطى‏ء 1406.

37- آفة الدّينسوء الظّنّ 3924.

38- إذا استوليالصّلاح على الزّمان و أهله ثمّ أساء الظّنّ رجل برجل لم يظهر منه خزية، فقد ظلم واعتدى 4150.

39- إذا استولىالفساد على الزّمان و أهله ثم أحسن الظّنّ رجل برجل فقد غرّر 4151.

40- حسن الظّنّراحة القلب و سلامة الدّين 4816. 34- گمان اضطراب است (ترديدى كه يك طرف آن بچربد«ظن و گمان» خواهد بود، و اگر طرفين ترديد مساوى باشد «شك» به حساب آيد، و اگر يكطرف ضعيف باشد «و هم» خواهد بود و اگر هيچ ترديدى نباشد يقين محسوب گردد).

35- گمان درستاز خصلت‏هاى صاحبان خرد است.

36- گمان خطارفته، و يقين درست مى‏رود و خطا نخواهد كرد، (غرض آنست كه آدمى بايد در اعتقادات وامور ديگر خود تحصيل يقين نموده و به شك و گمان اكتفاء ننمايد).

37- آفت دين بدگمانى است.

38- هر گاهصلاح بر زمان و بر اهل روزگار غالب شود، آن گاه مردى نسبت به مرد ديگر كه از آنبدى آشكار نگرديده بد گمان شود، پس در حقيقت ستم نموده و از حد تجاوز كرده است.

39- هر گاهفساد بر زمان و اهل روزگار غالب گردد، آن گاه مردى به مرد ديگر گمان نيك داشتهباشد خود را در معرض هلاكت انداخته است.

40- نيكوئىگمان راحت دل، و سلامت دين است (يعنى سبب آنها خواهد

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 861

41- لا إيمانمع سوء ظنّ 10534.

42- الظّنّالصّواب أحد الرأيين 1609.

43- الجبن والحرص و البخل غرائز سوء يجمعها سوء الظّنّ باللّه سبحانه 1837.

المظاهرة

1- نعم العونالمظاهرة 9926.

الاستظهار و المستظهر

1- نعم الحزمالاستظهار 9925.

2- أفضل العددالاستظهار 2886.

3- من استظهرباللّه أعجز قهره 8708.

شد). 41- نيست ايمانى با بد گمانى.

42- گمان درستيكى از دو راه درست رفتن است.

43- ترس و آز وبخيلى صفات بدى هستند كه بد گمانى به خداى سبحان آن را جمع خواهد كرد.

معاونت 1- خوب كمكى است معاونت (ديگران).

احتياط 1- خوب دور انديشى است (در هر كارى) احتياط و پشت قوىنمودن.

2- افزونتريننيرو احتياط است.

3- هر كه بهخدا قوى پشت گردد (و توكلش بر خدا باشد) قهر او (ديگران را) عاجز كند.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 862

4- قد يصابالمستظهر 6631.

الظواهر

1- صلاحالظّواهر عنوان صحّة الضّمائر 5808.

2- لكلّ ظاهرباطن على مثاله، فمن طاب ظاهره طاب باطنه، و ما خبث ظاهره خبث باطنه 7313. 4- گاهى احتياط كننده در كارها و دور انديش رسيده مى‏شود (يعنى چنان نيست كه هميشه بهمقصود رسد).

ظاهرها 1- صلاح ظاهرها دليل صحت ضمائر و پنهانى هاست (يعنىعمل صحيح در ظاهر نشانه خوبى و درستى باطن و عقيده است).

2- براى هرظاهرى باطنى است مانند آن، پس كسى كه ظاهرش پاكيزه و نيكو باشد باطن او پاكيزه ونيكو خواهد بود، و آنكه ظاهرش پليد و زشت باشد باطنش زشت و پليد خواهد بود (اينتتمه كلامى است كه آن بزرگوار در فضل اهل بيت- عليهم السلام- بيان داشته چنانكهدر خطبه 153 نهج البلاغه ذكر گرديده است و ظاهرا معناهائى كه امثال ابن أبى الحديدو ديگران كرده‏اند مناسب نباشد بلكه حضرت مى‏خواهد در ضمن صفات رهبر كه اهل بيت‏اندمطلبى را بيان كند كه ظاهر اهل بيت چه از نظر اخلاق و رويّه و چه از نظر حسن ظاهربا ديگران قابل مقايسه نبوده، و شما بايد بدانيد باطن هم در خلقت مانند ظاهر استچنانكه ما در ظاهر با ديگران فرق داريم، و نمى‏توان ديگران را در صورت با مامقايسه كرد همچنين در سيرت و باطن نيز ما با ديگران قابل مقايسه نيستيم، آن گاهدفع توهم مى‏فرمايد به كلام پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه مبادابگوئيد: ديگران هم عمل خوب دارند نماز و روزه و جبهه رفتن و... بجا مى‏آورند، زيراكه او فرموده: براستى كه خداوند بنده‏اى را دوست دارد و عملش را

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 863

في خفة الظّهر

1- في خفّةالظّهر راحة السّرّ، و تحصين القدر 6476. دشمن و عمل را دوست داشته و عامل به آنرا دشمن، و بدانيد كه بايد طرف را ريشه يابى كرد، هر چه آب گوارا مى‏آشامد درختشنيكو ميوه‏اش شيرين و هر چه آب آن ناپاك درخت آن بد و ميوه‏اش تلخ خواهد بود).

سبكى پشت 1- در سبكى پشت (كه آدمى براى خود كمتر به دنيا وتبعات آن مشغول شود) آسايش نهان (و آسودگى خاطر) و نگاهداشتن قدر و مرتبه است.

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 864

باب العين

العبودية

1- من قامبشرائط العبوديّة أهّل للعتق 8529.

العبادة و المتعبد

1- العبادةالخالصة أن لا يرجو الرّجل إلّا ربّه، و لا يخاف إلّا ذنبه 2128.

2- اجعل لنفسكفيما بينك و بين اللّه سبحانه أفضل المواقيت و الأقسام 2445. بندگى 1- هر كه بهشرائط بندگى قيام نمايد براى آزادى (از عذاب) سزاوار خواهد بود.

پرستش 1- عبادت خالص آنست كه مرد اميدوار نباشد مگر بهپروردگار خود، و نترسد مگر از گناه خويش.

2- براى نفسخود در ميان خود و خداى سبحان بهترين وقتها و بخشها را قرار ده، (نه آنكه افضلاوقات را در كارهاى شخصى قرار داده، آنچه بماند براى طاعت و بندگى قرار دهى، كهچنين كارى شايسته بندگى نخواهد بود، و شايد نيمه‏هاى شب بهترين وقتها براى نمازباشد).

ــــــــــــــــــــــــــــ ص 865

3- أفضلالعبادة الفكر 2907.

4- أفضلالعبادة عفّة البطن و الفرج 3034.

5- العبادة فوز65.

6- دوامالعبادة برهان الظّفر بالسّعادة 5147.

7- زين العبادةالخشوع 5469.

8- صلاحالعبادة التّوكّل 5802.

9- غايةالعبادة الطّاعة 6363.

10- فيالانفراد لعبادة اللّه كنوز الأرباح 6504.

11- فازبالسّعادة من أخلص العبادة 6584.

12- قليل تدومعليه خير من كثير مملول 6740. 3- افزونترين عبادت فكر و انديشه است.

4- افزونترينعبادت نگهدارى شكم و عورت است.

5- عبادتپيروزى است.

6- عبادتهميشگى دليل پيروزى به سعادت است.

7- زينت عبادتخشوع و فروتنى است.

8- صلاح عبادتتوكل بر خداست.

9- غرض ازعبادت (و علت غائى آن) فرمانبردارى است.

10- در تنهائىبراى عبادت خدا گنجهاى سودهاست. (ممكن است مراد از انفراد و منفرد بودن ربودن گوىسبقت در عبادت باشد يعنى كسى كه در حد اعلاى از آن قرار گيرد).

11- به نيكبختىپيروزى يافته كسى كه عبادت را خالص گردانيده است.

12- اندكى (ازعبادت و كار خير) كه بر آن پاينده باشى و به طور دائم انجام دهى بهتر از بسيارىاست كه از آن ملول شده و خسته گردى.