چنان كه قرآن كريم فرموده است ، پسران يعقوب (كه از ماجراى پشت پرده خبر ندارند ويـوسـف را نـمى شناسند و پيش بينى چنين مطلبى را هم نمى كردند) نخست كه جارچى ميانآن هـا فـريـاد برآورد شما دزديد با كمال خون سردى و قاطعانه گفتند:ما دزدنـيـسـتـيـم و خـود مـى دانـيـد كه ما نيامده ايم تا فسادى در زمين بكنيم . و وقتى ازآنانپـرسـيـدنـد: اگـر جـام پـيـمـانـه ميان بار يكى از شما پيدا شد كيفرش چيست ؟ روى هماناطـمـيـنـانـى كـه به خودشان داشتند گفتند كيفرش آن است كه خود را بازداشت كنيد و نگهداريـد! و اكـنون كه پيمانه از ميان بار بنيامين پيدا شده ، در محذور عجيبى گرفتار شدهاند!
از طـرفـى به پدر اطمينان داده و پيمان محكمى بسته اند كه از بنيامين محافظت كرده و اورا نـزد وى بـازگـردانند. از سوى ديگر مى بينند پيمانه از ميان بار او درآمده و در ظاهردزد معرفى شده و خود نيز اين قانون راقبول كرده و پذيرفته اند كه پاداش دزد آن استكه خود او را بازداشت كنند. اكنون برادران درمانده و متحيرند كه اب اين پيش آمد چه كنند؟
اگر نزد پدر بازگردند و بنيامين را در مصر بگذارند، پاسخ پدر را چه بگويند؟ بهخـصـوص كه درباره يوسف بدسابقه و متّهم اند، در ضمن يعقوب نيز اين سخن را از آناننمى پذيرد كه بنيامين به جرم دزدى بازداشت شده و او را نگه داشتند.
اگـر بـخـواهـند از عزيز مصر تقاضا كنند كه از جرم او صرف نظر كند و او را به آنانتـحـويـل دهد، اين هم ممكن نيست ، زيرا خودشان صريحا گفته اند جرم دزد آن است كه او رابـازداشـت كـنـيـد و پـيـشـنـهـاد اغـماض و گذشت از او، با سخن قبلى آن ها سازگار نيست .گـذشـتـه از آن مـى تـرسـنـد بـا چـنـين درخواستى مورد سوءظن قرار گيرند و گمان هاىديگرى درباره آنان برده شود!
بدين ترتيب راچاره بر آن ها مسدود شد و در وضع بغرنج و سختى گرفتار شدند.
شايد جهت ديگرى هم كه به اين ناراحتى و مشكلروحـى آن ها كمك كرده و بيشتر رنجشان مى داد همين اتهام دزدى و سرقتى بود كه در ظاهربه دست آنان صورت گرفته بود و موجب شرمندگى و سرافكندگيشان گرديده و قهراآنـان را در انـظـار مـاءمـوران و مـردمـان ديـگرى كه از موضوع اطلاع نداشتند، خوار و خفيفساخته و هدف ملامت ها و سرزنش قرار داده بود.
نـاگـفـته پيداست در چنين وضعى ، نخستين واكنش پسران يعقوب اين بود كه همگى بنيامينرا ملامت كرده و براى خالى كردن عقده دل به سويش هجوم بردند و هر كدام به وى سخنىگفتند.
طـبـرسـى (ره ) در تـفـسـيـر خـود نـقـل مى كند فرزندان يعقوب در اين وقت بنيامين را مخاطبسـاخـتـه ، گـفـتـنـد: تـو مـا را رسـوا و روسياه كردى ! چه وقت اين پيمانه را برداشتى ؟بـنـيـامـيـن در پـاسـخـشـان گفت : همان كسى كه كالاهاى شما را در بارهايتان گذاشت ، اينپيمانه را نيز در بار من گذاشت .⁽⁵⁵⁸⁾
سـپـس بـراى ايـن كـه خـود را از ايـن اتـّهام مبرّا كنند و حسابشان را از بنيامين - كه از مادرديـگـرى بـود - جـداكـرده و عـذرى بـتـراشـنـد تـا بـديـن وسـيـله شـايد بتوانند قدرى ازسـرافكندگى و شرم سارى خود بكاهند به عزيز مصر وحاضران گفتند:اگر بنيامين(امـروز) دزدى كرده (تعجبى نيست زيرا) بردارش (يوسف ) نيز پيش از اين دزدى كرده است⁽⁵⁵⁹⁾ و بـا بـيـان ايـن جـمـله خـواستند بگويند سرقت او اثر شير مادر است و بهدليـل آن ، بـرادر ديگرش نيز پيش از اين دزدى كرده و اين كارشان ارثى است كه از مادربرده اند وگرنه ما دزد نيستيم .
بـيـچـاره هـا نـمـى دانـسـتـند كه طرف خطابشان همان يوسف است كه با اين سخن او را بهسرقت متهم مى كنند و با اين سخن نابجا، ضربه تازه اى بر روح پاك يوسف مى زنند ودل باصفاى او را بيش از پيش مى آزارند و گذشته از آن هيچ فكر نكردند اين گفتارشانبـا گفتار قبلى خود كه گفته بودند ما دزد نيستيم منافات دارد، زيرا منظورشانايـن بـود كـه مـا فـرزندان يعقوب دزد نيستيم و هيچ گاه سرقتى از ما سرنزده ، اما اكنوندوتن از فرزندان يعقوب را دزد خوانده و نسبت سرقت به آنان دادند.
و در ايـن كـه روى چـه سابقه اى اين نسبت را به يوسف صديّق دادند، مفسرّان وجوهى ذكركـرده و گـفـته اند: يوسف در كودكى بتى را از خانه جدّ مادرى خود ربوده و آن را شكستهبـود، يـا ايـن كه گفته اند: در زمان كودكى از خانه پدرش چيزى را پنهانى برداشته وبه فقير داده بود. ابن عباس و دسته اى گفته اند: يوسف در كودكى پيش از آن كه مادرشاز دنـيـا بـرود، تـحـت كـفـالت عمه اش بود و نزد وى به سر مى برد او يوسف را بسياردوست مى داشت و همين كه بزرگ شد، يعقوب مى خواست تا فرزندش را از وى بازگيرد ونـزد خـود بـبـرنـد و آن زن بـزرگ تـريـن فرزند اسحاق بود و كمربند اسحاق كه بهبـزرگ تـرين فرزندش مى رسيد، نزد آن زن بود و سرانجام براى نگه داشتن يوسف ،فكرى به خاطرش رسيد وكمربند را مخفيانه به كم يوسف بست و مدّعى شد كه يوسف آنرا دزديـده اسـت ، چـون قـانـون آن هـا نـيـز هـمـيـن بـود كـه شـخـص دزد را بـه جـاىمـال سـرقـت شده به بردگى مى گرفتند و نزد خود نگاه مى داشتند و اين مطلب در پارهاى از روايت ها از ائمه اطهار(ع ) نيز روايت شده است .⁽⁵⁶⁰⁾
بـرخـى نـيـز گـفـتـه انـد: ممكن است فرزندان يعقوب روى هيچ سابقه اى اين نسبت را بهيـوسـف نـدادنـد، فـقـط بـه سـبـب آن كـه آبـرويـشـان را حـفـظ كـنـنـد بـه دروغمـتـوسـل شـدنـد، چون به گمان خود اين نسبت را به يك فرد گم شده و فراموش شده مىدهند و هيچ گاه اين دروغ فاش نخواهد شد.
بـه هرحال اين دورغ در چنان موقعيّتى موجب افسردگى شديد خاطر شريف يوسف گرديدو خاطره تلخى بر خاطره هاى تلخ ديگرى افزود كه از اين برادران بى مهر داشت . امّا آنحـضـرت طـبق همان بزرگوارى و گذشتى كه مخصوص پيامبران الهى و بزرگ شدگاندامـان آنـها بود، عمل كرد و از اين نسبت دروغ سخنى به ميان نياورد و رفتار گذشته آنانرا بـه رخشان نكشيد و چيزى اظهار نفرمود، چنان كه خداى تعالى در اين باره فرموده است:يـوسـف ايـن حـرف را در دل خـود پـنـهـان كـرد و بـه ايـشـان اظـهـار نـنـمـوده و (دردل ) گـفـت : وضـع شـمـا بـدتـر اسـت و خـدا بـه آن چه شما توصيف مى كنيد داناتر است.⁽⁵⁶¹⁾
براى رفع مشكل انجمن كردند
فـرزنـدان يـعـقـوب بـا بـيـان ايـن سـخـنِ دروغ خـواسـتـنـد قـدرى از نـاراحـتـى درونـى وسـرافـكـنـدگـى خـود در نـزد عـزيـز مـصـر و ديـگـران بـكـاهـنـد، امـامـشـكـل آن ها فقط اين نبود، بلكه مهمّتر از اين گرفتارى ، عهدوپيمان محكمى بود كه باپـدرشـان بـسـته بودند كه بنيامين را نزد او بازگردانند و اكنون مشاهده مى كنند با اينپـيـش آمـدى كـه هـيـچ انـتـظـارش را نـداشـتـنـد، بـه نـاچار بايد او را در مصر بگذارند وبرگردند.
از ايـن رو انـجـمـن كـردنـد و بـراى رفـع ايـن مـشـكـل بـه مشورت پرداختند و پس ازمشاورهراءيـشـان بـر اين قرار گرفت كه نزد عزيز مصر رفته و از وى درخواست كنند كه يكىديـگـر از آن هـا را به جاى بنيامين بازداشت كند و او را به آنان بازگرداند تا نزد پدربـبـرنـد؛ بـه هـمـيـن مـنـظـور نـزد يـوسف آمده ، اظهار كردند:اى عزيز، او پدرى پير وسـال خـورده دارد؛ پـس يكى از ما را به جايش نگاه دار(و او را به ما بده ) كه ما تو را ازنيكوكاران مى بينيم .⁽⁵⁶²⁾
از لحـن درخـواستشان عجز و ناتوانى به خوبى هويدا بود و در ضمن نيكويى هاى يوسرا نـيـز يـادآورى كـردنـد تـا بـلكـه عـاطـفـه او را بـه پـدرسال خورده بنيامين تحريك نمايند و با اين درخواست عاجزانه آنان موافقت كند.
بـرادران نـمـى دانـسـتـنـد عـزيـز مـصر هر چه دارد، از بركت پاكى و صفا و دادگسترى وعدالت پرورى است و محبويت بى سابقه اى است كه او را مردى دادگستر و طرف دار حق وعدالت مى دانند، لذا چنين شخصيّتى هيچ گاه حاضر نمى شد، آدم بى گناهى را به جاىگـنـاه كارى بازداشت كند و هرگز چنين ستمى نخواهد كرد كه مجرم را رها سازد و ديگرىرا كـيـفـر دهـد. اگـر چـه در واقـع ايـن مـاجـرا، توطئه مشروعى بيش نبود و بنيامين در حقيقتسـرقـتـى نـكـرده بود و اين نقشه تنها به خاطر نگهدارى بنيامين طرح و اجرا شده بود وكـسـى هـم جـز يـوسـف و بـنـيـامـيـن از ماجراى پشت پرده خبر نداشت و مردم مصر و ماءمورانانـبـارهـاى غـله و ديگران جز اين اطلاعى نداشتند كه گروهى از كاروانيان فلسطين براىگرفتن غله به مصر آمده اند و پس از پذيرايى گرم هنگام رفتن يكى از آنان جام پيمانهرا بـرداشـته و در بارش نهاده است . اما در ظاهر و برطبق قانون آن زمان عزيز مصر چارهنـدارد كـه شـخص سارق را بازداشت كند و هيچ گونه وساطت و خواهشى را در اين باره ازكسى نپذيرد.
پـسـران يعقوب از اين مطلب آگاه نبودند و تنها به حاجتشان مى انديشيدند و مى خواستندعـزيـز مـصـر بـا درخواست آنان موافقت كند، اما يوسف در پاسخشان چنين فرمود:پنانهبـه خدا كه ما به جز آن كس كه متاع خود را نزد او يافته ايم ، (ديگرى را) بازداشت كندو هيچ گونه وساطت و خواهشى را در اين باره از كسى نپذيرد.
پـسـران يعقوب از اين مطلب آگاه نبودند و تنها به حاجتشان مى انديشيدند و مى خواستندعزيز مصر با درخواست آنان موافقت كند، اما يوسف در پاسخشان چنين فرموده :پناه بهخـدا كـه مابه جز آن كس كه متاع خود را نزد او يافته ايم ، (ديگرى را) بازداشت كنيم كهدر اين صورت قطعا ستم كار خواهيم بود.⁽⁵⁶³⁾
دوباره انجمن كردند
عـزيـز بـزرگوار مصر با اين صريح و قاطع ، اميدشان را از بردن بنيامين قطع كرد وبه آن ها فهماند كه اين كار نشدنى است و بايد فكر ديگرى بكنند، از اين رو فرزندانيعقوب دوباره به شور پرداختند.
در ايـن جا برادر بزرگشان ⁽⁵⁶⁴⁾ كه شايد سمت سرپرستى آنان را در اين سفر بهعـهـده داشـت (و ديـگران از وى حرف شنوى داشتند) به سخن آمد و گفت : مگر نمى دانيدپـدرتـان از شما تعهد و پيمان (محكم و) خدايى گرفته ⁽⁵⁶⁵⁾ كه بنيامين را نزداو بـازگـردانـيـد و كمال مواظبت را از او بكنيد، به خصوص با آن سابقه بدى كه داريدو پـيـش از ايـن دربـاره يـوسـف ⁽⁵⁶⁶⁾ بـرادر ديـگرتان كوتاهى و تقصيركـرديـد،⁽⁵⁶⁷⁾ زيرا با پدرتان عهد كرديد كه او را سالم نزد وى بازگردانيد،امـا بـه عـهد خود وفا نكرديد. اكنون با اين وضعى كه پيش آمده و آن سوء سابقه اى كهداريـد، بـا چـه رويى نزد پدر باز مى گرديد؟ و چگونه مى توانيد او را قانع كنيد كهبنيامين دزى كرد و حاكمان مصر او را به جرم دزدى نزد خود نگاه داشتند!
بـه ايـن تـرتـيـب من از اين سرزمين حركت نمى كنم ⁽⁵⁶⁸⁾ و از اين شهر بيروننمى آيم ، تا پدرم به من اجازه دهد كه به وطن بازگردم يا خداوند درباره منحـكـم كـنـد⁽⁵⁶⁹⁾ تـا وسـيـله اى بـه دست آورم و بتوانم عذرى نزد پدر آورده راهىبراى بازگشت به وطن پيدا كنم ، يا ان كه طريقى براى استخلاص بنيامين فراهم سازم.
شايد منظور برادر بزرگ از اين جمله كه گفت :يا خدا درباره من حكم كند⁽⁵⁷⁰⁾اين بود كه مرگم فرا رسد و درهمين سرزمين از دنيا بروم .
او بـه دنـبـال ايـن سـخـن چـنـيـن گفت :اما شما نزد پدرتان بازگرديد⁽⁵⁷¹⁾ وخـانـواده هـاى خـود را از انـتـظـار بـيـرون آوريـد و آن هـا را در ايـنسال هاى قحطى و خشك سالى از خطر بى آذوقگى و هلاكت برهانيد و درباره بنيامين هم آنچـه ديـده ايد و مى دانيد، به پدر بازگو كنيد و به اوبگوييد:پدرجان همانا پسرتدزدى كـرده و مـا بـه جـز آن چه مى دانيم ، گواهى نمى دهيم و از غيب (وپشت پرده ) باخبرنبوديم .⁽⁵⁷²⁾
براى اين جمله دو معنا مى توان ذكر كرد:
يـكـى ايـن كـه ، وقـتـى از ما پرسيدند كه كيفر دزد چيست ، ما به جز آن چه قانون كيفرىسرقت مى دانستيم - كه دزد را به جاى مال سرقت شده بايد بازداشت كرد- گواهى نداديمو در جواب آن ها همين قانون را بيان داشتيم و خبر نداشتيم بنيامين دزدى كرده است و پيمانهاز ميان بار او پيدا خواهد شد و او را طبق همين قانون بازداشت خواهند كرد.
مـعـنـاى ديگر آن است كه پدرجان ، اين كه ما مى گوييم پسرت دزدى كرد و بدان گواهىمـى دهـيـم ، چـيـزى اسـت كه در ظاهر ديده ايم و از پشت پرده و حقيقت اطلاع نداريم كه او رانگه دارند و به همين منظور پيمانه را در بارنهاده بودند!
بـديـن سـان فـرزند بزرگ يعقوب ، طبق سابقه ناگوار گذشته ، مى دانست كه پدرشبـا ايـن سـخـنـان قـانـع نـمـى شـود، لذا ايـن جـمـله را هـم بـهدنـبـال سخنان خود افزود و گفت : به او بگوييد كه شما براى صدق گفتار ما،شرحاين واقعه را از مردم شهرى كه ما در آن بوده ايم و از كاروانى كه همراهشان به سوى توآمده بوديم ، بپرس تا بدانى كه ما در آن چه مى گوييم ، راست گو هستيم و سخنىبرخلاف حقيقت نمى گوييم .
پاسخى كه برادران به پدر دادند
پـسـران يـعقوب طبق سفارش برادر بزرگشان عازم كنعان شدند و او در مصر ماند و همانگـونـه كـه بـرادر بـزرگـشـان پـيـش بـيـنـى مـى كـرد و اوضـاع واحـوال هـم گـواهـى مـى داد، آنـان پـس از ورود بـه كـنعان نتوانستند پدر را قانع كنند كهبنيامين دزدى كرد و او را به جرم سرقت بازداشت كردند و يعقوب نيز سخنانشان را باورنكرد.
در قـرآن كـريـم ماجرا را پس از اين كه پسران نزد يعقوب بازگشتند، و همان گونه كهبـرادر بـزرگ تـر بـه آنـان داده بود، سرگذشت خود و برادرشان را براى پدر شرحدادنـد ايـن گونه بيان فرموده كه يعقوب (ع ) در پاسخشان فرمود:چنين نيست ) بلكهنـفـس هـاى شـمـا كارى (نادرست ) را در نظرتان آراسته است . پس (صبر من ) صبرى نيكواست (و بدون بى تابى صبر كنم ) اميد است خدا همه آنان (يعنى هر سه فرزندم ) را بهمن (باز) گرداند كه او دانا و حكيم است .⁽⁵⁷³⁾
اين كلام يعقوب نظير همان كلامى است كه قبلا درباره ناپديد شدن يوسف به فرزندانشگـفـتـه بـود، در آن جا نيز وقتى پسرانش از صحرا برگشته و گفتند: ما به مسابقهرفـتـه بـوديـم و يـوسـف را نـزد متاع خود گذارنده بوديم و گرگ او را خورد... درپـاسـخشان گفت :بلكه نفس هاى شما كارى را در نظرتان آراسته و (مرا) صبرى نيكوبايد....⁽⁵⁷⁴⁾
بعيد نيست كه از روى وحدت سياق منظور از اين كلام ، تكذيب ضمنى سخن فرزندان بود.چـنـان كـه در مورد يوسف اين گونه بود و برخى گفته اند يعقوب در اين جا نمى خواستسخن آن ها را تكذيب كند، بلكه اشاره به همان داستان يوسف كرد، يعنى اين موضوع نيزاز متفرعات و دنباله هاى همان داستان يوسف و پيوسته و مرتبط به آن است .
قـول ديـگـر آن اسـت كـه يـعقوب (ع ) با اين جمله به بردن بنيامين و اصرارى كه در اينبـاره كـردنـد، اشاره نمود و بدين طريق مى خواست بگويد شما پيش خود فكر كرديد كهاگر بنيامين را به مصر ببريد، بهره بيش ترى خواهيد برد و يك بار شتر بر بارهاىديـگـر مى افزاييد و او را نيز به سلات نزد من بازمى گردانيد و نفس هايتان اين كار رابـراى شـمـا جـلوه داد و نـزد مـن آمده و اصرار و پافشارى كرديد تا اين كه موافقت مرا دربردن او جلب كرديد، اما از تقدير الهى غافل و بى خبر بوديد و نمى دانستيد كه قضاىالهى برخلاف تدبير شما است .
قول چهارم آن است كه آن حضرت مى خواست بگويد بنيامين دزدى نكرده و شما پيش خود اينگونه خيال مى كنيد كه او دزد است .
ولى - چـنـان كـه اشـاره شـد - بـا تـوجـه بـه صـدر وذيـل آيـات و وحـدت سـيـاق همان وجه اول صحيح تر به نظر مى رسد و تنها اشكالى كهبر آن وارد است ، ناسازگارى اين معنا با علم انبيا است كه از ناديدنى ها و غيب خبر دارند.پاسخ اين اشكال هم در جاى خود داده شده و بزرگان گفته اند: چنان نيست كه انبيا و ائمهديـن هـمـانـند خداى تعالى هميشه و در همه جا و درهر موضوعى عالم به غيب باشند، بلكههـمـان گونه كه خود ائمه اطهار فرموده اند، پيغمبر و امام اين امتياز و مقام را در پيش گاهپـروردگـار مـتـعـال دارنـد كـه هـرگاه بخواهند، از موضوع غيبى و ناديدنى آگاه و مطلعشوند، خداى تعالى آنان را آگاه مى كند، و در غير اين صورت اطلاعى از غيب ندارند.
سعدى شيرازى در گلستان شرح اين واقعه را د راشعارى نغز چنين سروده است :