فهرست مطالب 
پيشگفتار سوره
سنام قرآن در نگاه برگزيدن بشر
نامها و اوصاف سوره
تعداد آيات
غرر آيات
خطوط كلى معارف سوره
هدف سوره
فضيلت فراگيرى و تلاوت
فضاى نزول
زمان و مكان نزول
تفاوت فضاى نزول سور مكى و مدنى
فضاى نزولسوره بقره
دورنمايى از موقعيت فرهنگى و اجتماعى مدينه
موقعيت اجتماعى و فرهنگى مدينه پس از هجرت
شرايط سياسى و نظامى مدينه در زماننزول سوره
نگاهى به اوضاع اقتصادى
تاثير متقابل فضاى نزول و معارف سوره
الم (1)
گزيده تفسير
تفسير
ويژگيهاى حروف مقطعه
آراى مفسران
راى يكم
راى دوم
راى سوم
راى چهارم
راى پنجم
راى ششم
راى هفتم
راى هشتم
راى نهم
راى دهم
راى يازدهم
راى دوازدهم
راى سيزدهم
راى چهاردهم
راى پانزدهم
راى شانزدهم
راى هفدهم
راى هجدهم
راى نوزدهم
راى بيستم
لطايف و اشارات
1- اشتراك سوره ها در عدد حروف مقطعه
2- راه حل دو معضل
3- سخنان ابن عربى درباره حروف مقطعه
4- راى ابن عربى درباره يس و ص
بحث روايى
ذلك الكتب لاريب فيه هدى للمتققين .
گزيده تفسير
تفسير
قرآن كريم ، كتاب يگانه و مهمين
معناى نفى ريب از قرآن
ريب بيمار دلان درباره قرآن و قيامت
ريب كافران و منافقان در دعوى و دعوت قرآن
سر اختصاص هدايت قرآن به پارسايان
لطايف و اشارات
1- مراتب قرآن ، مظاهر شئون حق
2- طهارت دل ، راه نيل به مراحلبرتر قرآن
3- بهره هاى راهيان كوى معرفت قرآن
4- اسم اشاره دور، براى تعظيم قرآن و خداوند
5- قرآن كريم هم هدايت است هم هادى
6- پناهگاه محكم راهيان راه قرآن
7- تنافى نزاهت از ريب با تحريف
بحث روايى
الذين يومنون بالغيب و يقيمون الصلوه و مما رزقنهم ينفقون
گزيده تفسير
تفسير
سه احتمال در كلمه بالغيب سهاحتمال است :
پاسخ به سه اشكال بر احتمال سوم
اقامه نماز، عامل اقامه دين
نقش انفاق در بهره مندى از هدايت قرآن
لطايف و اشارات
1- غيب مطلق و نسبى
2- معيار شناخت غيب و شهادت
3- اختلاف منكران غيب
4- رابطه عقيده ، اخلاق و عمل
5- انفاق عامل پيوند عبد با خدا
6- مدار بهره مندى از هدايت قرآن است ، اوصاف خاصى براى آنانذكر
7- پندارى نادرست در معناى انفاق
8- وجه ترتب انفاق بر اقامه نماز
9- كراهت منافقان از نماز كه از اركان تحقق تقوا و از اوصافپرهيزكاران
بحث روايى
والذين يومنون بم انزل اليك و ما انزل من قبلك و بالاخره هم يوقنون .
گزيده تفسير
تفسير
تجلى قرآن
گستره (ما انزل اليك )
رابطه ايمان به قرآن با ايمان به ساير كتب آسمانى
رابطه ايمان به وحى با ايمان به رسالت
ايمان اجمالى و تفصيلى به وحى و رسالت
معاد باورى پرهيزكاران
راز انكار قيامت
مراتب يقين و ايمان اهل آخرت
لطايف و اشارات
1- ويژگى رسالت خاتم
2- صفات ثبوتى و سلبى مومنان به وحى
3- مقصد متوسط و نهايى نزول وحى
4- يقين به آخرت بر اثر مشاهده ملكوت
5- زنگار گناه مانع تاثير علم به قيامت
بحث روايى
اولئك عل هدى من ربهم واولئك هم المفلحون .
گزيده تفسير
تفسير
رستگارى پرواپيشگان
بحث روايى
ان الذين كفروا سواء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم يومنون .
گزيده تفسير
تفسير
اهميت انذار در تبليغ و هدايت
راز وعظ ناپذيرى كافران
لطايف و اشارات
1- شرط دشوار انذار
2- راه ايمان براى كافران گشوده است
3- مراد از الذين كفروا و الذين امنوا درقرآن
4- دو عامل حق پذيرى
بحث روايى
ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصرهم غشوه ولهم عذاب عظيم .
گزيده تفسير
تفسير
تعبيرهاى گوناگون از هدايت ناپذيرى كافران
قلب روحانى و سمع و بصر درونى
كافران محفوف به دو حجابند
راز بسته شدن دلهاى كافران
لطايف و اشارات
1- تهاجم همه جانبه شيطان
2- گوناگونى مدركات و ابزارهاى ادراكى انسان
3- مراتب مختوم شدن دل
4- حرمان قلب واژگون ، از بركات آسمانى
5- كافران و موانع سير در آيات آفاقى و انفسى
6- نفرين موساى كليم درباره فرعون
7- حجاب كافران ، مانع شهود عذاب نيست .
بحث روايى
و من الناس من يقول ءامنا بالله و باليوم الاخر و ما هم بمومنين .
گزيده تفسير
تفسير
منافقان از كافران بدترند
افشاى منافقان
لطايف و اشارات
1- لطايف تعبيرى قرآن در افشاى منافقان
2- اضلال كيفرى قرآن نسبت به منافقان
3- مبناى تقسيم انسانها به مومن ، كافر و منافق
4- نفى قطعى ايمان از منافقان
5- چرا منافقان از كافران بدترند؟
بحث روايى
يتخذون الله والذين ءامنوا و ما يخدعون الا انفسهم ما يشعرون
گزيده تفسير
تفسير
خود فريبى منافقان
خود فريبى ناخودآگاه
لطايف و اشارات
1- پرده ستبر مكر، حجاب جان منافقان
2- خودگرايى و خود فروشى منافقان
3- راه پيروزى در جنگ عقل و نفس
4- خطر نيرنگ با مومنان
5- نيرنگ منافقان با كافران
بحث روايى
فى قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا ولهم عذاب اليم بما كانوا يكذبون
گزيده تفسير
تفسير
منافقان بيمار دل
سنت الهى در كيفر بيماردلان
راز اسناد افزايش مرض به خدا
لطايف و اشارات
واذا قيل لهم لا تفسدوا فى الارض قالوا انما نحن مصلحون # الا انهم هم المفسدون ولكنلا يشعرون
گزيده تفسير
تفسير
كذب خبرى و مخبرى منافقان
لطايف و اشارات
1- حرمان منافقان از عقل نظرى و عملى سليم
2- حالات منافقان
گزيده تفسير
تفسير
سفاهت منافقان
لطايف و اشارات
1- تسارت عقل نظرى و عملى منافقان
2- شاخصه عقل عملى سليم
3- منطق مشترك كافران و منافقان
گزيده تفسير
تفسير
اطلاق حقيقى شيطان بر كافران و منافقان
مراتب استهزاى منافقان
فرق استهزاى منافقان با استهزاى الهى
ظهور اضلال كيفرى به دست ماموران قهر
لطايف و اشارات
1- انسان ، نوع متوسط است ، نه نوع اخير
2- ره آورد سير آدمى در مسير درجات يا دركات
3- كافران و منافقان در گرداب تباهى و سركشى
4- كيفرهاى منافقان سركش
بحث روايى
اولئك الذين اشتروا الضلله بالهدى فما رجحت تجرتهم و ما كانوا مهتدين .
گزيده تفسير
تفسير
عرصه حيات انسان ، ميدان تجارت است .
تجارت پرسود و تبادل زيانبار
لطايف و اشارات
1- وجه اشتراك و افتراق تجارت بشرى و الهى
2- عينيت فروشنده و كالا در معامله با شيطان
3- ره آورد تجارت با خدا
4- صرف مال و جان در جهاد مقدس
5- نمونه اى از فروش جان و خريد رضوان
6- معبد، بازار تجارت با خدا
7- سرمايه اى علمى انسان
8- معناى فروش هدايت و خريد ضلالت
9- معناى عدم اهتداى منافقان
بحث روايى
مثلهم كمثل الذى استوقد نارا فلما اضاءت ما حوله ذهب الله بنورهم و تركهم فى ظلمتلايبصرون . صم بكم عمى فهم لا يرجعون
گزيده تفسير
تفسير
زندگى بى فروغ منافقان
تمثيل جريانى ديگر در قرآن
حرمان منافقان از نور هدايت تكوينى
عاقبت نور حق و نار نفاق
تاريكى و كورى اهل نفاق
راه بى بازگشت كفر و نفاق
منافقان ، بدترين جنبندگان روى زمين
لطايف و اشارات
1- نقش تمثيل در شناخت
2- تمثيلهاى قرآنى درباره اعمالكافران و منافقان
3-تمثيل قرآن در دو نگرش
4- كيفر سنگين منافقان
5- خلود كافران و منافقان در آتش
6- صاحبان دستها و چشمها
بحث روايى
او كصيب من السماء فيه ظلمت ورعد و برق يجعلون اصبعهم فى اذانهم من الصواعقحذرالموت والله محيط باكفرين (19) يكاد البرق يخطف ابصرهم كلما اضاء لهممشوافيه واذا اظلم عليهم قاموا ولو شاء الله لذهب بسمعهموابصرهم ان الله علىكل شى ء قدير(20)
گزيده تفسير
تفسير
زندگى پرهراس منافقان
رفتار منافقان در برابر خطر
احاطه قهرى خداوند بر كافران و منافقان
لطايف و اشارات
1- آب و آتش در مثلهاى قرآنى
2- سر تفاوت تعبير در كلما و اذا
3- راز احاطه قهرآميزى الهى بر منافقان
4- سر دوام نفاق در منافقان
5- گروههاى سه گانه در آيات آغازين سوره
6- نمودار سفاهت منافقان
7- سفاهت منافقان در چهره مثل
8- سر گسترش بحث درباره منافقان
بحث روايى
يا ايها الذين اعبدوا ربكم الذى خلقكم والذين من قبلكم لعلكم تتقون .
گزيده تفسير
تفسير
نداهاى الهى
عبادت و شكوفايى حقيقت انسان
برهان بر ضرورت عبادت
تمسك به سنت نياكان
تقوا هدف خلقت يا عبادت ؟
تعليل به امر ارتكازى
تقوا، هدف متوسط
لطايف و اشارات
1- نداهاى الهى در قرآن كريم
2- امر به سبب و مسبب
3- استدلال بر ضرورت عبادت
4- استمرار عبوديت بر اثر دوام ربوبيت
5- امتناع بالاختيار منافقانى با اختيار ندارد.
6- اطلاق خالق بر خدا
7- آيات آفاقى و انفسى
8- عليت اعدادى گذشتگان نسبت به آيندگان
بحث روايى
الذى جعل لكم الارض فرشا و السماء بناءوانزل من السماء ماء فاخرج به ، من الثمرات رزقالكم فلا تجعلوا اللهانداد وانتمتعلمون .
گزيده تفسير
تفسير
درجات نعمتها و متنعمان
توحيد ربوبى
آفت زدايى از توحيد عبادى
فطرت توحيدى
لطايف و اشارات
1- عبادت خالص و تقوا
2- خلوص در توحيد
بحث روايى
وان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا على عبدنا فاتوا بسوره من مثله وادعواشهدآءكممن دون الله ان كنتم صدقين .
گزيده تفسير
تفسير
نزاهت قرآن از ريب
عبد محض خدا
تحدى و اعجاز قرآن
مرجع ضمير در مثله
ياور يا گواه ؟
لطايف و اشارات
1- انغمار مخالفان قرآن در ريب
2- راه تقوى علمى
3- ارائه راه تمثال
4- گستره تحدى
5- جهان شمولى اعجاز
6- اثبات دعوى و دعوت پيامبر با اعجاز
7- محور ريب مخالفان
8- ادعاى هماردى با قرآن و داعيه ربوبيت
9- گونه هاى متفاوت هماوردى با اعجاز
بحث روايى
=گزيده تفسير
تفسير
قرآن و رسالت انذار
ماده سوختنى و آتش گيره دوزخ
جهنم هم اكنون موجود است
عذاب مومنان فاسق
لطايف و اشارات
1- تفاوت آتش ملكى و ملكوتى
2- مبدا فاعلى و قابلى و علل اعدادى آتش محسوس
3- آتش زنه و آتش گيره در سوخت و سوز كافران
4- مراد از وقود در قرآن
5- سر تقديم ناس بر حجاره
6- دعوت به ايمان و امتثال خائفانه
7- جايگاه منسوجات عنكبوتى مسيلمه
بحث روايى
و بشر الذين ء امنوا وعملوا الصلحت ان لهم جنت تجرى من تحتها الانهر كلما منها منثمرهرزقا قالوا هذا الذى رزقنا من قبل واتوا به متشبها ولهم فيها ازوج مطهره و همخلدون .
گزيده تفسير
تفسير
انذار و تبشير در قرآن
حسن فعلى و حسن فاعلى
صالحان و مالكيت بهشت
تجسم اعمال صالحان در بهشت
همسران پاكيزه
خلود در بهشت و دوزخ
لطايف و اشارات
1- اتحاد انسان با عقيده ، خلق و عمل
2- اصول دين و انذار و تبشير در آيات 21 - 25
3- برترين بشارت بهشت
4- گونه هاى متفاوت تبيين معاد
5- مخلوق بودن بهشت و دوزخ
6- سر تبعيد ويژه درباره نهرهاى بهشتى
7- دو عامل خرمى بهشت
8- پوشيدگى واحتجاب بهشت
9- مراتب وجودى نعمتها
10- طائفان حريم بهشتيان
11- مراتب گوناگون پاداش مومنان
12- ابعاد پاكيزگى همسران بهشتى
13- سر تصريح به خلود بهشتيان و دوزخيان
14- سخنان ابن عربى درباره بهشت و نعيم آن
بحث روايى
ان الله لا يستحى ان يضرت مثلا مابعوضه فما فوقها فاما الذين ءامنوا فيعلمونانهالحق من ربهم و اما الذين كفروا فيقولون ماذآ اراد الله بهذامثلايضل به كثيرا و يهدى به كثيراو مايضل به الا الفسقين .
گزيده تفسير
تفسير
شيوه تمثيل در قرآن
مومنان و كافران در برابر مثلهاى قرآن
هدايت و اظلال الهى
اضلال كيفرى فاسقان
لطايف و اشارات
1- حيا از اوصاف كمالى است .
2- معناى عدم استيحاى خداوند
3- تعريف به مثل
4- تقسيم مثل به فريضه و نافله
5 - تفاوت جوهرى تمثيل و تشبيه
6- تناسب با آيات تحدى و نفى ريب
7- سكوت فروتنانه و مودبانه مومنان
8- برداشت نارواى جبر از آيه محلبحث
9- اضلال كيفرى نشانه اختيار
10- سر تقديم لفظى اضلال بر هدايت
11- فسق اعتقادى و عملى در قرآن
بحث روايى
الذين ينقضون عهد الله من بعد ميثقه ويقطعون ما امرالله بهانيوصل و يفسدون فى الارض اولئك هم الخسرون
گزيده تفسير
تفسير
عهدهاى خدا و انسان
عظمت عهد الهى
دوگونه نقض عهد
اثر نقض عهد الهى
قرآن كريم و نقض آن
گسستن پيوندهاى الهى
افساد فاسدان در زمين
سرمايه باختگان
لطايف و اشارات
1- نعمتهاى الهى عهد الله است
2- تحليل تفسيرى نقض عهد
3- صور گوناگون حفظ و نقض عهد
4- اهميت حفظ عهد الهى
5- آثار مشئوم ملكه نفسانى فسق
6- اثر رسوب فسق و عصيان در جان
7- دركات افساد در زمين
8- خودكامگى صناديد شرك جاهلى
بحث روايى
كيف تكفرون بالله وكنتم اموتا فاحيكم ثم يميتكم ثم يحييكم ثم اليه ترجعون
گزيده تفسير
تفسير
مخاطبان آيه
پديده حيات و اثبات مبداء
اثبات مبدا از راه پديده مرگ
حيات برزخى و قيامتى انسان
بازگشت انسان به سوى خدا
لطايف و اشارات
1- اصول سه گانه دين در آيه مورد بحث
2- عناصر بين و مبين در آيه
3- سر تغيير عبارت در (الى ترجعون )
4- معناى بازگشت به سوى خدا
بحث روايى
هو الذى خلق لكم ما فى الارض جميغعا ثم استوى الى السماء فسوئهن سبع سموتوهو بكل شى ء عليم
گزيده تفسير
تفسير
انسان و تسخير مخلوقات
آسمانها و زمينهاى هفت گانه
علم فراگير خداوند
لطايف و اشارات
1 تناسب آيات
2 تقسيم اسماى خداوند
3 بهره ورى از نعمتها هدف فعلخداست
4 برداشت حكم فقهى از آيه
5 تسخير متقابل انسانها
6 سنجش انسان با آسمان و زمين
بحث روايى
پيشگفتار سوره 
سنام قرآن در نگاه برگزيدن بشر  
سوره مباركه بقره در سخنان رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) واهل بيت آن حضرت ، با اوصافى ستوده شده كه حاكى از جايگاه بلند اين سوره است .
در احاديث نبوى گاهى از اين سوره به سنام قرآن ، يعنى قله رفيع قرآن ،ياد شده : ان لكل شى ء سنام القرآن سوره البقره ⁽¹⁾ و گاهى با عنوانسيد قرآن ⁽²⁾ يا عنوان فسطاط قرآن ، يعنى خيمه وسراپرده قرآن ⁽³⁾ از آن تعبير شده است .
همچنين پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) فرمودند: سوره هاى طولانى قرآن بهجاى تورات به من عطا شده است ؛ ⁽⁴⁾ چنانكه مئين به جاىانجيل و مثانى به جاى زبور به من عطا شده و با دريافت مفصل (كه تقريبا 67 سوره است ) بر ديگران برترى يافتم ⁽⁵⁾ ودر پاسخ پرسش از برترين سوره قرآن ، از سوره بقره نام بردند:سئل النبى (صلى الله عليه وآله ) اى سور القرآنافضل ؟ قال : البقره ⁽⁶⁾
گرچه برخى سوره هاى ديگر قرآن ، مانند حمد، نيز برترين سوره معرفى شده ، ولىبا افضل بودن سوره بقره نيز منافى ندارد؛ زيرا برترى هر يك ، از جهتى است وافضل بودن در اين گونه موارد نسبى است ، نه مطلق و نفسى ؛ مثلا، برترى سوره حمداز آن روست كه با وجود ايجاز و اختصار مشتمل بر عصاره معارف قرآن است و به همين جهتبه ام الكتاب موسوم شده است . ⁽⁷⁾
برترى سوره بقره نيز از نظر جامعيت آن است ؛ اين سوره گسترده ، جامعاصول معارف ، اخلاق ، حقوق و احكام فقهى فراوانى است و از اين جهت در ميان سوره ها بىهمتاست . از اين رو برخى در صدر اسلام مدت هشتسال كوشيدند تا آن را فرا گيرند. ⁽⁸⁾
سوره بقره در نگاه پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) از چنان عظمتى برخوردار بودكه به جوانترين فرد يك لشكر بر اثر فراگيرى اين سوره ، سمت فرماندهى داد: روى ان النبى (صلى الله عليه وآله ) بعث بعثاثم تتبعهم يستقرئهم . فجاء انسانمنهم فقال : ماذا معك من القرآن ؟ حتى اتى على احدثهم سنا،فقال : ماذا معك من القرآن ؟ قال كذا و كذا و سوره البقره .فقال (صلى الله عليه وآله ): اخرجوا و هذا عليكم امير. قالوا: يارسول الله (صلى الله عليه وآله ) هو احدثنا سنا.قال : معه سوره البقره ⁽⁹⁾
سفارش موكد اهل بيت (عليهم السلام ) درباره تلاوت اين سوره نيز، حاكى از عظمت آن درنگاه آن برگزيدگان است .
اين سوره مشتمل بر آياتى برجسته و نورانى مانند آيه الكرسى است كه از آن بهذروه قرآن يعنى قله رفيع قرآن و يا گنج عرشى ياد شدهاست : ان لكل شى ء ذروه القرآن آيه الكرسى ⁽¹⁰⁾، اعطيت آيهالكرسى من كنز تحت العرش ولم يوتها نبى كان قبلى . ⁽¹¹⁾
تعبير گنج عرشى درباره آيات پايانى اين سوره نيز آمده است : اعطيتلك و لامك كنزا من كنوز عرشى فاتحه الكتاب و خاتمه سوره البقره ⁽¹²⁾
نامها و اوصاف سوره  
سوره بقره به نامها و صفاتى موسوم شده است ، مانند:
1- بقره : شهرت سوره به اين نام بر اثر اشتمال آن بر داستان گاو بنىاسرائيل است كه در آيات 67 تا 73 اين سوره آمده و اين نام مشهور، علمبالغبه است و كاربرد آن در احاديث معصومين (عليهم السلام ) از باب همراهى بامصطلح توده مردم است ، نه از باب تسميه ، زيرا اولا، نام گذارى سوره ها توقيفى نيستو هيچ دليلى نيز در دست نيست كه اين سوره را معصومين (عليهم السلام ) به نامبقره ناميده باشند و ثانيا، بعيد است چنين سوره اى كه معارفى والا و حكمىعميق و احكامى فراوان در بر دارد به نام حيوانى ناميده شود و يا سوره انعام كهمشتمل بر چهل احتجاج توحيدى است به نام چهارپايان موسوم شده باشد و يا سورهنمل كه معارف عميق و قصص بسيارى از پيامبران (عليهم السلام ) را در بر دارد به ناممورچه و همچنين سوره مباركه مائده كه بر اثراشتمال آن بر آيه ولايت شايسته نام سوره ولايت است بهسبب تبيين سفره بنى اسرائيل به مائده موسوم شده باشد.
برخى مفسران شيعه و اهل سنت نيز به همين دليل ، از عنوان سوره البقرهاحتراز جسته ، به جاى آن ، عنوان السوره التى يذكر فيها البقره رابرگزيده اند. ⁽¹³⁾ در برخى روايات نيز از اين سوره به عنوان السوره التى... ياد شده و از گفتن سوره البقره نهى شده است . ⁽¹⁴⁾ جنابآلوسى مى گويد:
ممكن است گفتن سوره البقره در صدر اسلام بر اثر استهزاى كافران ،مكروه بوده است و بعد از ساطع شدن نور اسلام ، نهى مزبور برطرف شده و بدونانكار، شيوع يافته و حديث هم در جواز آن وارد شده است . ⁽¹⁵⁾
2 و 3 - ذروه و سنام قرآن : ⁽¹⁶⁾ ذروه و سنام به معناى نقطه برجسته ، ممتاز و نمايانيك شى ء است . پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) از اين سوره با اين دو نام ياد كردهاند: البقره سنام القرآن و ذروته . ⁽¹⁷⁾
4- فسطاط قرآن : ⁽¹⁸⁾ وصف سوره بقره با عنوان خيمه قرآن بر اثراشتمال آن بر اصول اعتقادى و فروع عملى فراوان است . پيامبر اكرم (صلى الله عليهوآله ) اين سوره با اين وصف ستوده است : السوره التى يذكر فيها البقره ،فسطاط القرآن . ⁽¹⁹⁾
5- سيد قرآن : ⁽²⁰⁾ چون توحيد داراى بلندترين جايگاه در معارف الهى است ، اينسوره بر اثر اشتمال بر آيات برجسته توحيدى ، مانند آيه الكرسى ،بدين صفت موصوف شده است . از سوى ديگر چون سيد هر مجتمعى مئونه و هزينه آنان راتحمل مى كند و معونه و كمك به آنان را به همراه ⁽²¹⁾ دارد و از جهت ديگر، سيد هرگروهى خادم آنهاست ⁽²²⁾ و اين سوره طولانى هزينهنيل به معانى بسيارى از سوره ها را تحمل كرده ، در ادراك ره آورد آنها خدمت به سزايىدارد، مى تواند سيد آنها باشد.
6- زهراء: در برخى روايات سوره بقره و آل عمران با نام الزهروان ،يعنى دو سوره درخشان و تابناك ياد شده است . ⁽²³⁾
تعداد آيات  
سوره بقره كه از سور طوال قرآن و طولانى ترين آنهاست ، بر اساس‍ عدد اهل كوفه 286 آيه دارد. ⁽²⁴⁾
ويژگى عدد اهل كوفه آن است كه از اميرالمومنين على (ع ) گرفته شه و از اين رومعتبرترين اعداد است و مصحفهاى رايج نيز بر اساس آن تنظيم شده است .
اقوال ديگر، درباره شمار آيات اين سوره ، 284، 285، 287 آيه است . ⁽²⁵⁾
غرر آيات  
آيات برجسته و ممتاز سوره بقره ، آيه الكرسى و سه آيه پايانى اين سوره و همچنينآيات ناظر به مقام منيع خلافت الهى و تعليم اسماء و حقايق اشيا به انسانكامل است . تنها سوره اى كه از خلافت انسانكامل تعليم اسماء در آن بحث شده همين سوره است .
اوصاف ويژه آيه الكرسى در روايات معصومين (عليهم السلام ) نشانه جايگاه ممتاز آن درسوره بقره است و برجستگى آيه الكرسى بر اثر محتواى توحيدى ويژه آن است .برخى از اوصاف مزبور بدين قرار است :
1- ذروه قرآن : امام صادق (عليه السلام ) فرمودند: هر چيزى را قله اى است و قلهقرآن آيه الكرسى است : ان لكل شى ء ذروه و ذروه القرآن آيه الكرسى .⁽²⁶⁾
2- سيد سوره بقره : پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) به اميرالمومنين (عليه السلام )فرمودند: ...سيد سخنها قرآن و سيد قرآن سوره بقره و سيد سوره بقره ، آيهالكرسى است . ⁽²⁷⁾
3- گنج عرشى : رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) فرمودند: آيه الكرسى از گنجىدر زير عرش به من عطا شده است : اعطيت آيه الكرسى من كنز تحت العرش. ⁽²⁸⁾
4- برترين آيه سوره بقره : پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) در پاسخ پرسش ‍ ازبرترين آيات سوره بقره فرمودند: آيه الكرسى :سئل النبى (صلى الله عليه وآله )...اى آى البقرهافضل ؟ قال (صلى الله عليه وآله ) آيه الكرسى . ⁽²⁹⁾ در وصاياى ابوذرنيز آمده است كه از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) پرسيدند: برترين آيه اى كهبر تو نازل شده چيست ؟ فرمودند: آيه الكرسى : فى وصيه ابى ذر انهسئل النبى (صلى الله عليه وآله ): اى آيه انزلها الله عليك اعظم ؟قال : آيه الكرسى ⁽³⁰⁾
درباره آيات پايانى سوره بقره نيز به گنج عرشى تعبير شده است :
اعطيت لك ولامتك كنزا من كنوز عرشى : فاتحه الكتاب و خاتمه سورهالبقره . ⁽³¹⁾
خطوط كلى معارف سوره ⁽³²⁾ 
1- نبوت عامه ، تحريف كتب آسمانى پيشين ، تحدى ، اعجاز و عظمت قرآن كريم .
2- تاريخ پيامبران بزرگ الهى ، مانند حضرت ابراهيم و حضرت موسى (عليهما السلام).
3- خلافت الهى انسان و خضوع فرشتگان در برابر انسانكامل .
4- اوصاف پرهيزكاران ، منافقان و كافران به ويژه يهود و كارشكنى هاى آنان دربرابر اسلام .
5- ارزش و جايگاه شهيد و شهادت .
6- احكام عبادى ؛ مانند نماز (و تحويل قبله )، روزه (و ماه مبارك رمضان ).
7- احكام خانواده ؛ مانند رضاع ، طلاق ، وصيت و ارث .
8- احكام اقتصادى ، مانند انقاق ، تجارت ، دين ، ربا و تنظيم اسناد مالى .
9- احكام اجتماعى ؛ مانند جهاد و دفاع ، نفى اكراه در دين و...
10- احكام كيفرى ؛ مانند قصاص .
11- احكام خوراكيها؛ مانند تحريم گوشتهاى حرام و شراب .
قرطبى از ابن العربى نقل مى كند:
از بعضى مشايخ خود شنيدم كه مى گفت : در سوره بقره هزار امر، هزار نهى ، هزار حكم وهزار خبر وجود دارد. ⁽³³⁾
هدف سوره  
گرچه آيات اين سوره به تدريج نازل شده ومشتمل بر موضوعات گوناگون است ، ولى از آنجا كه هر سوره به منزله فصلى ازفصول قرآن كريم و در نتيجه داراى هدف و پيام واحد است ، اين سوره نيز داراى غرضواحد و جامعى خواهد بود.
هدف واحدى كه مى توان از مباحث متنوع اين سوره انتزاع كرد اين است كه مقتضاى بندگىخداى سبحان ، ايمان به همه پيامبران و همه كتابهاى آسمانى است و بر اين اساس ،كافران و منافقان را بر اثر نداشتن ايمان مذمت مى كند واهل كتاب را به خاطر بدعتهايشان ، از جمله تفرقه در دين خدا و فرق گذاشتن بينپيامبران ، ملامت مى كند و احكامى را كه ايمان به آنها مقتضاى اسلام بيان مى كند.
انسجام و هماهنگى صدر و ذيلسوره بقره شاهد اين مدعاست ، در اولين آيات آن سخن از ايمان پرهيزكاران به غيب وكتابهاى آسمانى و كفر و انكار كافران و منافقان نسبت به اين حقايق است و در پايانسوره نيز سخن از ايمان رسول و مومنان به وحى ، فرشتگان و رسولان الهى و عدمتفريق بين مرسلين است .
فضيلت فراگيرى و تلاوت  
در فضيلت فراگيرى و تلاوت اين سوره احاديثى در جوامع روايى آمده است كه بهبرخى از آنها اشاره مى شود:
1- پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) به ابى بن كعب فرمودند: پاداش ‍ قرائتسوره بقره درود و رحمت الهى و اجراى همسان اجرا يكسال مرزبانى در راه خداست .
اى ابى !مسلمانان را به فراگيرى اين سوره فراخوان كه در فراگيريش بركت و در رهاساختن آن حسرت است . من قراها فصلوات الله عليه و رحمه و اعطى منالاجر كالمرابط فى سبيل الله سنه ... يا ابى مر المسلمين ان يتعلموا سوره البقره ، فانتعلمها بركه و تركها حسره . ⁽³⁴⁾
2- امام صادق (عليه السلام ) فرمودند: سوره بقره وآل عمران در روز قيامت مانند دو قطعه ابر بر سر قارى خود سايه مى افكند: منقرا البقره و آل عمران جاء تا يوم القيامه تظلانه على راسهمثل الغامتين ...⁽³⁵⁾
3- پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) فرمودند: هر كس يك روز، سوره بقره را در خانهخود قرائت كند، سه روز آن خانه از گزند اهريمن مصون است و همچنين اگر يك شب آن رادر خانه خود تلاوت كند، سه شب آن خانه از آسيب شيطان محفوظ است و شيطان به آن جادر نمى آيد: من قراها فى بيته نهارا لميدخل بيته شيطان ثلاثه ايام و من قراها فى بيته ليلا لم يدخله شيطن ثلاثليال ⁽³⁶⁾
4- در برخى روايات آمده است : تهى ترين خانه ها از خير، خانه اى است كه در آن سورهبقره تلاوت نشود: ان اصفر البيوت من الخير بيت لا يقرا فيه سورهالبقره ⁽³⁷⁾
5- در برخى روايات به تلاوت آيات خاصى از اين سوره ، مانند: چهار آيهاول ، آيه الكرسى و سه آيه پايانى آن ترغيب شده است . ⁽³⁸⁾
6- اميرالمومنين (عليه السلام ) در خصوص آيه الكرسى و مداومت بر قرائت آن مىفرمايد: از هنگامى كه آن را از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) شنيدم ، هيچ شبىتلاوت آن را ترك نكردم : فما بت ليله قط منذ سمعتها منرسول الله (صلى الله عليه وآله ) حتى اقرئها. ⁽³⁹⁾
جمعى از شاگردان مكتب رسالت و امامت نيز پس از شنيدن اين خبر بر تلاوت آن مداومتكردند. ⁽⁴⁰⁾ برخى از شاعران مسلمانان نيز پس از فراگيرى سوره بقره ، شعر راترك كردند مانند: لبيد بن ربيعه كه از شاعران نامدار جاهليت بود و اسلام را بهخوبى پذيرفت و شعر را به كنارى نهاد. عمر در زمان خلافت خود از او شعر خواست و اوسوره بقره را خواند. عمر به او گفت : من از تو شعر خواستم ، لبيد گفت : بعد از آن كهخداوند سوره بقره و آل عمران را به من آموخت ، هيچ شعر نمى گويم : ما كنتلاقول بيتا من الشعر بعد اذ علمنى الله البقره وآل عمران . ⁽⁴¹⁾
تذكر1- در جوامع روايى ، احاديث فراوانى درباره تاثير تلاوت سوره بقره و نيزخصوص آيه الكرسى در درمان بيماريهاى جسمى ، فقرزدايى و تامين نيازهاى دنيوىنقل شده است . ⁽⁴²⁾
تبيين اين گونه فوايد و آثار در روايات معصومين (عليه السلام ) براى مومنان متوسطاست و اين گونه احاديث هرگز در صدد حصر رسالت اصلى و اساسى قرآن نيست ؛ زيرارسالت اصيل قرآن كريم خارج ساختن انسانها از تيرگيهاى اعتقادى ، اخلاقى و عملى بهنور هدايت و درمان دردهاى فكرى و اخلاقى جوامع بشرى و آراستن آنان به انديشه ورفتارى الهى است :... كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور)⁽⁴³⁾، (يا ايها الناس قد جاءتكم موعظه من ربكم و شفاءلما فى الصدور.) ⁽⁴⁴⁾
از اين رو امام صادق (عليه السلام ) پس از برشمردن برخى از آثار مزبور درباره آيهالكرسى ، مى فرمايد: و من از آن براى صعود به سوى خدا و دست يافتن بردرجات برتر استعانت مى جويم : من قراه مره صرف الله عنه الف مكروهمن مكاره الدنيا و الف مكروه من مكاره الاخره ، ايسر مكروه من مكاره الدنيا و الف مكروه من مكارهمن مكاره الاخر؛ ايسر مكروه الدنيا الفقر و ايسر مكروه الاخر عذاب القبر و انى لاستعين بهاعلى صعود الدرجه ، ⁽⁴⁵⁾ زيرا معارف آيه الكرسى ، مصداق بارز علمالهى است كه آموختن آن و آميختن دانش حصولى آن به ايمان وعمل صالح و تحصيل زمينه علم شهودى آن ، گذشته از ارتفاع درجات : يرفع الله الذينآمنوا منكم والذين اوتوا العلم درجات ... ⁽⁴⁶⁾، پايه صعود به سوى خداوند را فراهممى كند، چون مضمون آن ، كلم طيب است و هر كلم طيب به سوى خداوند صعود مى كند: اليهيصعد الكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه ... ⁽⁴⁷⁾ از اين رو معانى آن به سوى خداصاعد است و چون اين كلم طيب از روح متكلمان آن ، يعنى معتقدان ، متخلقان و عاملان به آنهاجدا نيست ، قهرا مايه صاعد شدن متكلمان آن ، يعنى معتقدان مزبور است و كاملترينانسانهاى صاعد اهل بيت عصمت و طهارت (عليه السلام ) هستند.
2- آنچه درباره فضيلت قرائت سوره ها و آيات وارد شده بايد با پيام قرآن از يك سو وبا راهنمايى سنت اهل بيت (عليه السلام ) از سور ديگر مطابق باشد. آنچه از قرآناستنباط مى شود اين است كه استعاذه به خداوند از شيطان ، ادب تلاوت است و كسى كهبه گناه آلوده است به شيطان گرايش ‍ دارد، نه اين كه از او گريزان باشد و قرآنكريم در آيات فراوانى ، كيفر تلخ تبهكارى را گوشزد مى كند. بنابراين ، نمى توانگفت اگر تبهكار قرآن را (كه گناه را تقبيح و گناهكار را توبيخ مى كند) تلاوت كند،ثواب مى برد.
مستفاد از سنت معصومين (عليه السلام ) نيز اين است كه : ربتال القرآن والقرآن يلعنه ، ⁽⁴⁸⁾ ليس القرآن بالتلاوه و لا العلمبالعروايه ولكن القرآن بالهدايه والعلم بالدرايه ، ⁽⁴⁹⁾ اقراءالقرآن ما نهاك فان لم ينهك فلست تقراه . ⁽⁵⁰⁾ از اين جا روشن مى شود كه دراحاديث وارد در فضيلت قرائت قرآن ، صرف تلاوت مطلوب نيست ، بلكه حق تلاوت آن است كه در آيه 121 سوره بقره به آن اشاره شده است : الذين اتيناهمالكتاب يتلونه حق تلاوته اولئك يومنون به و من يكفر به فاولئك هم الخاسرون ، زيرا همه كتابهاى آسمانى و تلاوت هر يك از آنها در ايناصل جامع يكسان است .
بنابراين ، تلاوت قرآن بدون ايمان و عمل صالح ، سودى ندارد؛ گرچه عدالت قارىشرط صحت قرائت نيست ، بلكه شرط كمال آن است ، ليكن براى كسى كه در صراط بهرهورى از اين مائده الهى باشد. البته درجات تلاوت ممدوح به تفاوت درجات ايمان ومراتب عمل قارى صالح وابسته است كه نمونه اى از حق تلاوت در آيات 107 تا 109سوره اسراء و آيه 58 سوره مريم و آيه 16 سوره حديد و... آمده است .
فضاى نزول  
آشنايى با فضاى نزول هر يك از سوره هاى قرآن كريم ، راهگشاى تفسيرآيات ، تشخيص هدف سوره و تبيين پيوند آيات آن سوره با يكديگر است ؛ چنانكهآشنايى با شان نزول معتبر، در كيفيت تطبيق مفهوم جامع بر مصداقها واندراج جزئى تحت كلى فراگير موثر است . همان گونه كه بررسى دقيق مفاهيم آياتسوره ، راهنماى مناسبى براى حدس به فضاىنزول خواهد بود. بنابراين ، هم آگاهى به فضاىنزول از بيرون ، شاهد خوبى براى استنباط دقيق مضامين سوره است ، و هم اجتهادكامل از درون ، زمينه مساعدى براى حدس فضاىنزول .
غرض آن كه ، آشنايى با فضاى نزول سوره و همچنين شاننزول آيات ، مفسر را در گزينش مناسبترين احتمالها در تفسير هر آيه و نيز تبيين صحيحمطالب جامع و كلى سوره يارى مى كند.
از اين رو پيش از تفسير سوره بقره ، بايد از راه جمع بندى شان نزولهاى معتبر آيات وبررسى مسائل مهم فرهنگى ، اعتقادى و تاريخى مقطعنزول سوره ، با فضاى نزول سوره آشنا شويم .
نزول بسيارى از سوره ها مانند سوره بقره ، با رخدادهاى دوران رسالت پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله ) ارتباط دارد. ترسيم مجموعه شرايط، مناسبتها، حوادث وويژگيهاى مقطع نزول سوره ، همان ترسيم فضاىنزول است .
زمان و مكان نزول  
سوره مباركه بقره طولانى ترين سوره قرآن و اولين سوره مدنى است كه پس ‍ از هجرتپيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) به مدينه ،نزول آن آغاز شد. ⁽⁵¹⁾ گرچه زمان شروعنزول سوره به درستى روشن نيست و برخى گفته اند: پس ‍ از شش ماه از هجرى نبوى(صلى الله عليه وآله ) نزول آن آغاز شده ، ⁽⁵²⁾ ولى بعيد به نظر مى رسد كه درماههاى آغازين هجرت و در جريان وقايعى مانند ساختن مسجد و برطرف كردن اختلافهاىقومى ، آياتى از اين سوره نازل نشده باشد.
درباره پايان نزول سوره نيز به نظر مى رسد كهنزول بخش عمده آيات آن در ماه رمضان سال دوم هجرى هم زمان با جنگ بدر پايان يافتهباشد. بنابراين ، مقطع زمانى نزول سوره بقره يا هجده ماه آغاز هجرت است (از ربيعالاول سال ماه رمضان سال دوم ) و يا دوازده ماه (از ماه رمضانسال اول تا ماه رمضان سال دوم ). شواهد اين مدعا بدين قرار است :
1- سوره مباركه انفال كه دومين سوره مدنى است ، ⁽⁵³⁾ كمى پس از جنگبدر ⁽⁵⁴⁾ نازل شده و سياق آيات آن گواه خوبى بر مدنى بودن ونزول آن پس از جنگ بدر است ؛ زيرا برخى از اخبار جنگ مزبور را بازگو ومسايل مربوط به جهاد، غنايم جنگى و انفال را بيان مى كند. ⁽⁵⁵⁾
استاد علامه طباطبايى (قدس سره ) مى گويد:
ارتباط اين آيات در سوره انفال و تصريح به جريان جنگ بدر نشان مى دهد كه همه آياتاين سوره درباره جنگ بدر بوده و كمى پس از جنگنازل شده است ، تا آن جا كه ابن عباس آن را سوره بدر ناميده است . ⁽⁵⁶⁾
نزول سوره انفال كه دومين سوره مدنى است ، نشانه پايان يافتن بخش ‍ عمده آيات سورهبقره است ؛ زيرا هر يك از سوره هاى قرآن به منزله فصى از اين كتاب الهى است كه باآيه كريمه بسم الله الرحمن الرحيم مرزبندى شده است ونزول بسم الله ... به طور قطعى نشانه آغاز سوره وفصل جديدى از قرآن بود: ...و انما كان يعرف انقضاءالسورهبنزول بسم الله الرحمن الرحيم ابتداء للاخرى ⁽⁵⁷⁾ . بنابراين ،نزول آيه كريمه بسم الله ... در دوران نزول وحى نشانه پايان پذيرفتن همه يا بخشعمده آيات سوره پيشين بوده است ، به طورى كه اگر آيه اى نيز بعد به آن ملحق گردد،نظير آيه اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ثم توفىكل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون ⁽⁵⁸⁾ كه به دستوررسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) به سوره بقره ملحق شد، منافاتى با انقضاى سورهنداشته باشد.
بنابراين ، بخش عمده آيات سوره بقره در مقطع زمانى آغاز هجرت تا ابتداى جنگ بدر،طى دوازده يا هجده ماه و بخش كمى از آن پس از جنگ بدرنازل شده است ، مانند،
الف : آيات 196 تا 203 كه در حجه الوداعنازل شده و حج تمتع را تشريع مى كند. ⁽⁵⁹⁾
ب : آيات 275 تا 280 كه بر حرمت ربا تاكيد دارد و چهره واقعى رباخواران را ترسيممى كند و پس از سوره آل عمران نازل شده است . ⁽⁶⁰⁾
ج : آيه 281 كه آخرين آيه نازل شده بر پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) است⁽⁶¹⁾.
2- بررسى اثباتى محتوا و معارف سوره بقره نيز نشانهنزول آن در مقطع زمانى مزبور است ؛ زيرا حوادث و مناسبتهاى سالهاىاول و دوم هجرت ، مانند تحويل قبله و احتجاجهاىمتقابل در تغيير آن در اين سوره منعكس ‍ است .
3- بررسى سلبى مضامين سوره نيز، نشانهنزول آن در اوايل هجرت است ؛ زيرا هيچ تعرضى به رخدادهاى اواسط و اواخر هجرت ،مانند مباهله ، صلح با صناديد قريش و سران طغيان ، فتح نهايى و پيروزى فراگيراسلام و حج الوداع در آن يافت نمى شود.
تفاوت فضاى نزول سور مكى و مدنى  
قرآن كريم 114 سوره دارد كه 85 سوره آن پيش از هجرت در دوران سيزده ساله اقامترسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) در مكه و 29 سوره آن پس از هجرت ، در دوران دهساله اقامت آن حضرت در مدينه نازل شده است . ⁽⁶²⁾ سوره هاى مكى فضاىنزول ويژه اى دارد كه با فضاى نزول سوره مدنى متفاوت است و چون فضاىنزول هر سوره با محتواى آن سوره تاثير متقابل دارد، يكى از معيارهاى تشخيص مكى يامدنى بودن هر سوره نيز بررسى محتواى آن سوره است . اكنون به بررسى تفاوتهاىاين دو فضا مى پردازيم .
1- فضاى نزول سور مكى : اسلام به صورت پديده اى فرهنگى ابتدا در مكه ظهور كردو چون با استقبال توده مردم مواجه نشد و زمام امور نيز به دست سران شرك و معانداناسلام بود، شمار مسلمانان بسيار كم بود و همين گروه اندك باتحمل شكنجه هاى توانفرسا و نثار جان و مال ، از آيين نوپاى توحيد دفاع و پاسدارىمى كردند. در دوران پيش از هجرت هيچ نام و نشانى از دولت و حكومت اسلامى نبود وصناديد قريش اسلام را در مرزهاى مكه و در احوال شخصى و خانوادگر محصور كردهبودند و از نشر آن نه تنها براى خارج از مرز مكه يا مسافران برون مرزى كه واردمحدوده حرم مى شدند، جلوگيرى مى كردند، بلكه از پذيرش بوميهاى داخلى نيز مانع مىشدند.
در اين مقطع بر اثر دعوت به توحيد و نفى بت پرستى تنها در فضاى مكه ، ناآرامىقومى حاكم بود و چون پيام اسلام از مرز مكه يا حجاز فراتر نرفته بود بحران بينالمللى وجود نداشت .
پديده نفاق در مكه مستور بود و بستر و زمينه چندانى براى ظهور و شيوع نداشت ؛ زيرامسلمانان در اقليت و فاقد قدرت سياسى نظامى يا توانمندى اقتصادى بودند و همه امورقانونى ، اجرايى و قضايى به دست دشمنان اسلام بود و از اين رو سخنى از جهاد باكافران نيز نبود.
در دوران مكه شرايط مساعد براى تشريع احكام دين به طور گسترده فراهم نبود و مناظرهبا اقليتهاى دينى (يهود و نصارا) نيز جايگاهى نداشت ، چنانكهمجال واسعى براى تهذيب و توفيق در تزكيه نفوس و تربيت ارواح نبود؛ زيرا همهكارهاى كارهاى سران ستم بر محور قانون (وقد افلح اليوم من استعلى ) ⁽⁶³⁾،الحق بمن غلب و انصر اخاك ظالما او مظلوما دور مى زد.
2- فضاى نزول سور مدنى : در دوران ده ساله مدينه فضاى ديگرى حاكم بود؛ زيرااولا، استقبال بى نظير مردم از دين زمينه گسترش سريع اسلام را فراهم ساخته بود.ثانيا، دولت و حكومت اسلامى استقرار يافته بود. ثالثا، پيام دعوت توحيد نه تنها مكه، بلكه حجاز را در نورديده ، به ساير ملتها و اقليتهاى دينى رسيده بود و بر اثر آن، ناآرامى و بحران بين المللى ايجاد شده بود، به گونه اى كه هم يهوديان و مسيحيان وهم سران امپراتوريهاى ايران و روم از پيشرفت و نفوذ اسلام احساس خطر مى كردند.
رابعا، بستر مناسبى براى تشريع صدها حكم از احكام عملى دين فراهم آمده بود. خامسا،بر اثر اقتدار روزافزون حكومت اسلامى از يك سو و انزواى دشمنان از سوى ديگر،شرايط مناسبى براى ظهور و شيوع پديده نفاق فراهم شده بود. سادسا، قدرت اسلامروز به روز افزونتر مى شد و كافران و منافقان واهل كتاب در تنگنا و فشار بودند و موفقيتها و پيروزيهاى پى در پى مسلمانان ، منافقانرا از شكست نهضت نوپاى اسلامى نااميد كرده بود واهل نفاق با كافران و يهوديان معاند روابط پنهانى داشتند. سابعا، يهوديان معاند نيزچنان از گسترش اسلام در نگرانى و وحشت بودند كه لحظه اى از كارشكنى و اغوا وفريب مسلمانان نمى آسودند. ثامنا، جهاد با معاندان كارشكن براى اولين بار مطرح مىشد و هر روز زمينه مناسبترى براى دفاع از اسلام و دفع دشمنان آن فراهم مى گشت .تاسعا، بين پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) و علماى يهود و نصارا مناظره و حتىتحدى و دعوت به مباهله انجام مى گرفت .
گسترش آوازه اسلام به حدى بود كه پيروان آيينهاى ديگر را وا مى داشت تا دربارهاسلام تحقيق كنند و از اين رو هيئتهايى از دور و نزديك به مدينه مى آمد و با پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله ) براى بحث آزاد و احتجاجمعقول ملاقات مى كرد، چنانكه مسيحيان نجران با اعزام وفد نجران در صددتحقيق از دين جديد برآمدند و عاشرا، و در اواخر دوران استقرار حكومت اسلامى در مدينهبود كه نامه ها و پيكها از سوى رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) براى رهبران مذهبى ونيز سران غير مذهبى بلاد ديگر مانند ايران و روم فرستاده مى شد.
گرچه در مكه نيز حادثه هجرت مسلمانان به حبشه رخ داد و سران شكر نيز مسلمانان راتا حبشه دنبال كردند تا آنان را دستگير كنند و آنان پيام اسلام را به نجاشى و بهبرخى از مردم حبشه رساندند و نجات يافتند، ليكن آنان پيك رسمى (مانند گروههايىكه در اواخر دوران مدينه به اكناف عالم اعزام مى شدند) به حساب نمى آمدند؛ زيرا آواىپيام مكه با استنصار همراه بود، ليكن ندا و هشدار پيام مدينه با تهديد به انتصار وانتقام مقرون بود. البته روح همه تهديدهاى الهى تحبيب است ؛ چنانكه در توجيه جهادروشن مى شود.
غرض آن كه ، مدينه بستر مناسبى براى توانمند شدن دولت اسلامى و رشد فكرى ومعنوى مسلمانان بود؛ آنان نمازهاى يوميه و نماز جمعه را به امامت شخصرسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) بر پا مى داشتند و از خطابه ها و مواعظ آن حضرتبهره مند مى شدند.
حاصل اين كه ، تشكيل دولت ، صدور پيام دعوت اسلامى ، درگيريهاى سياسى ، مبارزاتفرهنگى و اعتقادى ، جنگهاى ابتدايى و دفاعى گوناگون ، رشد و گسترش و مشهورشدن پديده نفاق ، كارشكنى هاى يهود در برابر دعوت اسلامى و تشريع صدها حكم ازاحكام فقهى دين ، همه در مدينه مطرح بود و در چنين فضايى ، بخش وسيعى از سوره هاىقرآن كريم نازل شد.
بنابراين ، سر تفاوت اساسى مضامين سور مكى و مدنى قرآن كريم ، اختلاف فضاىنزول آن است ، بر اين اساس ، مخاطبان سوره هاى مكى نوعا مشركان هستند و محور اساسىمحتواى اين سوره ها تبيين اصول سه گانه دين و دعوت به پذيرش آنها و نفى شرك وابطال عبادت بتهاست ، ولى مخاطبان سوره هاى مدنى نوعا مومنان يااهل كتاب يا منافقانند. از اين رو سخن از جهاد، مناظره با يهود و نصارا و كارشكنى علنىمنافقان ، تنها در سوره هاى مدنى مطرح است و سوره هاى مزبور گذشته ازاشتمال بر اصول اعتقادى ، فروع فقهى و قوانين قضايى و حكومتى را در بر دارد.
فضاى نزولسوره بقره
پس از بررسى اجمالى فضاى عمومى نزول سوره هاى مدنى ، اكنون بايد با فضاىنزول ويژه سوره بقره كه اولين سوره مدنى است ، آشنا شويم . براى آشنايى با چنينفضايى بايد موقعيت اجتماعى و فرهنگى شهر مدينه در دوران پس از هجرت و همچنينشرايط سياسى و نظامى حاكم بر آن بررسى شود.
دورنمايى از موقعيت فرهنگى و اجتماعى مدينه  
دهكده سر سبز يثرب كه در امتداد دره طولانى وادى القرىراه بازرگانى يمن به شام ، قرار داشت و پس از هجرت پيامبر اكرم (صلى الله عليهوآله ) به آن جا، به مدينه موسوم شد،محل سكونت دو طايفه معروف اوس و خزرج بود. اينان كه ازمهاجران عرب يمن (قحطانى ) بودند، از اوايل قرن چهارم ميلادى در اين منطقه مى زيستند وپس از هجرت نبوى به اسلام گرويده ، آداب جاهلى يا آيين غير اسلامى را رها كردند وپس از جنگهاى خونين يكصد و بيست ساله داخلى ، دست برادرى به يكديگر دادند.
در كنار اوس و خزرج ، سه طايفه بزرگ و سرشناس يهود به نامهاى بنىقريظه ، بنى النضير و بنى قينقاع كه از مهاجرانشبه جزيره بودند، به سر مى بردند. آنان نسبت به ديگران از جايگاه ممتازىبرخوردار بودند، زيرا اين طوايف سه گانه در ميان اوسيان و خزرجيان كه از اميين عرببودند، به عنوان اهل كتاب شناخته مى شدند و مشركان عرب با اين كهگرايشى به پذيرش دينشان نداشتند، آنان را بر اثر داشتن كتاب آسمانى ، از خودداناتر مى دانستند و اساسا يكى از زمينه هاى گرايش ‍ اوسيان و خزرجيان به اسلام ،بشارت بعثت پيامبر اسلام بود كه از آنان شنيده بودند. از اين رو براى رهايى از حقارتفرهنگى و رسيدن به ثقافت دينى و جبرن جهالتهاى گذشته ، به آينده اميدوار كننده اىرو آوردند.
موقعيت اجتماعى و فرهنگى مدينه پس از هجرت  
پس از هجرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) و استقرار حكومت اسلامى ، ساكنانمدينه چندگروه بودند:
1- مسلمانان انصار: در سال يازدهم بعثت شش نفر از قبيله خزرج در موسم حج در مكه بارسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) ملاقات كرده ، به اسلام گرويدند و اينان اولينگروهى بودند كه از خارج مكه به جمع مسلمانان پيوستند. ⁽⁶⁴⁾
بر اثر كوششهاى فرهنگى گروه مزبور، درسال دوازدهم بعثت ، دوازده نفر از مردم مدينه ، در عقبه ⁽⁶⁵⁾ نخستين پيماناسلامى را با پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) بستند كه به پيمانعقبه معروف شد. با درخواست اين گروه ، اولين مبلغ اعزامى از سوىرسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) به نام مصعب بن عمير راهى مدينه شد⁽⁶⁶⁾ و سپس در ماه ذى الحجه سال سيزدهم بعثت ⁽⁶⁷⁾ درمحل عقبه پيمان ديگرى بين پيامبر (صلى الله عليه وآله ) و بيش از هفتاد تن از مردم مدينهمنعقد شد- به پيمان دوم عقبه موسوم گشت . گروه مزبور پيش از اين ، باتبليغ مصعب بن عمير اسلام آورده بودند.
پس از ورود پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) به مدينه بيشتر اوسيان و خزرجيانمسلمان شدند و اينان بر اثر نصرت دين خدا و يارى پيامبر (صلى الله عليه وآله ) وپذيرش و پناه دادن مهاجران مكى در تاريخ اسلام به نام انصار شناختهشدند. از عوامل گرايش سريع آنان به اسلام ، مى توان به دريافت بشارت بعثتپيامبر جديد از يهوديان و نيز به ستوه آمدن از درگيريهاى صد و بيست ساله داخلىاشاره كرد. از اين رو آنان با اين كه از مركز انتشار اسلام (مكه ) دور بودند زودتر ازمكيان به اسلام پيوستند و چند ملاقات كوتاه آنان بارسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) از تبليغات سيزده ساله آن حضرت در مكه نسبت بهمكيها موثرتر افتاد؛ زيرا حجاب معاصرت ، قوميت ، رقابت قبيله اى و منافسه هاى جاهلىشهروندان يك شهر يا روستائيان يك دهكده همواره به جاى رايزنى ،راهزنى مى كند.
همه تيره هاى اوس و خزرج در سال اول هجرت مسلمان شدند به جز چند تيره معدود كه پساز جنگ بدر اسلام آوردند. ⁽⁶⁸⁾ اوس و خزرج ، پس از اسلام ، دشمنيهاى ديرين صد وبيست ساله داخلى را رها كرده ، با اعتصام بهحبل متين الهى از عدوات به مودت هجرت كردند و برادرانى ايمانى يكديگر شدند.
2- مسلمانان مهاجر: اينان كه از اولين و خالصترين مسلمانان صدراول اسلام بودند، بر اثر فشارهاى توان فرساى صناديد قريش و سران شرك ، خانهها و اموال خود را رها كرده ، از مكه به پايگاه اسلام ، مدينه ، آمدند و بخشى از ساكناناين شهر را تشكيل دادند و در آغاز هجرت به مدينه بر اثر سكونت در ايوان كوچكى درورودى مسجد پيامبر (صلى الله عليه وآله ) به اصحاب صفه معروفشدند.
3- يهوديان : اينان در داخل و خارج شهر مدينه زندگى مى كردند و افزون بر يهودياندو قبيله اوس و خزرج ، سه قبيله معروف بنى قريظه ، بنىالنضير و بنى قينقاع راتشكيل مى دادند. آنان از ثروت و امكانات فراوانى فراوانى برخوردار بودند و دراقتصاد و تجارت مدينه نقش عمده و محورى داشتند.
يهوديان نزد مردم امى مدينه موقعيت ممتازى داشتند؛ آنان پيش از ظهور اسلام در انتظارظهور پيامبر جديدى بودند كه بشارت بعثت وى را از عهدين دريافت كرده بودند، تا باهدايت و رهبرى وى بر كافران (اميين عرب ) پيروز شوند، ولى پس از ورود اسلام بهمدينه ، از اولين كسانى بودند كه در برابر دعوت اسلامى به مقابله برخاستند و ازهرگونه دشمنى و كارشكنى نسبه به اسلام و حكومت آن دريغ نكردند: و كانوا منقبل يستفتحون على الذين كفروا فلما جاءهم ما عروفوا كفروا به . البته گروهى ازيهوديان به رسول گرامى (صلى الله عليه وآله ) ايمان آوردند و خداوند نيز باتكريمى ويژه از آنان ياد كرده است .
اما دشمنى گروهى ديگر از يهوديان با اسلام كه طيف وسيعى راتشكيل مى دادند عوامل گوناگونى داشت ، از يك سو آنان خود را صاحب كتاب آسمانى مىدانستند و در دعوت به دين حق خود را بر پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) مقدم مىپنداشتند و از سوى ديگر سيادتى كه بر اثر امى بودن سايرشهروندان ، مانند اوس و خزرج و اختلاف دامنه دار آنان كسب كرده بودند، با آمدن اسلامبه مدينه از دست داده بودند.
تذكر الف : در منابع تاريخى و تفسيرى بحثقابل توجهى درباره حضور نصارا در مدينه نيامده و سر آن اين است كه اولا، در آغازاسلام تنها نقطه مسيحى نشين حجاز بخش نجران (واقع در نقطه مرزى حجازو يمن ) بود كه ساكنان آن ، به عللى ⁽⁶⁹⁾ از بت پرستى (آيين رايج حجازيان ) دستكشيده ، به آيين حضرت مسيح (عليه السلام ) گرويده بودند. البته افزون بر ساكناننجران ، در مناطق شمالى حجاز نيز گروهى بر اثر مجاورت با منطقه تحت نفوذ روممسيحى گرويده بودند.
ثانيا، در ميان پيروان اديان در محدوده حجاز، نصارا نسبت به يهود در اقليت بودند وثالثا، بر خلاف يهوديان كه كينه توزيها و كارشكنيهانشان در برابر اسلام ومسلمانان معروف است ، مسيحيان عصر پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) رابطه خوبىبا مسلمانان داشتند؛ چنانكه قرآن كريم يهود عنود را در كنار مشركان لدود از كينهتوزيترين دشمنان مسلمانان مى داند، اما مسيحيان را بر اثر حضور دانشمندان و زاهدان وراهبان در ميان آنان و همچنين بى تكبر بودن آنان از مهربانترين مردم نسبت به مسلمانانمى شمارد: لتجدن اشد الناس عداوه للذين امنوا اليهود اشركوا ولتجدن اقربهم مودهللذين امنوا الذين قالوا انا نصارى ذلك بان منهم قسيسين و رهبانا و انهم لا يستكبرون .ب : گرچه در محدوده حجاز مسيحيت در اقليت بود، ليكن چون در مناطقى مانند حبشه و نجرانو روم شمار مسيحيان فراوان بود و مسلمانان براى تبليغ دين و همچنين داد و ستد و تجارتو مانند آن با مسيحيان رابطه داشتند در سوره بقره آياتى درباره آناننازل شد.
4- مشركان : اينان بخشى از دو قبيله اوس و خزرج بودند كه مانند مشركان مكه با اسلامعناد داشتند و پيوند قهرآميز خود را با يهود عنود از يك سو و مشركان مكه از سوى ديگرو منافقان داخلى از سوى سوم به صورت مثلث مشئوم درآورده بودند ولى با استقرارنظام اسلامى تبديل به منافقان شدند يا از مدينه گريختند و بعد از آن اثر مشهودى ازآنان ثبت نشده است .
5- منافقان : ظهور و شيوع پديده نفاق در دوران سيزده ساله مكه جايگاه چندانى نداشت ؛زيرا مسلمانان در اين دوران يا در شعب ابوطالب محصور بودند يا شكنجه هاىتوانفرساى صناديد قريش را تحمل مى كردند و گروهى نيز به حبشه هجرت كردند واصولا مسلمان شدن در آن دوران با حرمان از همه مزاياى زندگى برابر بود.
به بيان ديگر، در دوران سيزده ساله مكه كسى به طمع مادى يا بر اثر هراس ‍ از قدرتنظامى يا از خوف از دست دادن موقعيت اجتماعى يا براى شكست دادن اسلام ، منافقانه اظهاراسلام نكرد؛ زيرا مسلمانان در مكه نه حكومت و اقتدارى داشتند، تا مخالفان از آن بهراسندو نه امكانات مادى ، تا گروهى به طمع دستيابى به آن ، منافقانه اظهار ايمان كنند؛ درمكه هنوز كسى قدرت اسلام را باور نداشت و آينده نهضت نوپاى اسلامى نيز براى غيرمسلمانان سخت تاريك و مبهم بود و اصولا اسلام به عنوان يك پديده فرهنگى ناكام وشكست خورده تلقى مى شد.
از اين رو در ميان 85 سوره اى كه در مكه نازل شد، هيچ نام و نشان رسمى از منافقان نيست، جز در سوره عنكبوت كه آخرين سوره نازل شده در مكه است وعامل نفاق منافقانى كه در اين سوره از آنان ياد شده ، در كتب تفسير مذكور است ⁽⁷⁰⁾ وبر اين اساس ، نمى توان ادعا كرد كه هيچ يك ازعلل نفاق در مكه وجود نداشت و به طور كلى نفاق در مكه فاقد بستر مناسب بود؛ ⁽⁷¹⁾زيرا پيش بينى برخى نسبت به آينده پيروزمند اسلام خواه از راه گزارش مبشران ، خواهبر اثر اعلام كاهنان ، خواه در سايه تفرس ‍ سياستمداران جامعه شناس و خواه بر اثرشواهد و علل يا ادله ديگر، سبب پذيرش آنان نسبت به اسلام شد؛ چنانكه برخى ازروايات نيز آن را تاكيد مى كند.
اما در مدينه حكومت قدرتمند اسلامى استقرار يافت و اقتدر مسلمانان به ويژه پس از جنگپيروزمند بدر، روزافزون و چشمگير شد به گونه اى كه بسيارى از بزرگان مدينهبراى حفظ منافع موروثى خود، با اسلام سازش ‍ كردند، همانند عبدالله بن ابى بنسلول ، سركرده منافقان مدينه كه اندكى پيش از ورود اسلام به مدينه ، قوم اوزمينه زمامداريش را فراهم مى ساختند. بنابراين ، پيدايش نفاق به طور گسترده ،معلول شرايط خاص ‍ دوران مدينه است ؛ شرايطى كه موجب شد آيات فراوانى از سورههاى مدنى (كه پس از سوره بقره و بعد از جنگ بدرنازل شده است ، مانند: انفال ، آل عمران ، احزاب ، نساء، حديد، حشر، منافقون ، تحريم ،فتح و توبه ) ⁽⁷²⁾ به منافقان و افشاى نقشه ها و دسيسه هاى تخريبى آنان وروابط پنهانى كه براى شكست نهضت اسلامى با يهوديان مدينه داشتند، اختصاص يابد.
شرايط سياسى و نظامى مدينه در زماننزول سوره
با شكل گيرى حكومت اسلامى در مدينه و آغاز اقتدار مسلمانان ، خطر مهم از چهار جهت ،حكومت نوپاى اسلام و حتى اصل موجوديت آن را تهديد مى كرد:
1- مشركان قريش و عموم بت پرستان شبه جزيره .
2- يهوديان كه در تجارت و اقتصاد مدينه نقش محورى داشتند.
3- منافقان كه به تدريج و همپاى افزايش قدرت سياسى ، نظامى و اقتصادى مسلمانان ،شمار آنان افزونتر و كارشكنى هاى بيشتر مى شد.
4- از جهت تجديد دشمنى ديرين اوس و خزرج كه با اخوت اسلامى زبانه هاى آتش كينهآنان فرونشسته بود، ليكن عمده ترين خطر براى نظام اسلامى ، يهوديان بودند كهبراى نفاق افكنى بين مسلمانان و شكست حكومت اسلامى سخت تلاش مى كردند و از اين رودر سوره بقرذه بيش از هر گروه مخالفى ، سخن از يهوديان است و مهمترين اقدامهاى آناندر جهت دشمنى با مسلمانان بدين قرار است :
1- طرح شبهات براى سست كردن پايه هاى عقيده و عزم امت اسلامى .
در اين باره سوره هاى بقره و نساء به تبيين مجادلات آنان و پاسخ به آنها پرداخته است. ⁽⁷³⁾
2- كوشش در جهت برافروختن دوباره آتش دشمنى و كينه توزى داخلى بين انصار (اوس وخزرج ).
3- برقرارى روابط پنهانى با مشركان و منافقان .
4- همكارى با مشركان در نبردهاى مسلمانان با قريش مشرك .
گرچه پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) با يهوديان از اوس و خزرج و همچنين با سهطايفه معروف يهود (بنى قريظه ، بنى النضير و بنى قينقاع ) پيمانهاى دفاعى بست واز اين راه كوشيد تا مانع كارشكنى آنان شود، ولى دشمنيها و پيمان شكنى هاى آنان بهبروز جنگهاى خونين با مسلمانان و سرانجام به نابودى يهوديان در مدينه انجاميد. نكاتقابل توجه ديگر درباره شرايط سياسى و نظامى مدينه در مقطعنزول سوره ، بدين قرار است :
1- توان نظامى و رزمى مسلمانان روز به روز افزايش مى يافت و پيمبر اكرم (صلى اللهعليه وآله ) در سال دوم ⁽⁷⁴⁾ هجرت با اعزام گروههاى گشت و مراقبت به نقاط مختلف ، دست به يك سلسله مانورهاى نظامى زد كه در تاريخ ثبت شده است ؛⁽⁷⁵⁾ مانند سريه اى كه به فرماندهى حمزه بن عبدالمطلب و همراهى سى تن ازمهاجران انجام شد و آنان تا كرانه درياى سرخ ، مسير كاروانهاى تجارى قريش ، پيشرفتند و برخى از آيات سوره مباركه بقره نيز ناظر به پاره اى از اين سريه هاست .⁽⁷⁶⁾
هدف پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) از اين مانورها كه خود نيز در برخى از آنها،مانند سفر به بواط و ذات العشيره شركت داشتند، از يك سوافزايش آمادگى دفاعى و تهاجمى مسلمانان از سوى ديگر آگاه ساختن مخالفان معاند،به ويژه مشركان مكه ، از توان نظامى و اقتدار روز افزون امت اسلامى بود.
2- در مقطع نزول سوره بقره هيچ جنگ رسمى بين مسلمانان و مخالفان پيش نيامد. جنگ بدرنيز در ماه رمضان سال دوم هجرت ، پس از مقطعنزول سوره رخ داد و برخى از آيات جهادى اين سوره در پى زمينه سازى اين جنگ است .
3- با الهام از معارف و تعاليم اسلامى ، مسلمانان چنان شيفته جهاد و شهادت در راه خداشده بودند كه در سپاه بدر برخى نوجوانان نابالغ شركت كرده بودند كهرسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) از حضور آنان در صحنه كارزار مانع شد.
نگاهى به اوضاع اقتصادى  
مردم مدينه در مقطع نزول سوره از نظر اقتصادى ، سه گروه بودند:
1- يهوديان كه از امكانات مالى و رفاهى فراوانى برخوردار بودند و چنانكه گذشت ،محور اصلى اقتصاد مدينه در دست آنان بود و دو منبع مهم درآمد آنان تجارت و رباخوارىبود.
2- مسلمانان انصار كه عموما زندگى متوسطى داشتند.
3- مسلمانان مهاجر كه در نهايت فقر اقتصادى مى زيستند؛ آنان نه تنها فاقد مسكناختصاصى بودند و به صورت جمعى در ايوان كوچكى در ورودى مسجد پيامبر (صلىالله عليه وآله ) (صفه ) زندگى مى كردند، بلكه اغلب از حداقل خوراك و پوشاك معمول نيز محروم بودند.
تاثير متقابل فضاى نزول و معارف سوره  
فضاى نزول هر سوره با معارف آن تاثير و تاثرمتقابل و دو جانبه دارد. بر اين اساس ، لازم است تاثير و تاثرمتقابل مزبور در مورد سوره مباركه بقره نيز بررسى شود:
1- تاثير فضاى نزول بر محتواى سوره : سوره بقره ، هم ويژگيهاى فضاى عمومىسور مدنى را دارد و هم با ويژگيهاى فضاى خاص مقطعنزول خود (سالهاى اول و دوم هجرت تا آغاز جنگ بدر) هماهنگ است . مواردى از هماهنگى وتاثير فضا بر محتوا به قرار زير است :
الف . تركيب خاص اجتماعى مدينه در مقطع نزول (مسلمانان ، يهوديان ، مشركان ، ومنافقان ) و همچنين حاكميت مشركان و كافران بر مكه ، زمينه سازنزول آياتى درباره گروههاى مزبور و اوصاف و كارهاى آنان است ؛ مانند آيات 3 تا20 كه اوصاف متقيان ، كافران و منافقان را بيان مى كند و آيات 40 تا 152 كه دربارهيهود است و آيات 200 تا 207 كه ناظر به تقسيم انسانها بر اساس عقايد واعمال آنهاست ؛ مانند اين كه براى ارج نهادن به توحيد و نفى هر گونه ارزش از شرك ،از زناشويى مسلمان با مشرك جدا جلوگيرى بهعمل آمد و در آيه 221 ارزش زن با ايمان نسبت به زن آلوده به شرك و نيز ارج مرد باايمان در برابر مرد مبتلا به بيمارى شرك هشدار داده شد.
بب : چون يهوديان مهمترين گروه مخالف اسلام و نظام اسلامى بودند، بيش ‍ از يك سومآيات سوره بقره (آيات 40 تا 152) درباره آناننزل شده است ؛ در اين آيات خداى سبحان نعمتهايى كه به قوم يهود و بنىاسرائيل داده است ، برمى شمارد و همچنين از كفر، عصيان ، ناسپاسى و پيمان شكنى آنانسخن مى گويد و دوازده قصه از قصص آنان را شرح مى دهد؛ مانند: شكافتن دريا و نجاتآنان از چنگال فرعونيان ، غرق ساختن فرعون و سپاهيانش در دريا، مواعده خداى سبحان باحضرت موسى (عليه السلام ) در طور، گوساله پرستى يهوديان و دستور توبه وقتل يكديگر، پيشنهاد نشان دادن خدا و گرفتار شدن آنان به عذاب صاعقه و سپس احياىآنان ، نزول من و سلوى ، دستور ذبح بقره و...
همچنين در اين آيات سخن از پيمانهايى است كه خداى سبحان از آنان گرفت و آنان باسنگدلى همه پيمانهاى الهى را شكستند و جز تبهكارى و شقاوت ، نشانى از خود بر جاىنگذاشتند. ⁽⁷⁷⁾
تذكر: در اثناى آيات مزبور، برخى موضوعات ديگر مطرح شده است ؛ مانند داستانحضرت ابراهيم (عليه السلام ) (در آيات 124 تا 143) كه به تعبير استاد علامهطباطبايى (قدس سره ) به منزله مقدمه و زمينه ساز آيات تغيير قبله و آيات احكام حج است. ⁽⁷⁸⁾ حضرت ابراهيم (عليه السلام ) گذشته از قداست نبوت و رسالت و امامت الهى ،از حرمت ويژه اى نزد اقوام گوناگون عرب برخوردار بود. ترسيان و يهوديان هر كدام، آن حضرت را از خود مى دانستند و نقل احتجاجهاى متنوع ابراهيم (عليه السلام ) در توحيدو معاد مى توانست سهم موثرى در پاسخ دادن به نيازهاى علمى فضاىنزول سوره داشته باشد. از اين رو سخنان آن حضرت درباره توحيد در آيه 258 و راجعبه معاد در آيه 260 مطرح شد.
ج : چون نفاق در مقطع نزول سوره بقره ، همانند دوران مكه مستور بود نه مشهور، تنها درچند آيه و آن هم با تعبير (من الناس ) از منافقان ياد شده است (نه باعنوان منافق )؛ مانندآيات 8 تا 20 و 204 تا 206. آيات مزبور از بيمارى دلهاى آفت زده آنها خبر داد و ازنيرنگ و تذبذب آنان پرده برداشت و از افساد آنها در زمين و نيز از سفاهت فكرى آنانگزارش داد، ليكن تصريح به عنوان نفاق نشد.
د: نياز شديد مسلمانان تهيدست مهاجر از يك سو، نيازهاى مالى جنگهايى كه در پيش بوداز سوى ديگر و رباخوارى يهوديان ، به ويژه رباى مضاعف ، از سوى سوم ، زمينه سازنزول آيات انفاق و قرض الحسنه بود؛ مانند آيات 195، 215، 245، 261 تا 274، كهدر آنها مردم را از انفاق مال فاسد و كم ارزش بازداشت و قصد چنين كار سخيفى را ناروادانست و از منت گذارى و آزار روحى به مستمندان و دريافت كنندگان مالهاى انفاق شدهتحذير كردو پاداش بى شمارى را براى انفاق واجد شرايط مزبور ياد كرد.
ه : توان دفاعى روز افزون مسلمانان براى حراست از كيان اسلام و نظام اسلامى و لزومتامين زمينه مناسب براى جنگهاى آينده ، بستر مناسبنزول آيات مربوط به جهاد و شهادت ، مانند آيات 153 تا 157 و 190 تا 195 بود.
از اين قبيل است آياتى كه براى تامين نيروى انسانى و مالى جنگ دستور انفاق مى دهد؛مانند آيات 224 تا 252. همچنين حقيقت دفع تبهكاران و مفسدان كه به دفاع از حقوقفطرى جامعه انسانى برمى گردد در آيه 251 به عنوان رهايى زمين از فساد طاغيانمعرفى شده است .
و: فراهم شدن زمينه مناسب براى تشريع احكام فقهى بر اثر استقرار نظام اسلامى واستقبال مردم از اسلام ، متقاضى و مستدعى نزول آيات فراوانى درباره احكام فرعى بودو از اين رو مسائل عبادى ، خانوادگى اقتصادى ، اجتماعى و كيفرى فراوانى در اين سورهآمده است ، تا آن جا كه برخى مفسران از ابن عربىنقل مى كند: از برخى مشايخ خود شنيدم كه مى گفت : در سوره بقره هزار امر، هزار نهى ،هزار حكم و هزار خبر وجود دارد. ⁽⁷⁹⁾
برخى از احكامى كه در اين سوره آمده بدين قرار است : برپاداشتن نماز (در آيه 110،117 و...)، تحريم سحر، (102)، تحريم زناشويى مسلمان با مشرك (221)، اسلوبصحيح داد و ستد با اموال يتيمان (220)، لزوم استفاده از رزقحلال و طيب (168 تا 172)، حرمت خوردن مردار، خون و گوشت خوك (173)، قصاص (178و 179)، وصيت (180 تا 182)، روزه دارى و برخى ديگر از احكام ماه رمضان (183 تا187)، جهاد و دفاع (190 تا 194 و 216 تا 218)، تحريم جنگ و خونريزى در ماههاىحرام و در حرم و جواز آن به عنوان تقاص در صورت تهاجم بى حساب دشمن و رعايتنكردن حرمت مكان و زمان ويژه (191 تا 194 و 217)، حج و عمره (196 تا 203) حرمتشراب و قمار (219)، ازدواج (221)، عادت ماهيانه بانوان (222)، ايمان (سوگندها) وايلاء(224 تا 227)، مسائل خانواده از جمله طلاق و عده و...(223 تا 242) و تحريمرشاءو ارتشاء(188)، آشنايى به احكام هلال ماه براى روزه ، حج و ساير اوقات دينى واجتماعى (189)، حرمت كتمان شهادت و نيز تفاوت زن و مرد در عدد شاهد، ومسائل دين رهن و تنظيم اسناد مالى (282 و 283).
تذكر1- در آيات 282 و 283 حدود 20 حكم ازاصول احكام دين ، رهن و تظيم اسناد مالى آمده است .
2- تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه و تشريع قبله جديد، بر اثر اهميت آن (بهدليل جوسازى يهوديان در آغاز و جدلهاى بعدى آنان ) در آيات متعددى مطرح شده است ؛ابتدا در آيات 124 به بعد با طرح داستان حضرت ابراهيم (عليه السلام ) كه موردپذيرش و تكريم اقوام گوناگون عرب ، براى تغيير قبله زمينه سازى و سپس حكمتغيير تغيير قبله در آيات 143 و 150 تشريع مى شود و آنگاه در آيه 177 به پاسخمجادلات يهوديان در اين باره مى پردازد.
ز: ساير آيات اين سوره با تبيين اصول و معارف اعتقادى است يا معرفى جايگاه انسانكامل در نظام هستى يا دعوت به پذيرش اصول دين يا موعظه و اندرز اخلاقى كه موردنياز هر جامعه اى است . برخى آيات نيز مشتمل بر مباحث جانبى مربوط به موضوعاتمحورى سوره است ؛ مانند لزوم رعايت عهد و وفاى به آن (در آيه 40)، و تحرز از وعظبدون اتعاظ (در آيه 44) و اجتناب از ترجيح مرجوح بر راجح و رعايت تقدمفاضل بر مفضول و پرهيز از انتخاب ناپسند در برابر پسنديده و مانند آن به عنوان(اتستبدلون الذى هو ادنى بالذى هو خير...) (در آيه 61) و تحذر از هر گونه سفاهتفكرى در ترجيح مكتب باطل بر مذهب حق به عنوان (و من يرغب عن مله ابراهيم الا من سفه نفسه) (در آيه 130) و لزوم تطهير كعبه از لوث بت و روث شرك و دم مردار جاهلى براىطائفان و عاكفان و راكعان و ساجدان (در آيه 125) و جريان هاروت و ماروت و سحرآموزىشياطين و پيروى بدانديشان از آن و توقف تاثير سحر بر اذن تكوين خدا گرچه بانهى تشريعى خداوند همراه است ، (در آيه 102) و جريان تحريف كتاب آسمانى كه درآيه 79 آمده است .
2- تاثير معارف سوره بر فضاى نزول : مهمترين تاثير سوره بقرهجهل زدايى و جهالت روبى عصر جاهليت و سفاهت بود؛ زيرا عباب حكمت در آياتى مانند(يوتى الحكمه من يشاء) ⁽⁸⁰⁾ حباب سفاهت و نادانى را زدود و راغبان ازملت خليل (عليه السلام ) را به آن راغب كردو بيماران اعتقادى و عملى رادرمان بخشيد.
از اين رو افتخار به غارتگرى و خونريزى به ابتهاج به ايثار و نثار نفس و نفيسارتقا يافتند و از سوسمار خورى به پرهيز ازغزال و هدى در حرم حال احرام نايل آمدند و از عناد با دين خدا به جهاد در راه دين او كاميابشدند و از انكار اعجاز به اقرار به آن مفتخر گشتند و از تصديه و مكاء⁽⁸¹⁾ در كناركعبه به طواف و عكوف و ركوع و سجود هجرت كردند و از رباخوارى به قرض الحسنهمنتقل شدند و از تباهى مباهات جاهلى رهايى يافته و به فخر بندگى در آستان قدسربوبى رسيدند و منادات و مناجات كه در آيات 186 و 286 به عنوان ادب دعا و آييننيايش به درگاه الهى آمده است ، در كام جانشان شهد شهود ريخت و درك عميقى نسبت بهتثبيت مومنان و تثبيت منافقان و تبكيت يهوديان و تشتيت جمع مشركان پيدا كردند و در جنگبدر (در ماه مبارك رمضان ) مهاجمان مشرك را كه با توطئه و تبانى منافقان و يهوديانبه سوى مدينه مى آمدند، بدون كمترين ادهان و ايهان و كوچكترين ونى وهن با عزيمت تام، هزيمت دادند؛ زيرا گرچه جنگ بدر از نزول سوره بقره اتفاق افتاده است ، ليكن اجتهاددر تقويت روحيه جهاد بايد قبلا پديد مى آمد كه اين سوره عهده دار آن بوده است .
شايان ذكر است كه ، سوره بقره ، مانند ديگر سور قرآنى دراصل جامع بين همه آنها شريك است و آن اين كه مستعدان فروغ فرهنگ وحى الهى ازبيمارى جهل و جهالت درمان شده و مى شوند و عنودان لدود و لجوجان جحود از پذيرش آناستنكاف داشته و دارند؛ چنانكه خداوند فرمود: (وننزل من القرآن ما هو شفاءو رحمه للمومنين و لا يزيد الظالمين الا خسارا.) ⁽⁸²⁾ ازاين رو سوره بقره با اشتمال بر معارف ويژه نيز بانقل معجزات فراوان از يك سو و تحدى به آوردنمثل يك سوره از قرآن از سوى ديگر، مايه سكينت مومنان گشت گرچه بهره ديگران جزسكوت چيز ديگرى نبود؛ زيرا متحجر متعصب را فرهنگ وحى شفا نمى دهد؛ چنانكه در همينسوره آمده است : (ولئن اتيت الذين اوتوا الكتاببكل ايه ما تبعوا قبلتك ...) ⁽⁸³⁾
در پايان به دو نكته محورى در تاثير مضامين سوره در فضاىنزول آن اشاره مى شود:
الف . دين مشترك همه انبياى الهى (عليهم السلام ) اسلام است : (ان الدين عندالله الاسلام)، ⁽⁸⁴⁾ و غير از اسلام هيچ دينى مقبول خدا و مرضى او نيست :(و من يبتغ غير الاسلام دينافلن يقبل منه )؛ ⁽⁸⁵⁾ از اين جهت اصول ارزشى جامع و فراگير همه مكتبهاى الهى درآيه 62 چنين بيان شده است : ان الذين امنوا والذين هادوا والنصارى و الصابئين من امنبالله واليوم الاخر و عمل صالحا فلهم اجرهم عند ربهم ولا خوف عليهم و لا هم يحزنون .) يعنى ، تنها راه نجات براى هر ملتى همان اسلام راستين است و اسلام واقعى مجموعاعتقاد صائب و عمل صالح است واصول اعتقادى يا به مبداء برمى گردد و امامت به نيابتاز نبوت و خلافت از رسالت رجوع مى كند. آنچه به مبداءبرمى گردد صريحا در آيهذكر شد و آنچه به نبوت برمى گردد در ضمنعمل صالح بازگو شد؛ زيرا عملى در فرهنگ قرآن صالح است كه مطابق با حجت آنعصر، يعنى دين آن زمان و وحى و رسالت آن دوران بشد، نه حجتقبل از آن كه شريعت و منهاج آن منسوخ شده است . غرض آن كه ، بانزول چنين آيه جامع و فراگيرى ، اصول ارزشى حاكم بر فضاىنزول روشن شد.
ب : همه همت دشمنان مسلمين اين بود كه آنان را ازاصول ارزشى خويش ‍ منحرف و از تمدن دينى خود منصرف سازند؛ چنانكه در آيه 217چنين آمده است : (...و لا يزالون يقاتلونكم حتى يردوكم عن دينكم ان استطاعوا...). ازاين رو مسلمانان از چنين خطر فكرى و اعتقادى آگاه شدند و با آن به نبرد برخاستند وآتش فتنه را فرو نشاندند.
بسم الله الرحمن الرحيم
مباحث كلى تفسير آيه كريمه (بسم الله الرحمن الرحيم ) در سوره حمد گذشت و از آن جاكه تفسير خاص بسم الله هر سوره ، متناسب با محتواى همان سوره است ،تفسير ويژه بسم الله سوره مباركه بقره ، پس از تبيين محتواى آن سورهبه خوبى روشن خواهد شد، و اگر در برابر هر تفسيرى ، تاويلى جداگانه باشد،براى بسم الله اين سوره نيز، تاويلى ويژه وجود دارد.
الم (1) 
گزيده تفسير  
برخى از سوره هاى قرآن كريم با حروفى آغاز مى شود كه آن حروف چون ناپيوستهقرائت مى شود، به حروف مقطعه موسوم شده است .
تبيين اين حروف از آغاز تاريخ تفسير تا كنون همواره توجه مفسران و قرآن پژوهان رابه خود معطوف داشته و در تحليل آن دو راه پيموده اند: برخى آن را راز و رمزى ميانخداى سبحان و رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) دانسته و از اين رو آن را غيرقابل تفسير مى دانند و گروه ديگر كه بيشتر مفسران و قرآن شناسان هستند،برآنند كهاين حروف نيز مانند ساير آيات قرآن گرچه معرفت اكتناهى آن ميسور نيست ، ليكنتفسيرپذير است .
اينان در تفسير حروف مقطعه قرآن آراى گوناگونى دارند كه چون رو در روى يكديگرنيست ، اگر آن آرا با دليل معتبر اثبات شود، همه آنهاقابل پذيرش ‍ است ؛ گرچه زمينه فحص و ارزيابى نهايى درباره حروف مقطعه همچنانوجود دارد و شايد در مناسبتهاى ديگر مطرح شود.
تفسير  
ويژگيهاى حروف مقطعه  
از آغاز تاريخ تفسير قرآن كريم تا كنون تفسير حروف مقطعه همواره اهتمام مفسران را بهخود مشغول داشته و افزون بر آنچه در كتب تفسير آمده ، درباره آن كتابها و رساله هاىمستقلى نيز نگاشته اند. حروف مقطعه داراى ويژگيهايى است كه لازم است پيش از ورودبه بحث تفسيرى با آنها آشنا شويم :
1- اين حروف از مختصات قرآن كريم است و در ساير كتابهاى آسمانى مانند تورات وانجيل سابقه ندارد.
2- اين حروف اختصاص به سوره هاى مكى يا مدنى ندارد؛ زيرا در 27 سوره مكى و در دوسوره مدنى آمده است .
3- بيست و نه سوره اى كه داراى حروف مقطعه است به ترتيب ، عبارت است از سوره هاى: بقره ، آل عمران ، اعراف ، يونس ، هود، يوسف ، رعد، ابراهيم ، ابراهيم ، حجر، مريم ،طه ، شعراء، نمل ، قصص ، عنكبوت ، روم ، لقمان ، سجده ، يس ، ص ، مومن (غافر)،فصلت ، شورى ، زخرف ، دخان ، جاثيه ، احقاف ، ق و قلم .
4- حروف مقطعه اوايل سوره ها، برخى يك حرفى است ؛ مانند ص ،ن و ق و برخى دو حرفى ؛ مانند: طس ،يس ، طه و حم و برخى سه حرفى ؛ مانند:الم ، الرا، و طسم و برخى چهار حرفى مانند:المص و المر و برخى پنج حرفى ؛ مانند: كهيعص و حم عسق . پس حروف مقطعه از اين جهت به پنج قسم منقسم است .
5- برخى از حروف مقطعه در شمارش آيات سوره ها، يك آيه سوره محسوب شده غست ؛مانند الم در سوره هاى بقره ، آل عمران ، عنكبوت ، روم ، لقمان ، سجده ، والمص در سوره اعراف و كهيعص در سوره مريم وطه در سوره طه و طسم در سوره هاى شعراءو قصص ويس در سوره يس و حم در سوره هاى مومن ، فصلت ، زخرف ،دخان ، جاثيه و احقاف .
برخى از حروف مقطعه در شمارش آيات ، دو آيه در طليعه سوره محسوب شده است ؛ مانند:حم عسق در سوره شورى ، و در ساير موارد، جزئى از اولين آيه سورهشمرده شده ؛ مانند: الر در سوره هاى يونس ، هود، يوسف ، ابراهيم ، حجر والمر در سوره رعد و طس در سورهنمل ص در سوره ص و ق در سوره قلم . پس ، از اين جهتحروف مقطعه به سه بخش منقسم است .
6- برخى از اين حروف اصلا تكرار نشده ، مانند ن و ق ؛بعض ‍ از آنها دوبار تكرار شده ؛ مانند ص كه در سوره ص به طور استقلال ذكر شده و در سوره اعراف جزو المص قرار گرفته ؛برخى از آنها شش بار تكرار شده ؛ مانند الم و بعضى از آنها هفت بارتكرار شده ؛ مانند حم و آن سوره هاى هفتگانه به حواميمسبعه موسوم است . پس ، از اين جهت حروف مقطعه به چهار بخش منقسم است .
7- حروف مقطعه پس از حذف مكررات آنها 14 حرف است : ا، ح ، ر، س ، ص ، ط، ع ، ق ، ك، ل ، م ، ن ، ه ، ى .
8- در ابتداى همه سوره هايى كه با حروف مقطعه آغاز مى شود به استثناى سوره هاىچهارگانه مريم ، عنكبوت ، روم و قلم واژه كتاب يا قرآن آمدهاست و در آغاز يا متن آنها سخن از وحى و عظمت قرآن است ، ليكن با بررسى بيشتر معلوممى شود كه در آن چهار سوره نيز سخن از وحى و رسالت و قرآن مطرح است . در سورهقلم آياتى مانند ما انت بنعمه ربك بمجنون (آيه 2) آمده و در سوره مريم ، قصهبسيارى از پيامبران ، مانند يحيى و عيسى (عليهماالسلام ) ذكر شده است . پس محور مطلبسوره مريم نيز نبوت عامه و برخى از نبوتهاى خاصه است ؛ چنانكه عصاره مطالبسوره عنكبوت و روم نيز وحى و نبوت و اعجاز است .
حاصل اين كه ، 29 سوره اى كه حروف مقطعه دارد، از جمله حواميم سبعه و طواسين ، درآغاز يا متن آنها سخن از وحى و نبوت و كتاب است و در نتيجه يكى از مطالب مشترك بينسوره هاى داراى حروف مقطعه ، نبوت و رسالت الهى است .
9- بين حروف مقطعه هر سوره با محتواى آن سوره ارتباط خاصى است .
بر اين اساس ، همه سوره هايى كه با حروف مقطعه همگون آغاز مى شود در خطوط كلىمضامين نيز همگون است ؛ مثلا، هفت سوره اى كه با حم آغاز مى شود (حواميمسبعه ) همه سخن از وحى و رسالت و عظمت قرآن كريم به شيوه خاص و مضمون ويژهدارد. همچنين سوره هايى كه با الم شروع مى شود همه در آغاز خود سخن ازنفى ريب از قرآن دارد.
بر همين اساس ، سوره اى كه به تنهايى داراى مجموع حروف مقطعه دو سوره ديگر است ،به تنهايى جامع محتواى آن دو سوره نيز هست ، مانند سوره اعراف كه با المص شروع مى شود و جامع معارف سوره هايى است به با الم وص شروع مى شود و سوره رعد كه با المر شورع مى شودو جامع معارف سوره هايى است كه با الم و الر افتتاح مىشود.
10- برخى مفسران در بيان ويژگيهاى حروف مقطعه گفته اند: با اين حروف ، پس ازحذف مكررات آنها مى توان جمله هايى مانند صراط على حق نمسكه ياعلى صراط حق نمسكه يا على حق ، نمسك صراط ساخت .
جمله هاى ديگرى نيز با اين حروف تاليف يافته كه در كتب علوم قرآنى آمده است . ⁽⁸⁶⁾
اين ويژگى گرچه لطيف است ، ليكن دليل معتبر آن را تاييد نمى كند؛ افزون بر آن كه، با اين گونه روشها نمى توان عقايد و مبانى دينى را اثبات كرد؛ زيرا شيوه اى استنقدپذير، چنانكه آلوسى مى گويد:
از ظرايف اين است كه شيعيان براى اثبات خلافت حضرت على (عليه السلام ) از حروفمقطعه ، پس از حذف مكررات آنها، جمله صراط على حق نمسكه را ساخته اند واهل نست نيز مى توانند براى تاييد راه خود با همين حروف جملاتى مانند صريحطريقك مع السنه را بسازند؛ يعنى ، راه و روش تو در صورت هماهنگى با سنت(برداشت خاص اهل سنت از اسلام ) صحيح است . ⁽⁸⁷⁾
ما بايد به گونه اى سخن بگوييم كه نقدپذير نباشد؛ سخنى كه پشتوانهمعقول يا منقول نداشته باشد با نقد مستدل به نحو نقص يا منع يا معارضه فرو مىريزد.
11- زمخشرى درباره برخى از ويژگيهاى حروف مقطعه مى گويد:
و بدان كه تو هر گاه در حروف مقطعه اى كه خداوند در آغاز سوره ها آوردهتامل كنى مى بينى آنها نيمى از حروف معجم (14 حرف ) است ...
و سوره هايى كه با اين حروف آغاز مى شود، به تعداد حروف معجم (29 حرف ) است واگر در 14 حرف مقطعه تامل كنى مى يابى كهمشتمل بر نصف هر يك از اجناس حروف است ... ⁽⁸⁸⁾
مراد زمخشرى از جمله اخير اين است كه حروف اوصافى دارد؛ مانند: مهموسه ، مجهوره ،شديده ، رخوه ، مطبقه ، منفتحه ، مستعيله ، منخفصه ، قلقله و... هر يك از اينها وصف گروهىاز حروف الفباست كه نيمى از حروف هر دسته در ميان حروف مقطعه يافت مى شود؛ مثلا ازحروف مهموسه ، نصف آن كه ص ، ك ، ه ، (س و ح است در ميان حروف مقطعه وجود دارد.
گرچه ممكن است هر يك از اين ويژگيها درست باشد، ليكن ضابط جامعى را اثبات نمىكند و اينها از قبيل مناسبات ذكروها بعد الوقوع است
آراى مفسران  
مفسران و قرآن شناسان از آغاز كاوشهاى تفسيرى و قرآن شناسانه خود درباره حروفمقطعه قرآن به بحث و بررسى پرداخته ، آراء و احتمالهاى گوناگونى ابراز داشتهاند كه از قول و احتمال مى گذرد. ⁽⁸⁹⁾ اكنون بهنقل و نقد برخى از آنها مى پردازيم .
راى يكم  
حروف مقطعه از متشابهاتى است كه علم آن مخصوص خداى سبحان است و درك آن ميسور غيرخدا نيست ، ⁽⁹⁰⁾ چنانكه خداى سبحان مى فرمايد: هو الذىانزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات فاما الذين فى قلوبهمزيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاءتاويله و ما يعلم تاويله و ما يعلمتاويله الا الله ... ⁽⁹¹⁾ پاسخ : حروف مقطعه قرآن را نمى توان از متشابهات بهشمار آورد؛ زيرا متشابه آيه اى است كه مى تواند دلالت بر معنايى روشن داشته باشديا مى توان از آن معنايى را استظهار كرد، ليكن آن معنا،باطل حق نما و پيروى از آن فتنه انگيز باشد، در حالى كه حروف مقطعه چنين نيست ،يعنى معنى حروف مزبور روشن نيست .
توضيح اين كه ، در قرآن كريم واژه متشابه گاهى به معناى شبيه است ،چنانكه درباره ميوه ها مى فرمايد: متشابها و غير متشابه ؛ ⁽⁹²⁾ ميوه هاى يك باغ با اينكه از زمين ، آب ، نور، هوا، حرارت و باغبان واحد برخوردار است ، برخى يكسان و شبيههم است و برخى بى شباهت به يكديگر. در ابتداى سوره زمر نيز تشابه به اين معنا(همگونى و شباهت ) را وصف سراسر قرآن شمرده است : اللهنزل احسن الحديث كتابا متشابها؛ ⁽⁹³⁾ آيات قرآن كريم در كلام حق بودن ، اعجاز،برهانى بودن و حكمت بودن همگون و شبيه است .
اما تشابهى كه در طليعه سوره آل عمران مطرح است ، وصف برخى از آيات قرآن و بدينمعناست كه برخى آيات قرآن داراى چند معناست كه بعضى از معانى آن سالم و بخىشبهه انگيز است و به عبارتى ديگر، باطل حق نماست ؛ چون شبيه مراد متكلم است ، ولىمراد متكلم نيست ؛ چنانكه حضرت اميرالمومنين (عليه السلام ) درباره شبهه مى فرمايد:و انما سميت الشبهه شبهه الانها تشبه الحق .... ⁽⁹⁴⁾
متشابه به معنايى كه ذكر شده از نسخ دلالتهاى لفظى است . بدين معنا كه لفظگاهى در معناى حق ظهور دارد، ولى گاهى محتمل بين چند معناست كه برخى حق و برخىباطل است و حروف مقطعه چون مدلولش روشن نيست تا شبهه انگيز و پيروى آن فتنهانگيز باشد از متشابه (آيه اى كه مدلول روشنى دارد ولىباطل حق نماست ) به شمار نمى آيد.
افزون بر اين ، حتى اگر حروف مزبور از متشابهات نيز باشد، تفسيرپذير است ونمى توان گفت از امورى است كه خداوند علم آن را براى خود برگزيده و ديگران از فهمآن عاجزند؛ زيرا مفسران مى توانند با ارجاع آنها به محكمات آنها را تفسير كنند؛ محكمات، مادر و سامان بخش متشابهات است و هر متشابهى در دامان محكمات معناى راستين خود را بازمى يابد و تفسير مى پذيرد و آنچه علمش مخصوص ذات اقدس الهى است و غير از خداكسى آن را نمى داند تاويل متشابه است ، نه تفسير آن : واخر متشابهات ...و لا يعلمتاويله الا الله ... ⁽⁹⁵⁾
تذكر: امورى كه علمش مخصوص خداى سبحان يا معصومان (عليهم السلام ) است ، دو قسماست : قسم اول علومى است كه خداوند يا معصومان (عليهم السلام ) است ، دو قسم است : قسماول علومى است كه خداوند يا معصومان (عليهم السلام ) به غير خود تعليم نكرده اند وديگران نه توان درك آن را دارند و نه مكلف به آن هستند؛ مانند اسماءمستاثره . البته در آن تامل است كه آيا خداوند آنها را به معصومين (عليهم السلام) تعليم كرده است يا نه . گرچه تعليم كردن آنها به معصومين (عليهم السلام ) اولى واصرب است . ولى ديگران بر اثر عدم ظرفيت و عاء وجودى آنان را فراگيرى چناندانشى محرومند.
قسم ديگر علومى است كه گرچه بالاصاله از آن خداوند است ، ليكن از اسرار ويژه الهىنيست ،، بلكه خداوند آن را براى آموختن نازل كرده است ، ليكن آموختن آن ، راه ويژه اى داردكه براى پيدا كردن راه آموزش آن بايد به خدا مراجعه كرد و مراجعه به خدا همان مراجعهبه سنت آنان است ، و اين دو رجوع ملازم هم است ؛ چنانكه آن دو مرجع متلازم يكديگر است .البته مرجع بالذات يكى است .
آنچه علمش از اسرار الهى است و اصلا به غير خدا نمى رسد، متشابه هم نيست ؛ زيرامتشابه نيز تفسيرش ميسور غير خداست . حاصل اين كه ، تشابه از اوصاف دلالت است درآياتى كه ظهور در معنايى دارد، گرچه آن معنا شبهه ناك است ، در حالى كه حروف مقطعهاصلا ظهور در معنايى خاص ‍ ندارد تا شبهه ناك باشد.