و اذا الوحوش حشرت

مؤلف: أى جمعت حتى تقتص لبعضها من بعض فيقتص للجماء من القرناء و يحشرالله سبحانه الوحوش ليوصل اليها ما تستحقه من الاعواض على الالام التى نالتها فى الدنيا و ينتصف لبعضها من بعض فاذا وصل اليها ما استحقته من الاعواض.

مرحوم شعرانى: العوض ما يستحقه المخلوق على ما اصابه من جانب الله تعالى من المصائب و الالام و الثواب ما يستحقه على الافعال الاختارية و التفضل ما يصل الى العبد من غير اختيار فقد ورد فى الاحاديث ما يزبدالله تعالى فى ثواب الفقراء و اصحاب الامراض و العاها و قال رسول الله (ص) لكل كبد حرى اجر و احياء الحيوانات يستلرم بقاء ارواحها بعد الموت حتى يكون ما يحيى عين ما كان فى الدنيا و مذهب كثير من الحكماء ان ارواحها مجردة نوع تجرد و مقتضى العدل الالهى تعويضها من آلامها حتى تساوى التعم على المخلوقين فى مذهب العدلية و نقل الامام الرازى فى الاية قولا آخر لابن عباس و هو ان حشر الوحوش عبارة عن موتها يقال اذا اجحفت السنة بالناس و اموالهم حشرتهم و هذا خلاف الظاهر.

 

سورة انفطرت

مؤلف: و قد قيل فى قوله فما أصبرهم على النار هذان الوجهان و اغرك يجوز أن يكون من الغر و الغرارة فيكون معناه ما اجهلك و ما أغفلك عما يراد يك و يجوز أن يكون من الغرور على غير القياس كما قيل فى المثل أشغل من ذات النحيى.

مرحوم شعرانى: النحى بكسر النون زق السن و ذات النحيين امرئة كانت تبيع السمن فجائها رجل ليسشترى منها سمنا فحلت لها رأس زق فقال الرجل لها امسكيه بيدك حتى انظر زقا اخر فامسكتها فحل زقا آخر و قال لها امسكيه بيدك فلما اشغل يديها اشتهى اين يزنى بها فذهب الى خلفها و هى منحنية شاغلة يداها فرفع ثوبها و ادخل فيها حتى قيس حاجته منها كما اراد ثم اسلم و ثاب و هو الذى قال له رسول الله (ص) يا خوات كيف شرائك و تبسم.

و اذا الكواكب انتثرت

مؤلف: أى تساقطت و تهافتت قال ابن عباس سقط سوداء لاضوء لها.

1. تكوير 24 /منهج الصادقين ج 10 ص 167

2. تكوير 26 /منهج الصادقين ج 10 ص 167

صفحه 471

مرحوم شعرانى: كان القدماء من الحكماء يرون ان السموات لن تزول و لن تنشق ولكن الحق ان الكرات السماوية كالكرة الارضية فى معرض التفرق و الزوال و الشمس يزول نورهما و ضوئهما و يموتان كاير الاجسام كما اخبرالله ففى كل يوم هو فى شان يخرب عالما و يحدث عالما بل عوالم.

و اذا القبور بعثرت

مرحوم شعرانى: بعثرة القبور كناية عن احياء الموتى فان المعهود فى الذهن ان الميت فى القبر فينتقل منه الى لازمه نظير زيد كثير الرماد اذ يفهم منه الجود ان لم يكن له رماد و كذلك يفهم هنا منه الاحياء و ان لم يكن الميت فى القبر.

 

سوره مباركه مطففين

مؤلف: ويل للمطففين.

مرحوم شعرانى: قال السيد الفقيه صاحب العروة الوثقى فى حواشيه على المكاسب ان التطفيف مطلق التقليل سواء كان فى الكيل و الوزن او فى العدد و الذرع و استشهد بكلام القاموس و المصباح المنبر و الحق ان هذه التدقيقات غير مراعاة فى عبارت الناس فلاتجد غالبا كلاما من لغوى يطابق كلام الاخر بحيث لايدخل و لايخرج عنهما الافراد الشاذة ثم انه ليس مساق الاية صحة المعاملة أو فسادها بل المعصيتة بالتطفيف فى المعاملة الصحيحة ايضا و اما عدم تعيين المقدار و الجنس و الوصف اصل المعاملة يحيث لايعلم الحد الذى وضيا بالمعاوضة عل ذلك الحد و يحتمل نقصان حق الآخذ عمارضى به فى كل ما يعطى عذا يسمى غررا و هو حرى بالباطلان.

واذاكالوهماووزتوهم يخسرون.⁽¹⁾

مؤلف:روايتى راذكرمى كندكه حضرت رسول(ص)فرمودند:پنج خصلت ضميمه است مه مقارن پنج مصيبت وبليت است ويكى ازانهااين است كه:هيچ گروهى نباشندكه نقض عهدكنندووفابه ان ننمايندمگركه خداى تعالى دشمن رابرايشان مسلط گرداندوديگرانكه:هيچ گروهى نباشندكه حكم كنندبه غيرانچه كه خداى نازل گردانيده مگركه درويشى درميان ايشان اشكارگرددوديگراينكه هيچ گروهى نباشندكه به كم لنجيده وكم پيمودن عادت كنندمگركه ايشان راازنباتات واقوات محروم سازندوبه قحط وغلامؤاخذگردانند.

مرحوم شعرانى:پيمان شكستن سبب ان است كه دشمنان بيشتربيم داشته باشندوبرشكست پيمان شكستن متفق گردندوباغرم راسخ تردرصددقلع وقمح اوبرايندواگرحكم جائرانه اى درميان خلق رواج گرددبه اصطلاح امروز امنيت قضايى سلب گرددوتجارت وصنعت راكدگرددوهمين درويشى اوردوفواحش امراض وخبايات رابسيارگرداندونقصان كردن كيل سبب قحطى وخشكسالى باشدوعلت ان روحانى است كه عقل متبدان راه نداردامابدان ايمان داريم.

مؤلف: و مالك دينار گفت: مرا همسايه اى بود، بيمار شد من در عيادت او رفتم او را در نزع يافتم بانك مى داشت و مى گفت: دو كوه از آتش قصد من مى كنند. من گفتم: يا هذا اين چه خيال است كه تو را مى نمايد يا هذيانى است كه تو مى گوئى. گفت نه حقيقت است و اين از آن جا است كه مرا دو مكيال بود. يكى زياد و يكى نقصان به زيادت بستدمى و به ناقص بدادمى. اينكه مى بينم جزاى آن است من مى دانم.

مرحوم شعرانى: اگر گوئى آنچه محتضر و بيمار و امثال آنان بينند و ديگران نه بينند حقيقت نيست و اگر حقيقت بود همه مى ديدند. در جواب گوئيم ممكن است چيزى حقيقت باشد و همه كس نبيند مانند رؤياى صادق و خوابى كه تعبير دارد حقيقت است و آن كه تعبير ندارد هذيان و خيال بى حقيقت است، آنكه حكايت از موجودى كند كه وجودش بسته به تصور ما نيست و خواه ما تصور آن را بكنيم و خواه نكنيم موجود باشد آن حقيقت است و آنكه فقط در تصور ما بوده و منشأ خارجى ندارد حقيقت نيست، ملائكه كه پيغمبران مى ديدند حقيقت بودند گر چه ديگران نمى ديدند.

كَلاّ إنّ كتابَ الفُجّارِ لَفى سِجّين

مؤلف: عطىّ گفت: از عبدالله عباس از كعب الاحبار پرسيدم كه سجيّن چه باشد؟ گفت: بدانكه جان هاى كافران بر آسمان برند آسمان قبول نكند با زمين آرند قبول نكند فرو برند به زمين دگر قبول نكند تا به زمين هفتم از آنجا به سجّين برند و آن حدّ ملك ابليس است.

مرحوم شعرانى: اگر گوئى اين همه سخن و اختلاف درباره سجين و عليين براى چيست. با آنكه خداوند در قرآن صريحاً بيان كرده كه نامه اعمال مؤمنان و فاجران است؟ علماى صدر اسلام به از ما مى دانستند كه الفاظ قرآن را حمل بر معنى ظاهر بايد كرد كه به ذهن خواننده متبادر مى گردد. خود نيز به همين قيد مقيد بودند و اينكه خداوند فرمود: كتاب مرقوم سجين نامه اى است نوشته شده بايد بى اختلاف و شك

1. مطففين 3 /منهج الصادقين ج 10 ص 176

صفحه 472

و ترديد بگويند سجين كاغذ و لوح است كه نوشته ها در او است.

گوئيم آنها از اين عبارت قرآن كاغذ و لوح نفهميدند، با آنكه اهل زبان بودند چنان فهميدند كه غرض خداوند حفظ و ضبط اعمال مردم به وجهى، نه مانند دفاتر و لوح و كاغذ مردم دنيا، و مقصودشان اين بود كه سجين ضبط عمل مردم ميكند به مقتضاى كتاب مرقوم، اما كيفيت ضبط آن بر چه وجه است؟ در اين امور تقيدى به حمل الفاظ بر معانى دنيوى نداشتند سجين را به معنى ضلال يا حبس و تنگى و سختى هم گفتند.

كلابل ران على قلوبهم ماكانوايكسبون.⁽¹⁾

مؤلف:پس ازذكرروايتى درموردگناه كه موجب سياهى قلب است مى گويد:بكربن عبيدگفته كه چون بنده مرتكب اثمى شودمقدارسرسوزنى سوراخى دردل اوپيداشودوهمچنين به هرگناهى تامانندغربال گردد.

مرحوم شعرانى:شايدسياهى وسوراخ هردوكنايه ازعيب باشدومرادازقلب دراينجادل باطن وروح انسانى است كه قلب مركب ان است واطلاق يكى برديگرى براى وحدت مكانى است نظيرانكه گويند:"جرى النهر"يا"جرى المنيراب"يعنى نهروناودان جارى استباانكه اب درانهاجارى است نه خودانهاودرفارسى گويند:فلانى رگ ندارديعنى حس نداردچون رگ محل حس است.

ما كانوا يكسبون

مؤلف: والمعنى غلب ذنوبهم على قلوبهم و قيل ان معنى الرين هو الذنب على الذنب حتى يموت القلب عن الحسن.

مرحوم شعرانى: هذه من ادق علوم المعارف و هى عند اهله من معجزات النبوة و بالجملة الملكات الحاصلة للنفوس من مزاولة الاعمال مكررا مما لاينكر و اذا كانت هذه الملكات مما يمنع ادراك الامور المعنوية و الحقائق العقليه استحق ان يطلق عليها الرين كرين المرآت و المتوغلون فى الامور المادية و علومها لايستطيعون فهم العقلات بسهولة.

أنهم عن ربهم يومئذ لمحجوبون

مؤلف: يعنى أن هؤلاء الذين وصعهم بالكفر و الفجور محجوبون.

مرحوم شعرانى: هذا ايضا من اسرار المعارف الالهيه و من معجزات النبوة و لايجتاج الى تأويل فان الحجاب عن الله اعضم العذاب و لذلك ترى اهل الله يلتذون بالمناجات و العبادة و اعظم نعم الجنة عندهم القرب الى الله و التهجد لهم الذمن كل لذة.

كَلّااِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذلَمَحْجوُبوُنَ.⁽²⁾

مؤلف:پس از ذكر روايتى مبنى بر معناى محجوبيت به محروميت از ثواب و كرامت مى گويد:آيه دليل نيست بر جواز رؤيت چنانكه اشاعره گويند زيرا كه حجاب نسبت به اجرام است و او سبحانه مبرا است از جرم و جسد و ديگر اينكه حجاب نقيض وصول است نه رؤيت و وصول در حق اجسام متصور است نه غير آن و بر تقدير تسليم كه نقيض رؤيت هم باشد هم دلالت ندارد بر آنكه چون كافران محجوب باشند از رؤيت مؤمنان محجوب نخواهند بود.

مرحوم شعرانى:محجوبيت ضد آن نظر است كه در آيه ديگر فرمود:"وجوه يومئذ ناضرة الى ربها ناظرة"آن معرفت نام و علم ضرورى و توجه خاص كه عرفا از آن به فنا تعبير مى كنند و براى دوستان خدا حاصل مى شود از آن به نظر تعبير شده است و از آن دورى و محروميت و فراق به محجوبيت تعبير شده است و در دعاى كميل است:"كيف اصبر على فراقك "و رحمت و مثوبت كه مؤلف فرمود تعبير آسانى است.

كلا إنّهُم عَنْ رَبِّهم يَوْمَئِذ لَمَحْجُوبُونُ

مؤلف: حقّا كه ايشان روز قيامت از ثواب خداى محجوب و ممنوع باشند.

مرحوم شعرانى: بهتر آن است كه معنى حجاب و ملاقات و دروى محروميت از ديدار كه در قرآن بسيار است. حمل بر معنى نزديك به معنى ظاهر لغت كنيم و گوئيم بزرگترين نعمت اهل ايمان معرفت كامل پروردگار است و مشاهده معنوى ذات او. چنانكه بزرگترين عذاب اهل دوزخ دورى از وصال حق است. چنانكه در دعاى كميل آمده است «هبنى صبرت على حرنارك فكيف اصبر على فراقك».

ويل للمطففين

مرحوم شعرانى: قال السيد الفقيه صاحب العروة الوثقى فى حواشيه على المكاسب ان التطفيف مطلق التقليل سواء كان فى الكيل و الوزن او فى العدد و الذرع و استشهد بكلام القاموس و المصباح المنبر و الحق ان هذه التدقيقات غير مراعاة فى عبارت الناس فلاتجد غالبا كلاما من لغوى يطابق كلام الاخر بحيث لايدخل و لايخرج عنهما الافراد الشاذة ثم انه ليس مساق الاية صحة المعاملة أو فسادها بل المعصيتة بالتطفيف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مطففين 14 /منهج الصادقين ج 10 ص 183

2. مطففين 15 /منهج الصادقين ج 10 ص 183

صفحه 473

فى المعاملة الصحيحة ايضا و اما عدم تعيين المقدار و الجنس و الوصف اصل المعاملة يحيث لايعلم الحد الذى وضيا بالمعاوضة عل ذلك الحد و يحتمل نقصان حق الآخذ عمارضى به فى كل ما يعطى عذا يسمى غررا و هو حرى بالباطلان.

ما كانوا يكسبون

مؤلف: والمعنى غلب ذنوبهم على قلوبهم و قيل ان معنى الرين هو الذنب على الذنب حتى يموت القلب عن الحسن.

مرحوم شعرانى: هذه من ادق علوم المعارف و هى عند اهله من معجزات النبوة و بالجملة الملكات الحاصلة للنفوس من مزاولة الاعمال مكررا مما لاينكر و اذا كانت هذه الملكات مما يمنع ادراك الامور المعنوية و الحقائق العقليه استحق ان يطلق عليها الرين كرين المرآت و المتوغلون فى الامور المادية و علومها لايستطيعون فهم العقلات بسهولة.

أنهم عن ربهم يومئذ لمحجوبون

مؤلف: يعنى أن هؤلاء الذين وصعهم بالكفر و الفجور محجوبون.

مرحوم شعرانى: هذا ايضا من اسرار المعارف الالهيه و من معجزات النبوة و لايجتاج الى تأويل فان الحجاب عن الله اعضم العذاب و لذلك ترى اهل الله يلتذون بالمناجات و العبادة و اعظم نعم الجنة عندهم القرب الى الله و التهجد لهم الذمن كل لذة.

 

سوره مباركه انشقاق

وَاَلْقَتْ مافيها وَتَخَلَّتْ.⁽¹⁾

مؤلف:وبيرون افكندانچه دردرون اوست ازكنوزواموات وتكلف كنددرخالى شدن يعنى هرجدوجهدى كه دراين باب اوراممكن بشدبجاى اردتاهيچ چيزدرباطن اونماند.

مرحوم شعرانى:زمين قعرعالم ماده است واسمان سقفى كه حاجز ميان عالم سفلى وعلوى است وچون شكافته شودچنانكه پيش ازاين گفته ايم حاجت ميان دوعالم برداشته شودوزمين هاعالم علوى رامشاهده كنندوزمين گرچه خاك است مانندهيولى اولى به اصطلاح حكمااستعدادهمه چيزداردحتى انكه نقوس اولياهم ازخاك اغازكرده به مقام شامخ رسيد است ودرقيامت هرچه زمين استعدادداشت بيرون ريخت وانچه درخودداشت ظاهركردوكاردنياتمام شدچون كاراوجز اين نبودكه مستعدان راازپشت ترين مرتبه مادى به عالى ترين درجات روحانى برساندوچون اسمان هم شكافته شداخرت بروى جهانيان گشوده گشت.پس مفادايات اين است وقتى كه دنيابه اخررسيدواخرت روى نمود.

يااَيُّهاالْاِنْسسانُ اِنَّكَ كادِحٌ الى رَبِّكَ كَدْحاًفَمُلاقيهِ.⁽²⁾

مؤلف: آدمى ،بدرستى كه تو كار كننده اى به رنج و سعى تمام تا وقتى كه رسى به پروردگار خود كار كردنى به جد و جهد بسيار.

مرحوم شعرانى: براى انسان منصف و متفكر حقجوى قويترين دليل بر معاد وبر بقاى روح است اگر چه در مقام مجادله و تشكيك گروهى سخنان ديگر گويند . حاصل آنكه هر حركت سوى غايتى است كه حصول آن براى متحرك بهتر است از حالت سابقه و انسان از مبد. خلقت كه نطفه بود پيوسته حركت كرد تا به مقام عقل بالفعل يا بالاتر به مقام اولياءرسيد و اگر پس از اين يكباره فانى شود و غايت او عدم مطلق باشد بايد عدم بهترين حالت باشد براى او كه در آخر براى او حاصل مى شود اما چنين نيست غايت او خداست و صالح و طالح بايد به ملاقات او رسند و حركت سوى كمال است نه نقض و كمال مطلق حق است .

وَاَمّامَنْ اوُتِىَ كِتابَهُ بِيَمينِهِ فَسَوْفَ يَدْعوُاثُبوُراً.⁽³⁾

مؤلف:وامانكه داده نشودنامه كرداراوازپس پشت اوبه دست چپ اووان چنان بود كهدست راست اوبرگردن بندندودست چپ اوراازپس پشت اوبيرون ارندوازان طرف نامه به دست چپ اودهندوگويندبه او:"اقرأكتابك"اوگويد:من نامه راچگونه ازپس پشت خودبخوانم.پس گردن اورابازپس كشندتانامه خودراببيندتاريك وسياه،عاجزومتحيرشودونتواندكه ان رابخواند.

مرحوم شعرانى:اين گروه هم به ملاقات حق نائل گردندامااين لقاءغيران لقائى است كه فرمود:"الى ربهاناظرة"بلكه رسيدن به عالم علوى وبحرنبردن ازسعادت ان جهان يعنى به اتش دوزخ سوختن وحيات دائم داشتن.

لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عنْ طبَق

1. انشقاق 4 /منهج الص2ادقين ج 10 ص 191

2. 2)انشقاق 6 / منهج الصادقين ج 10 ص 191

3. انشقاق 10 /منهج الصادقين ج 10 ص 192

صفحه 474

مؤلف: حكماء گفته اند هر كه امروز بر حالى باشد و فردا بر حالى ديگر بايد بداند كه تدبير با او نيست.

مرحوم شعرانى: حكما تقرير اين دليل به صورت علمى نيز كرده اند كه هرگونه تغيير از عوارض ماده است و چيزى كه از حالى به حالى منتقل مى گردد موجود جسمانى و مادى است و مجردات غيرجسمانى بر يك حال ثابتند و ماده خود به خدو موجود نيست، بلكه بايد صورت قبل از او موجود باشد و صورت نيز محتاج به ماده است، پس جسم به تمام اجزاء خويش معلول علت ديگر است كه واجب الوجود است و ثابت و بى تغيير و حركت از حالى به حالى.

مؤلف: و اذا قرىء عليم القرآن لايسجدون

مرحوم شعرانى: لم يفرق فقهائهم الا ربعة بين المواضع الاربعة عشر فى السجدة فاوجب ابوحنيفد فيها اجمع و استحب الباقون و مذهبنا التفصيل كما هو مشهور.

مؤلف: و الحور الرجوع حار يحور اذا رجع و كلمته فما حار جوبا اى مارد جوبا و نعوذ بالله من الحور بعد الكوره (ه).

مؤلف: و الشفق هو الحمرة بين المغرب و العشاء الآخرة و هو قول مالك و الشافعى و الاوزاعى و ابى يوسف و محمد و هو قول الخليل و هو المروى عن ائمة الهدى (ع) و قال ثعلب هو البياظ و هو قول ابى حنيقة.

مرحوم شعرانى: قال الجصاص الشفق فى الاصل الرقة و منه ثوب شفق اذا كان رقيقا و البياض اولى به من الحمرة لان اجزاء الفضاء رفيقة فى هذه الحال و فى وقت الحمرة اكثف انتهى ملحضا و هذا استدلال خارج عن اقنون اللغة حقائقها و مجازاتها بالماع و لايجرى فيها القياس اتفاقا و انقياس اللغوى بمعنى الاستقراء مثل كل فاعل مرفوع فلا يتجوز ان يقال مثلا ان الفعل و هو المصدر لانه احق بهذا اللفظ من الماضى مع انا نعلم انه لايطلق نحوى الفعل على المصدر و المناسبات يجب ان يذكر بعد الوقوع.

 

سوره مباركه بروج

والسماء ذات البروج

مؤلف: فالبروج المنازل العالية و المراد هنا منازل الشمس و القمر و الكواكب و هى اثناعشر برجا.

مرحوم شعرانى: المنازل و البروج فى اصطلاح اهل النجوم تطلق على مواضع بعينها من الفلك و ان خرج عنها النجو المسمات باسمائها بمقتضى حركة فلك البروج فى كل سبعين سنة درجة قبرج العقرب يصلق على موضع كانت فيه هذه الصورة قبل زماننا بالفى عام والآ صورة العقرب فى برج القوس و كذلك منازل القمر من الشرطين و البطين و غيرهما و ان استعمل امثال تلك الكلمات و وقعت فى الادلّة الشرعية تحمل على عرف اللغة لااصطلاح العلماء الذى لايعرفه الناس الا ان يكون المفهوم واحدا فى العرف و فى اصطلاح العلماء لكن اختلفا لجهل العرف او لمسا محتهم فالاول كاصلاقهم العقرب و الشرطين على صورة النجوم لاعتقادهم انها ثابتة فى المواضع الاول فالمعنى عندهم ايضا هو المواضع ايضا و غلطوا فى التطبيق و مثله اطلاقهم المسجد الحرام على مازيد فيه بعد عصر الائمة (ع) و من المسامحة اطلاقهم الرطل و الفرسخ و المقادير مطلقا على مايقرب على من تلك المقادير و اطلاق الاستقبال على من ينحرف عن القبلة يمننا او شمالا قليلا فانه غير جائز اذا علم انحرافه عن الواقع و هكذا.

فى لوح محفوظ.⁽¹⁾

وَالْيَوْمِ المَوعودِ وَ شاهِد وَ مَشْهود

مؤلف: ابودرداء روايت كرد از رسول(ص) كه گفت: صلوات بر من بسيار فرستيد در روز آدينه كه آن روزى است مشهود فرشتگان حاضر باشند، و هيچ كس نباشد كه بر من صلوات فرستد و الاّ صلوات او بر من عرض كنند چون فارغ شود از آن. گفتند يا رسول الله پس از وفات تو هم چنين است؟ گفت خداى تعالى بر زمين حرام كرده است كه گوشت پيغمبران خورد پيغمبران خداى زنده باشند و روزى خورند.

مرحوم شعرانى: در روايت كافى ابواب تاريخ حضرت عسكرى(ع) آمده است كه وقتى نصارى باستسقا رفتند و باران باريد و مسلمانان رفتند باران نيامد شبهه افتاد مسلمانان را خليفه متوسل به آن حضرت شد. وقتى ديگر كه قسيس آنان باستسقا شد حضرت عسكرى پيش رفت و استخوان يك از انبيا كه قسيس ميان انگشتان پنهان كرده و بدان توسل مى جست و خداوند به احترام آن استخوان دعاى قسيس را اجابت مى فرمود. حضرتش آن استخوان بيرون آورد و ديگر دعاى او مستجاب نشد. شايد در اين حديث كه گويد گوشت پيغمبران را خاك نمى خورد مخصوص به بعضى است يا كنايه است از زنده بودن و ادراك كردن آن صلوات مردم را چون در دنيا روح و قالب به نحوى متحدند

1. بروج 22 /منهج الصادقين ج 10 ص 209

صفحه 475

حالات يكى بر ديگرى اطلاق مى شود چنانكه گوئى جوى روان است يا آنكه جوى ثابت است و آب در جوى روان است.

مؤلف: و معنى آيه بر اختلاف اين اقوال آن باشد كه شهيد دو معنى دارد گواهى و حاضر آمدن. آنجا كه حمل توان كرد بر گواهى حمل بايد كردن بر آن، و آن جا كه حمل بايد كردن بر حضور كه متحمل آن معنى باشد حمل بايد كردن بر آن، اما بر حقيقت و اما بر توسّع، آن چه از آن حقيقت بود چون شهادت فرشتگان و شهادت پيغمبران، و آن چه مجاز باشد كشهادة القرآن والحجرالاسود و يوم الجمعة واعضاءالانسان.

مرحوم شعرانى: علماى ما چون يكى از ظواهر قرآن و سنت را مخالف عقل دانند تأويل كنند و تأويل ظاهر در اين گونه امور مخالف شرع يا موجب كفر و ضلال نيست سخن گفتن قران و حجرالاسود و روز عرفه و اعضاى انسان را خلاف عقل دانستند آن را به معنى مجازى تأويل كردند و بعضى بنابر تجسم اعمال و صفات در عوالم آخرت آن را محال ندانستند و تأويل نكردند.

مؤلف: عبدالرحمن بن ابى ليلى روايت كرد از صهيب كه رسول(ص) گفت: پادشاهى بود در امّت سلف و او را ساحرى بود. چون پير شد پادشاه را گفت من پير شدم كودكى بايد تا من او را سحر بياموزم تا چون من از دنيا بروم مرا قائم مقامى بود. پادشاه غلامى را بياورد تا او را سحر آموزد. غلام آنجا رفت و حديث او مى شنيد و در او نمى گرفت و دلش به آن ميل نمى كرد، بر راه او راهبى بود. مردم به نزديك او حاضر آمدندى و از او علم آموختندى. غلام يك دوبار آنجا بنشست و حديث او بشنيد خوش آمد او را و ميل تمام كرد به او و دين او گرفت و هر روز بيامدى و به نزد او بنشستى و حديث او مى شنيدى تا دين او بگرفت و بدين او در شد. پادشاه در او هيچ اثر علم سحر نمى ديد و نه نيز ساحر او را جفا مى كرد، اتفاق افتاد كه يك روز مى رفت در راه خلقى عظيم ديد بازمانده. گفت اينان را چه بوده است؟ گفت: مارى عظيم در راه است و كس نمى آرد گذشتن او. گفت: امروز تجربه كنم كار راهب را و كار ساحر را تا خود بر حق كيست. آنگه سنگى برگرفت و روى به او نهاد و گفت: بار خدايا اگر دين راهب بر حق است اين مار را بر دست من گشته گردان و اگر ساحر بر حق است كار او مرا پيدا كن. آنگه سنگ بينداخت و مار را بگشت و مردم بر او ثنا كردند و بگذشتند. بيامد و راهب را خبر داد. گفت: اى غلام بشارت باد تو را كه كار تو به جائى رسيد و تو را ذكرى پديد آيد و ليكن تو را ابتلا كنند بايد كه بر آن صبر كنى، و اگر تو را گويند اين دين از كه آموختى مرا بدست باز مده.

مرحوم شعرانى: يعنى مرا گرفتار آنها مكن و به چنگ آنها مينداز و بايد دانست كه اين روايت كه از عبدالرحمن ابن ابى ليلى و ديگران نقل شده است با اندك اختلاف و حذف پاره اى مبالغات در احاديث عيسويان و تواريخ يهود آمده است. چون يهود در عهد روم و يونانيان گرفتار شكنجه و آزار آنان بودند و دولت هاى يونان و روم مى كوشيدند اداب و اخلاق خود را كه با دين و شريعت حضرت موسى(ع) مخالف بود چنان كه عادت اروپائيان است در ميان اتباع خود رواج دهند تا نفرت آنان زائل گردد و رام دولت اروپائيان شوند و بى دينان يهودى هم آداب آنها را مى پذيرفتند، اما اكثر مردم به هيچ وجه حاضر نمى شدند و هميشه گرفتار حبس و زجر و قتل و غارت بودند و نصارى نيز در دولت روم همچنين شكنجه مى ديدند تا دين حضرت عيسى(ع) اوج گرفت و روميان مسيحى شدند، و داستان شكنجه هاى آنان و شهادت شهداء بسيار است و كتب نصارى از آنها مشحون. اما اصحاب الاخدود را بر همه آنها نمى توان حمل كرد و مناسب تر همان قصه دونواس است كه يهودى بود و نصارى نجران را آزار مى كرد.

مؤلف: محمّد بن اسحق بن يسار از وهب منبّه روايت كرد كه مردى ترسا به زمين نجران افتاد و ايشان را به دين عيسى دعوت كرد اجابت كردند او را، ذونواس اليهودى خبر يافت و لشكرى از حمير برگرفت و آنجا رفت و آن مردمان را مخيّر بكرد ميان سوختن و جهودى، ايشان اختيار نكردند جهودى را، خندق ها بكندند و آتش در او افكندند و به يك روز دوازده هزار مرد بسوخت. كلبى گفت دوزده هزار مرد بودند اصحاب اخدود.

مرحوم شعرانى: اين روايت به نظر صحيح تر مى رسد الا آنكه دوازده هزار نفر مبالغه است.

مؤلف:مروى است كه حق سبحانه درشبانه روزى سيصدوشصت باردرلوح نظرمى اندازدبراى احياءواماته واعزازواذلال وغيران.

مرحوم شعرانى:چون خداوندهه چيزرامى بيندوهيچ وقت ازاوپنهان نيست به نظر مى رسدكه مرادازاين عددفقط بيان كثزت است ومقصودازان مأيوس نشدن بندگان ازرحمت الهى واينكه پيوسته ازخداى تعالى حوائج خويش رابخواهندتادرهرنظرتازه كه خداونددرلوح مى فرمايدبلائى راازانهادفع ونعمتى افاضه فرمايدچنانكه فرمود:"يمحواالله مايشاءويشبت وعنده ام الكتاب".

 

سوره مباركه طارق

أالنجمُ الثاقبُ

مؤلف: عبدالله عباس گفت: اين نجم ستاره اى است در آسمان هفتم. چون ستارگان جاى خود بگيرند از آسمان فرود آيد و با ايشان باشد و

چون روز باشد با جاى خود شود پس او طارق باشد در آمدن و شدن و نام آن ستاره زحل است.

مرحوم شعرانى: اين صفت خاص ستاره زحل نيست، چون همه ستارگان شب مى آيند و روز مخفى مى شوند. مانند مهمانى كه شب بيايد و روز برود.

مؤلف: خلق من ماءدافق.

مرحوم شعرانى: المنى يترشخ من الخصيتين و كذلك مايمات البدن يترشح كل واحد من غدد ولكن يحصل من كئرة رشح المنى لكثرة الجماع ضعف فى النخاع و يحدت منه امراض لذلك فيستند المنى الى الصلب و الظاهر ان المراد هنا تحقير امر المنى كما اطلق عليه فى موضع آخر الماء المهين لخروجه من بين الاحشاء بين الصلب و الترائب كما قال من بين فرث و دم لبنا خاصا و خلق الانسان فى احسن تقويم من نطفة فى غاية المهانة و لايدل الاية الكريمة على ان للمرئة منيا و الحق انه ليس لها نظير من الرجال.

يخرج من بين الصلب والترائب.⁽¹⁾

مؤلف:كه بيرون مى ايدان اب ازميان پشت مردان وازاستخوانهاى سينه زنان كه نزديك به قلاده است.

مرحوم شعرانى:ازايه قران معلوم نمى شودكه صلب خاص مرداست وترائب خاص زن بلكه متبادرازامثال اين عبارت ان است كه منى ازميان دوجدارخارج مى شوديكى پشت ويكى سينه يعنى ازدوربدن چنانكه گويى"بين زمين واسمان"يعنى يك طرف زمين است ويك طرف اسمان"وبين مشرق ومغرب"يعنى يك طرف مشرق ويك طرف مغرب"وبين بغدادوبصره"يعنى يك طرف اين شهرويك طرف ان شهر."وبين صلب وترائب"هم يعنى يك طرف پشت ويك طرف سينه وخداوندبدين عبارت بيان فرمودكه منى چيزى است كه ازميان احشاءكه مملوازكثافات است بيرون مى ايدودرهرعضوتوليدمى شودمبدأان درون شكم است وانكه ازاين اب پست انسان افريدقادربراعاده ان هست.

مؤلف: آبى كه بيرون آيد از پشت مرد و سينه زن.

مرحوم شعرانى: آيه قرآن بر اين تخصيص دلالت ندارد و اطباى قديم در منى زن خلاف كردند و اهل عصر ما گويند تخم كوچك كه از زن جدا مى شود و ماده فرزند است از اجزاى رحم است نه از سينه. بنابر اين مراد از آيه آن است كه نطفه مرد از درون شكم ميان پشت وسينه كه جاى احشاء و مكان قاذورات است بيرون مى آيد. چنانكه فرمود: «من بين فرث و دم لبنا خالصا سايغا» يعنى از ميان سر كين و خون شير پاك و گوارا بيرون مى آيد و اين از عجائب آيات است.

يَوْمَ تُبْلى السَّرائِرُ.⁽²⁾

مؤلف:وازابن عمرمروى است حق سبحانه درروزقيامت همه سرائر رااشكاراگرداند.اگرعمل خيرباشدموجب زين باشددروجوه واگرشربودسبب شين گردددروجوه.

مرحوم شعرانى:همچنانكه دراين عالم حكم برظاهرجسم وصورت است وحسن وجمال ياقبح وزشتى ظاهرى پيداست واهمال واخلاق نيك يابدمخفى است درعالى اخرت بالعكس اعمال واخلاق باطن ظاهرمى شودچون كسى رابينى حسن خلق وعمل برظاهرش هويداباشدوتانظركنى ازصورتش عملش رابشناسى.پس دراخرت صورت ظاهرمخفى مى شودوسيرت مخفى ظاهرواين يكى ازفروق مهم بين جسم دنيوى وجسم اخروى است.

خلق من ماءدافق

مؤلف: المنى يترشخ من الخصيتين و كذلك مايمات البدن يترشح كل واحد من غدد ولكن يحصل من كئرة رشح المنى لكثرة الجماع ضعف فى النخاع و يحدت منه امراض لذلك فيستند المنى الى الصلب و الظاهر ان المراد هنا تحقير امر المنى كما اطلق عليه فى موضع آخر الماء المهين لخروجه من بين الاحشاء بين الصلب و الترائب كما قال من بين فرث و دم لبنا خاصا و خلق الانسان فى احسن تقويم من نطفة فى غاية المهانة و لايدل الاية الكريمة على ان للمرئة منيا و الحق انه ليس لها نظير من الرجال.

 

سوره مباركه اعلى

والذين قدرفهدى.⁽³⁾

مؤلف:وان خدايى كه تقديركرداجناس اشياءوانواع واشخاص ومقاديروصفات وافعال واجال وارزاق ان را.يامقدرساخت ازبراى هرحيوانى

1. طارق /7منهج الصادقين ج 10 ص 211

2. طارق 9 /منهج الصادقين ج 10 ص 212

3. اعلى 3 /منهج الصادقين ج 10 ص 216

صفحه 477

انچه درصلاح ان است.

مرحوم شعرانى:چنانكه پيش ازاين گفتيم اندازه گيرى جوارح واعضاى حيوان ازرگ وپى واستخوان وغيره به اندازه لازم چنان است كه بى اطلاع برتشريح منافب الاعضاءنيك فهميدن نمى شودواگريك رگازانكه خداافريده است تنگ ترشودسبب حدوث امراض عظيم است.مثلارگى كه صفرراازمراره به روده مى اورداگرتگ ترشودازانكه خداوندبه اندازه افريده سبب يرقان وعوارض سختى مى شود.

مؤلف:پس راه نموداوراپس شناساساخت به اووجه انتقاع اورابه طريق الهامات ودلالات همچنانكه طفل رابه پستان مادرراه نمود.

مرحوم شعرانى:همچنين همه حيوانات رادرانتخاب غذاالهام كرد.مثلامعده واعضاى هاضمه حيوان علفخواررامهيابراى هضم گياه افريده وان حيوان طبعاًشهوت خوردن گوشت نداردوحيوان گوشتخواربالعكس وخداوندتعالى به اين دوكلمه"قدرفهدى"مارابه نكات بسيارى هدايت فرمود.

سَنُقْرِئُكَ فَلاتَنْسى.اِلّاماشآءَاللّهُ فَاِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَوَمايَخْفى.⁽¹⁾

الا ماشاء الله

مؤلف: أن ينسيكه بنسخه من رفع حكمه و تلاوته عن الحسن.

مرحوم شعرانى: النسيان غيبوبة المعنى عن الدهن فان اوجب الخطاء فى تبليغ احكام الله نافى العصمة و مذهبنا ان الحجة يجب ان يكون معصوما اذ ما من مسلم الا و يحتج يقول النبى (ص) و يفعله و ان علم انه لم يقله و لم يقله و لم يصدر منه ذلك الفعل الامرة واحدة فان جاز خطائه فيه ارتفع الوثوق به و لم يجز التمسك به و اما نفس عدم حضور المعنى من غير خطاء فى القول و الفعل فلا يلزم منه عدم العصمة اذ لايلزم من النسيان التهجم على شىء يعلم انه نسيه و هذا النسيان لايجرى فى احكام الله تعالى اوحى الى رسوله (ص) ليبلغ الى الناس فمنعه دونه نقض للغرض و قول الفراء قريب.

مؤلف: زود باشد كه بر تو خوانيم قرآن را.يعنى جبرئيل به امر ما بر تو خواند يا ترا قارى گردانيم به الهام قرائت.پس تو فراموش نكنى آنرا به جهت قوت حفظى كه به تو ارزانى داشتيم...مگر آنچه خواهد خدا كه آنرا فراموش كنى و آنگاهى باشد كه لاوت آن منسوخ گردد و حق سبحانه از صفحه خاطر تو آنرا محو فرمايد.

مرحوم شعرانى: پيش از اين گذشت كه نسيان گاه به معناى ترك كردن و توجه نداشتن استعمال ميشود و در قرآن و غير قرآن چنانكه در فارسى گويند:كينه و دشمنى را فراموش كنيم و اگر ثابت شود در قرآن منسوخ التلاوه بود نسيان در آن بمعناى ترك است و اگر احتمال فراموشى در پيغمبران و حجج الهى داده شود اطمينان به قول انان نماند و هر چه از آنان بشنويم احتمال ميدهيم شايد وحى را فراموش كرده باشند و اگر كسى گويد وحى را فراموش نميكنند و چيزهاى ديگر را فراموش ميكنند،گوئيم:چون احتمال فراموشى داده شد اعتماد بر آنها نماند چون سخن در اعتماد مردم است نه در آن كه واقعاً ممكن است ميان وحى و غير آن فرق باشد.

مؤلف: گويند مراد از "الا ما شاء الله"نفى نسيان است بالكليه چه قلت راازبراى نفى لستعمال مى نمايد."كمايقول الرجل لصاحبه،انت سهيمى فيمااملك فى ماشاءالله"كه مراداستثناءنيست بلكه ازقبيل استعمال قلت است درمعنى نفى.

مرحوم شعرانى:استثناى مشيت درمعنى تعليق برمشيت است يعنى اگرخداخواهدتوفراموش كنى واين دليل نباشدكه خداى تعالى خواست اوفراموش كندمانند"ولوشاءيهديهم اجمعين"ومثل"ولئن شئنالنذهبن بالذى اوحينااليك"يعنى اگرخواهيم هرچه سوى تووحى كرده ايم.باطل كنيم والبته خداان رانخواست ونكرد.

سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنسى إلا ماشاءَالله

مؤلف: و مجاهد گفت: سبب آن بود كه چون جبرئيل(ع) آيتى يا سورتى بر رسول(ص) خواندى چون به آخر رسيدى رسول(ص) باز سر گرفتى و باز خواندى تا فراموش نكند. خداى تعالى اين آيه فرستاد او را ايمن كرد از اين پس از آن رسول(ص) باز نخواندى چه دانست كه فراموش نكند. وجه استثناء بر اين قول آن باشد كه بيان كرديم فى قوله «ماشاء ركّبك» يكى آنكه راجع باشد با روزگار ماضى و دوم آنكه براى آن تا منع كند كلام را از نفوذ.

مرحوم شعرانى: يعنى بى مشيت خدا مضمون كلام واقع شدنى نيست، عوام پندارند اگر سنگى را رها كنند به زمين افتد خدا بخواهد يا نخواهد، اما هيچ چيز بى مشيت خدا نباشد، خدا خواست كه پيغمبر از نسيان معصوم باشد و اگر نمى خواست است فراموشى بر او محال نبود.

ثمَّ لايَموتُ فيها ولايَحيى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 2)اعلى 6 و /7منهج الصادقين ج 10 ص 218

صفحه 478

مؤلف: ابن عطاء گفت: نه بميرد تا از رنج قطيعه برهد و زنده نباشد تا اميد صله يابد.

مرحوم شعرانى: يعنى رنج دورى از خدا و ثواب او با اميد وصال و رسيدن به او.

صُحُفِ اِبْراهيمَ وَموُسى.⁽¹⁾

صحف ابراهيم و موسى

مؤلف: و فى هذا دلالة على ان ابراهيم كان قد انزل عليه الكتاب خلافا لمن يزعم انه لم ينزل عليه كتاب.

مرحوم شعرانى: و هم بعض اليهود رالنصارى و ينقض عليهم بكلام التورية ان ابراهيم حفظ احكام الله و عمل بشريعته فلو لم يكن نزل عليه كتاب كيف عمل بشريعته و عندهم انه لم ينزل قبل موسى كتاب و لا شريعة.

مؤلف: اين آيه دليل است براينكه ابراهيم(ع)صاحب كتاب بودومبطل قول جماعتى است كه گمان برده اند كه كتابى براونازل نشده.

مرحوم شعرانى: درتورات فعلى كه دردست يهوداست دراوائل سفرتكوين نام شريعت حضرت ابراهيم(ع)آمده است وملاحده نصارى درزمان ماسنگى اززيرخاكهاى بابل بيرون آورده اندمنسوب به يكى پادشاهان عراق موسوم به حمورابى وبرآن سنگ خطوط حك شده است ومضمون آن شريعت وقوانينى است مطابق شريعت موسى(ع)واينهاگويندكه حضرت موسى تورات راازروى شريعت حمورابى كه پيش ازاومى زيستبرداشت ونسبت به وحى كوه طوردادوازاين روايات جواب اين ملاحده داده ميشود،زيراكه شريعت برانبياءپيش ازموسى(ع)نازل شدولابدحمورابى بدانهاايمان آورده وشريعت يكى ازآنهارابرسنگ حك كرده وشريعت حضرت موسى(ع)هم شبيه شريعت انبياى پيش بود.

 

سوره مباركه غاشيه

لَسْتَ عَلَيْهِمْ بَمُصَيْطِرْ.⁽²⁾

مؤلف:نيستى تو بر ايشان متسلط تا اجبار كنى ايشان را به ايمان و نظير اين است"و ما انت عليهم بجبار"گويند كه اين آيه به آية القتال منسوخ شده و اصح آن است كه در اينجا نسخ نيست زيرا كه جهاد اكراه قلوب نيست تا ناسخ آن باشد.

مرحوم شعرانى:خداوند انسان را مختار آفريد تا خود اختيار نيك يا بد كند و در اين مصلحتهاست و اجبار هرچند بر امر نيك باشد اختيار از آن بهتر است و جباران اين سخن را نمى پذيرند،پيوسته مردم را به ارعاب و تهديد به كارهائى موافق ارادهؤ خويش وادار ميكنند و گاه باشد كه جبارى خود را مصلح و دلسوز مردم داند و بهانه آورد كه آنها را به مصالح آنها اجبار ميكند و جواب آن است كه هيچ مصلحتى بالاتر از دين خدا نيست و خدا آنها را مجبور نكرد و مصلحت هرچند عظيم باشد اختيار داشتن مردم از آن عظيمتر است و اگر تمام نعمتهاى جهان را براى انسان فراهم آورند و او را در زندان كنند چون برخلاف طبع او است بر او دشوار باشد.

سوره مباركه فجر

و ليال عشر

مؤلف: و در خبر است كه رسول را گفتند جوانى هست كه از اين ده روز پيوسته روزه دارد، او را بخواند و گفت چه شنيده اى در فضل اين ايام. گفت يا رسول الله چيزى نشنيده ام جز آن نيست كه ايام حج است و حاجيان در اين ايام در افعال حج باشند من نيز خواهم كه در چيزى باشم. گفت بشارت باد تو را كه هر كه يك روز از اين ده روز روزه دارد همچنان باشد كه صد برده آزاد كند و صد شتر قربان كند و صد اسب در راه خدا بر غازيان وقف كرده چون روز ترويه باشد و روزه دارد چنان باشد كه هزار برده آزاد كرده باشد و هزار شتر قربان كرده و هزار اسب در سبيل خداى وقف كرده و چون روز عرفه روزه دارد همچنان باشد كه دو هزار برده آزاد كرده باشد و دو هزار شتر قربان كرده و دو هزار اسب وقف كرده بر مجاهدان و دو سال روزه بنويسند او را يك سال از پيش و يك سال از پس آن.

مرحوم شعرانى:هر عمل كه در شرع حسن آن ثابت باشد مانند روزه و عبادت انسان مى تواند انجام دهد اگر چه در خصوص آن عمل دليلى وارد نباشد كه به چه كيفيت و در چه وقت به جاى آورند و از اين است دعاها و زيارت ها كه انسان به هر لفظى خواهد بسازد و بخواند.

و الليل اذا يسر

مؤلف: و قيل انه انما اضاف السير اليه لان الليل يسير بمسير الشمس فى الفلك و انتقالها من افق الى افق.

مرحوم شعرانى: و ابن عباس و قتادة و اكثر المفسرين على ان يسرى بمعنى يسير و هذا يدل على ان سطح الارض كرة اذ لو كان مسطحا

1. اعلى /19منهج الصادقين ج 10 ص 221

-غاشيه /22منهج الصادقين ج 10 ص 228

صفحه 479

جميعا لانعده الشعاع دفعة واحدة عن جميع السطح ثم اذا طلعت الشمس ظهر الشعاع فى جميع السطح دفعة واحدة كسراج اوقد فى دار و لم يكن لسير الليل معنى ولكن لما كانت كرة انتقل الظلام من موضع الى موضع كسراج يدار به برج مدور فاعرف و بالله التوفيق.

اِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ.الَّتى لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهافى الْبِلادِ.⁽¹⁾

مؤلف: قال وهب بن منبه...

مرحوم شعرانى: وهب بن منبه من ابناء فارس فى اليمين كان عالما بالتوواريخ و الفصص قارئا لكتب الاولين عارفا بلغاتهم ولكن ليس حجة اذ لم يكن معصوما فلاعتناء باقوال ساير المورخين و الذى لاريب فيه ان بعض الملوك امر بيناء اعمدة و طيقان عليها و امر بالتراب جعل على السقوف فغرسوا اشجارا و احثوا جنات عالية على السطوح و المواضع المرتفعة و كل ذلك فى بلاد بابل حيث لا جبال و لا اودية فيها فاشتهت زوجته التى كانت من بلاد الجبل متنزها يشبه متنزهات بلادها و هو احمد العجائب السبعة من ابنية بنى آدم.

مؤلف:،شهران است كه "ارم"بلده عاديان استو"ذات العماد"صفت ان است.يعنى شهر ارم خداوندستون عظيم وبناى رفيع است كه مثل ان درهيچ بلادى نبوده ونيست.

مرحوم شعرانى:اهل هفت بناراازعجائب عالم شمرده اند.يكى ازانهاباغى است دربابل كه ستونهابراورده بودندكاشت بدين صفت بنادرهيچ جاى جهان كسى به خاطر نداردوفرنگيان گويند:اين باغ را"سميراميس"ملكه بالبل سانخته بود وباغ "ارم ذات العماد"كه ستونهاداشت اين است واگر اين سخن صحيح باسشد سلاطين كلده وبابل وانها كه درمركز عراق سلطنت كردندازقوم عاد بودندوپيش ازاين گفتيم خداوندتعالى انان رابه عظمت وشوكت وبسيارى نعمت وصف كرده وشايداين قوم سالهادرعربستان حكومت داشتندانگاه برعراق ومصروشام وغير ان مسلط گشته،الله العالم .

مؤلف: گفتند براى آن ذات العماد خواند ايشان را كه بعضى از ايشان بنا كردند بر ستون هاى محكم بلند و عماد و عمد و عمد جمع عمود باشد. وهب بن منبّه روايت كرد از عبدالله بن قلابه كه او گفت مرا شترى گم شد به طلب او در بيابان مى گرديدم به بيابان عدن افتادم شهرى ديدم در آن ميان بيابان و حصنى در ميان آن و پيرامن ان حصن كوشك هاى بنا كرده بلند، گفت فراز شدم آنجا و گمان بردم كه آنجا كسى هست كه من احوال شتر وى بپرسم بر در حصن بنشستم كسى در نمى شد و بيرون نمى آيد و هيچ حسّى و حركتى نبود گفت از اسب فرود آمدم و اسب را ببستم و شمشير بركشيدم و از در حصن در رفتم دو بنا ديدم به غايت بلند و محكم.

مرحوم شعرانى: 1ـ در تاريخ بابل آمده است كه ستون ها زير بنا برآورده بودند و روى ستون ها سقف زده روى سقف خاك انباشته بودند و درخت بسيار كشته و باغ هاى بلند و معلق ساخته بودند و آن را از عجائب هفتگانه جهان مى شمارند و اكنون موافق اوصاف منقول تصويرى از آن باغ ها كشيده در كتب اروپائيان به طبع رسيده است و اهل كلده و بابل شعبه از قوم عاد بودند. 2ـ در يمن قصرهاى قديم بسيار بوده مانند قصر غمدان و در اوائل اسلام كهنه شده و بى اهل مانده و رفتن مردى در يكى از آن قصور و كاوش بازمانده آنان از مردى عرب بعيد نيست و شايد هم چيزى نفيس به چنگ آوردند. چنانكه هنوز از خرابه هاى قديم نفائسى به دست ما مى ايد و مبالغات ديگر كه در اين حكايت آمده است عادت ناقلان است و غالباً در اين گونه قصص اتفاق مى افتد و قول وهب بن منبه حجت نيست.

مؤلف: كعب الاحبار بازنگريد مرد را بديد گفت هذا و الله ذاك الرجل به خداى كه مرد اين است.

مرحوم شعرانى: سخن كعب الاحبار را باور نبايد كرد چون به دروغ گوئى معروف بوده و او همان است كه ابوذر غفارى عليه الرحمة در حضور عثمان وى را به عصا زد براى فتواى غلط كه داده بود و بد گفت و دشنام داد و در كتب انبيا هر چه پيش گوئى كرده باشند به اين تفصيل نخواهد بود كه كعب الاحبار شخص او را كه وارد آن قصر مى شود ببيند و بشناسد.