مرحوم شعرانى: گروهى از صوفيه گويند كسب و تجارت هم اعانت ظالم است كه باج راه و گمرك مى ستاند و از اين جهت ترك تجارت را اولى ميدانند و اين قول را در تجريد از بعض قدماى آنان نقل كرده است و گروهى گويند چون عملى به قصد اعانت ظالم نباشد حرام نيست و اعانت به نيت اعانت حرام است. پس شكستن قلم به دست آن مرد صالح واجب نبود چون قلم را به نيت اعانت ظالم نتراشيد اما اين سخن مطلقاً صحيح نيست چون اگر كسى شمشيرى به دست ظالم دهد در وقتى كه ميخواهد كسى را بكشد اعانت او كرده است اگر چه به قصد ديگر شمشير به دست او بدهد و تفصيل اين مسائل را در كتب فقه بايد جست. بارى واجبات معاش و عبادات را نمى توان ترك كرد براى آنكه ظالم باج مى گيرد و الاكسب و تجارت و حج و امثال آن تعطيل مى شود. اگر گوئى ايمنى راه شرط حج است گوئيم چون ايمن نباشد خطر جان و عرض و مال نامحدود است برخلاف باج گرفتن ظالم كه آن را در عرف ناايمنى نمى گويند تجار با وجود باج و گمرك از فرستادن كالاى تجارت ابا ندارند. اما در ناامنى مال نمى فرستند خوف در اين هست و در آن نيست.

مؤلف: ولما توجه تلقاء مدين.

مرحوم شعرانى: لاتعرف اليهود شعيبا باسمه اذ ليس هذا الاسم فى التورية و انما ذكر فيها يثرون كاهن مدين و ان موسى(ع) نكح بنته ورعى غنمه فى المدة المذكورة و لما ورد ذكر شعيب فى القران و انه نبى مدين و ذكر ان موسى عليه السلام ورد مدين و وقع ما وقع بينه و بين ابى هاتين المرأتين حمله المفسرون على ان هذا الرجل هو شعيب بقرينة كونهما فى مدين الا وهبا و سعيد بن جبير فقالا انه غير شعيب موافقا للتورية.

قالَتالانَسْقى حَتّى يُصْدِرَالرِّعاءُوَاَبوُناشَيْخٌ كَبيرٌ.⁽¹⁾

مؤلف: اتخذء اجيرا.

مرحوم شعرانى: قال فى كنز العرفان قوله يا ابت استاجره و قوله على ان تاجرنى ثمانى حجج دلاعلى مشروعية الاجارة و ان كانت فى شرع غيرنا لاصالة عدم النسخ مع اشتمال عقدها على كونه من متممات نظام النوع لانه مما يضطر اليه لما تقرر فى العلوم الحقيقية ان الانسان لايمكن ان يعيش وحده فيفتقر الى المعاضدة و ذلك غير واجب على الغير القيام به فيجوز اخذ العوض عليه.

مؤلف: قيل معناه على ان تجعل جزائى و ثوابى اياك على ان انكحك احدى ابنتى ان تعمل لى ثمانى سنين فزوجه ابنته بمهر و استأجره للرعى و لم يجعل ذلك مهرا و انما شرط ذلك عليه و هذا على وفق مذهب ابى حنيفة والاول أصح و اوفق بظاهر الاية.

مرحوم شعرانى: 1- يجوز عندنا جعل منافع الحر مهراً للمرئة و يدل عليه ظاهر الاية فان كلمة على تدل على ان عمل موسى(ع) بدل التكاح و بدل النكاح هو المهر و قال الجصاص ليس عمله(ع) مهراً لان المهر يجب ان تستوفيه المراة لا ابوها و موسى انما عمل لشعيب و الجواب ان هذا لايدفع ظاهر كلمة على فلعل فى شرعهم كان المهر لابى المرئة او لعل الاغنام كانت للمرئة و كلم شعيب(ع) فى النكاح والمهر ولاية او رضيت ابنته بتسليم المهر الى ابيها.

2- قال فى كنز العرفان فى الاية اشارة الى وجوب ضبط العمل بالمدة ان قدر بها والا فبغيرها من الضوابط اقول انما قال اشارد و لم يقل دلالة لانه ليس فى عمل شعيب دلالة على وجوبه و عدم جواز غيره و الاولى الاستدلال على وجوب الضبط اسود الراس ابيض الجسد بما يدل على وجوب الوفاء و حرمة بخس حقوق الناس فان الشىء اذا لم يكن منضبطا لايصدق فيه الوفاء والبخس لان البخس انما هو النقص عن مقدار معلوم و لو كان العقد على غير معلوم جائز السهل الخروج عن عهدة الوفاء بكل شىء و لغى الامر بالوفاء لان الوفاء و عدمه سيان تقريباً فى مثله «1» واتفقوا على ترك الامالة فى عصاك لانه ثلاثى واوى مكتوب بالالف واثبت الياء فى فاتقون يعقوب وصلا و وقفا و فتح الياء من معى ردا حفص وحده و نقل حركة همزة ردا الى الدال نافع و اثبت الياء من يكذبون فى الحالين يعقوب و وصلاورش.

مؤلف: ابن جبيرگفته كه ايشان دختران برادرزاده شعيب بودندكه اورايثرون گفتندى وشعيب قبل ازاين وفات كرده بود.

مرحوم شعرانى: درتورات گويد:يثرون كاين مدين به جاى شعيب رااهل كتاب نشنيده ونمى شناسدوابن جبيرخواست ميان قول تورات وقران جمع كند.اما چون شعيب مبعوث براهل مدين وايكه بودوموسى(ع)هم به مدين امداكثرمفسران شعيب راباپدرزن حضرت موسى منطبق شمرده اند.

قالَ ذلِكَ بَيْنى وَبَيْنِكَ اَيَّماالْاَجَلَيْنِ قَضَيْتَ فَلاعُدْوانَ عَلَىَّ ...⁽²⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. قصص 23 /منهج الصادقين ج 7 ص 86

2. 4)قصص 28 /منهج الصادقين ج 7 ص 91

صفحه 361

مؤلف:حسين ابن سعيد ازصفان روايت كرده كه او گفت:ازابى عبدالله پرسيدند آيا جائز است كه مرد متزوج شود بر زن و دخل كند قبل از وفا كردن بشرط نكاح كه آن در اين مقام اتمام هشت سال يا ده سال است كه مدت اجاره است براى پدر زن خود شعيب /فرمود:موسى به علم نبوت مى دانست كه به شرط معهود وفا كند. گفتند: چگونه؟ فرمود: مى دانست باقى مى ماند تا وفا كند .

مرحوم شعرانى:شرعاً جائز است دخول به زن پيش از اتمام مدت هر چند علم به بقا نداشته باشد و اگر در بين مدت شوهر درگذشت عوض آن در مال اوست ،بايد ورثه شوهر به زن بپردازند و اگر از اين روايت چيزى بر خلاف اين مفهوم گردد ضعيف و غير معمول به است.

فَلَمّاقَضى موُسى الْاَجَلَ وَسارَبِاَهْلَهَ...⁽¹⁾

مؤلف:درچهل سالگى به اجازه شعيب متوجه مصرگشت به جهت زيادت مادروخواهروبرادروبه روايت ابى بصيرازابى عبدالله(ع)متوجه بيت المقدس شد.

مرحوم شعرانى:اين روايت به نظرمناسب ترمى ايد،چون حضرت موسى(ع9ازمصريان مى ترسيدعلت نداشت بيش ازامرپروردگار بدانجارود.بيت المقدس هم درزمان حضرت موسى(ع)ساخته نشده بود.البته مرادمكان بلادمقدسه است كه ابراهيم بدانجامدفون بودواباءحضرت موسى(ع)درانجابسربرده بودند.ودرتورات گويد:درصحراگوسفندان پدرزن خويش رامى چرانيد.

فلماايتهانودى من شاطىءالواد الايمن فى البقعة المباركة من الشجرة ان يا موسى...(2)⁽²⁾

مؤلف:ايه دليل است كه كلام خدامحدث است ومتكلم فاعل كلام نه انكه كلام به وى قائم باشدبراى انكه حقتعالى فرموده كه موسى راازدرخت نداكردندوتاكلام به درخت قائم نشودبه معنى حلول،موسى ازوى نتواند شنيدوچون ازدرخت نداى"انى انالله"شنيد پس بنابرتسليم اينكه كلام حق تعالى بروى قائم است لازم ايد كه شجره عين اوباشدواين باطل است وحينئذولازم ايدكه ان كلام كلام خدابوده باشدودرخت محل ان كه حق تعالى ان رادروى ايجادفرموده باشد وچون چنين است پس متكلم فاعل كلام بودنه انكه كلام قائم به وى بود.

مرحوم شعرانى:اهل سنت گويند:كلام خداقديم است وازثورى نقل مى كنندكه"القران كلام الله غيرمخلوق منه بداواليه يعود"واين سخن به معنى ومتناقض مذهب ايشان است واگرقران مخلوق نيست پس"منه واليه يعود"چه معنى دارد؟انچه ازديگرى پديدايدمخلوق است وعلماى ايشان غريزه عوام رامقدم براستدلال عقلى شمرند چون دراحترام قران براى عوام زيادمبالغه بايدكردگفتند:قران قديم است ولوانكه عقلى ممكن نباشد،نظيرانكه عوام ماگويند:درسخن امام مجاز نيست.وعلماى اهل سنت صفت قران رابه هركلام الهى تعميم دادند.

مؤلف: و فى انقلاب العصاحية دلالة على ان الجواهر متماثلة و انها من جنس واحد لانه لاحال ابعد الى حال الحيوان من حال الخشب و ما جرى مجرى ذلك من الجماد فاذا صح قلب الخشب الى حال الحيوان صح ايضا قلب الابيض الى حال الاسود.

مرحوم شعرانى: جرى على اصطلاح المتكلمين فى الجوهر والحال والجنس و ان جرينا على اصطلاح الحكما قلنا قلب العصاحية تدل على ان الهيولى اى المادة فى الاشياء واحدة اذ لاصورة ابعد من الصورة النوعية الحيوانية من الصنرة النوعية للخشب و امثاله من الجمادات فاذا صح قلب الخشب حيوانا بزوال صورة الخشب عن المادة و حصول صورة الحيوان فيها صح ايضا زوال اسواد و حدوث البياض فى مادة واحدة خلافا لمن قال لايمكن تبدل الاعراض الا بتبدل المواد.

وَاضْمُمْ اِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ.⁽³⁾

مؤلف:ازكشاف نقل مى كند كه ازاسعمى روايت شده كه رهب به معناى پوستين است.پس معنى اين است كه:اى موسى دست ازاستين به جانب خودضم كن.پس مؤلفمى گويد:اين وجهى ضعيف است چه باوجودعدم فصاحت موسى دران شب جبه بى استسن پوشيده بود.

مرحوم شعرانى:منظورازعدم فصاحت استعمال لغت حميراست كه مردم كه مردم حجازاستعمال نمى كردندومعناى ان رانمى دانستنددرقران كه فصاحت به حداعجازاست صحسح نيست.اما اينكهحضرت موسى(ع)دران شب جبه بى استين پوشيده بوداثبات ان به انداه مشكل است.

قالَ سَنَشُدُّعَضُدَكَ بِاَخيكَ.⁽⁴⁾

مؤلف:ازحضرت صادق(ع)نقل مى كندكه چون موسى(ع)روى به فرعون كرداورابشناخت وگفت:"الم نربك فيناوليدا...

مرحوم شعرانى:درتورات امده است كه اين فرعون بعثت غيرازان فرعون زمان ولادت حضرت موسى(ع)بودواينهاقضيه قتل قبطى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1قصص 29 /منهج الصادقين ج 7 ص 95

2. 2)قصص 31 /منهج الصادقين ج 7 ص 96

3. قصص 32 /منهج الصادقين ج 7 ص 97

4. قصص 35 /منهج الصادقين ج 7 ص 100

صفحه 362

رافراموش كرده بودندو"الم نربك فيناوليدا"كه فرعون زمان بعثت گفت به اعتبارخانواده بود،يعنى ماوپدروخاندان ماتوراتربيت كردند.ونصاريگويند:فرعون زمان ولادت مسس دوم سيمين پادشاه سلسله نوزدهم است وفرعون خروج كه هلاك شدمنفتاح بن رامسس است.والله اعلم.

فَاَوْقِدْلى ياهامانُ عَلى الطّينِ فَاجْعَلْ لى صَرْحاًلَعَلّى اَطَلِعُ اِلى اِلهِ موُسى.⁽¹⁾

مؤلف: لعلى أطلع الى اله موسى.

مرحوم شعرانى: ذكر الامام الرازى فى تفسيره عن بعض احبار اليهود ان هامان لم يكن وزير فرعون بل كان وزير ملك آخر بعد زمان فرعون و موسى(ع) و اجاب بما حاصله انه لاعبرة بكتب اليهود و تواريخهم لعدم تواترها و اقول يمكن ان يكون كلمة هامان نظير كلمة فرعون اسما عاما يطلق على كل وزير يعتمد عليه الملك و مثله شائع فى كل عصر.

مؤلف:زادالمسيرآورده كه هامان پنجاه هزاربناءجمع كردوراى مزدوراخ به طبع آجروپختن گچ وآهك وتراشيدن چوب وگذرانيدن مسمار برآن ورفع امربناكردوبناى محكم ورفيع برآوردكه هيچكس پيش ازآن بدان طريق صرحى نساخته بودوچنان بناى بلندبساخت كه عقل نتوانست "كمندفكرفكندنبگوشه بامش"چون بنا بهاتمام رسيدفرعون به بالاى آن برآمدودرخيال اوآن بودكه به فلك نزديك رسيده باشدچون درنگريست آسمان رابربالاى صرح همچنان ديدكه ازروى زمين مى ديدمنفعل گشته بفرمودتاتيربطرف آسمان انداختندتيرخون آلوده بازگرديدبه جهت امتحان وفتنه اوفرعون گفت بكشتم خداى موسى را.

مرحوم شعرانى:درقران كريم ذكران نيست كه فرعون ان كاخ رابناكرديانكردوسلاطين گاهى اين گونه سخن مى گويندنه براى عمل وبه هرحال ازمردم ان زمان اين گونه دورنيست چنانكه درعهدمابامصارف بسيارموشك مى سازندو20 تا30 فرسخ بالاى زمين مى پرندومى گويندفضاراتسخيركرديم ودراسمانهاملائكه نديديم نظيرانكه كيكى ياپشه ايازبينى به گوش انسان بپردوگويدمن پنچ قطعه كره زمين راگرفتم وبرهفت اقليم مسلطگشتم واينان هم مانندفرعون وهامان موجودغيرجسمانى رامعتقدنيستندوگويند:اگرخداوملائكه هستندجسمندوبايددرمكانى قرارداشته باشندوقتى جسم نيستندنيستند.

وَاَتْبَعْناهُمْ فى هذِهِ الدُّنيالَعْنَةً.⁽²⁾

مؤلف:وازپى دراورديم ايشان رايعنى به ايشان لاحق ومتصل گردانيديم دراين سراى لعنت راتاملائكه ومؤمنان برايشان لعن ميكنند.

مرحوم شعرانى:سرشناعت ظلم ان است كه خداوندانسان رامختارافريده است وظالمان اورامجبورمى كنند وچون جبربرخلاف طبيعت انسان است قهراًانسان پيشوايان ظلم رالعنت مى كند وانبياء(ع)راچون برخلاف جباران برخاستندوتحكم هيچ فردبشرى رابرفردديگرروانشمردندوان موافق طبيعت انسان است برانان درودمى فرستند. در شريعت انبياءفقطحكم وفرمان خدابرمردم جارى است وهيچ كس حق نداردقانونى جعل كندومردم رابه اطاعت ان ملزم سازدواجبارانسان برخلاف طبع وى مانند ان است كه كسى بخواهددرخت انگررازيركاسه بپرورد.

وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الغَرْبىِّ وَما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إذْ نادَيْنا

مؤلف: و اى محمد تو جانب كوه طور نبودى چون ما ندا كرديم موسى را كه اى موسى كتاب بستان به قوه. وهب منبّه گفت: موسى(ع) در مناجات گفت الهى محمد را به من نماى خداى تعالى گفت: تو او را در نيابى اگر خواهى تا امت او را ندا كنم تا تو از ايشان بشوى. گفت: بلى يا رب. خداى تعالى ندا كرد يا امّت احمد از اصلاب پدران آواز آمد لبيّك و سعديك، و اين قول آنان باشد كه گويند و اين درست نيست.

مرحوم شعرانى: يعنى عالم ذر به معنى ظاهر درست نيست و آنچه محققين گفتند كنايه از فطرت و خلقت مردم است بر توحيد.

قُلْ فَأْتوُابِكِتاب مِنْ عِنْدِاللّهِ هُوَاَهْدى مِنْهُمااَتَّبِعْهُ اِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ.⁽³⁾

مؤلف: معناه قل يا محمد لكفاره قومك فاتوا بكتاب هو اهدى من التوراة والقرآن حتى انبعه ان صدقتم فى ان التورية والقرآن سحر ان.

مرحوم شعرانى: والتورية و ان كانت محرفة و منسوخة الاحكام فى زمان النبى(ص) فلا يبعد ان يصفها الله تعالى بانه لا كتاب اهدى من القرآن و منها و ذلك لانه قد بقى من كلام الانبياء بين كلام المحرفين و فيها آيات على عجائب قدرة الله و دلالات على توحيده و عدله و المنصف اذا تدبرها عرف منها عظمة امر النبوة والاخبار بالغيب فيها البالغة حد التواتر خصوصا ما يتضمن من البشارة برسالة نبينا (ص) يرغم انوف الملاحدة المنكرين للوحى والالهام والاطلاع على ما سياتى.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. قصص /39منهج الصادقين ج 7 ص 103

2. قصص 42 /منهج الصادقين ج 7 ص 105

3. قصص /49منهج الصادقين ج 7 ص 110

صفحه 363

مؤلف: اى أمان منا لكم ان نقابل لغوكم بمثله و قيل هى كلمة حلم و احتمال بين المؤمنين والكافرين و قيل هى كلمة تحلة بين المؤمنين.

مرحوم شعرانى: قوله سلام عليكم يدل على انه يجوز التسليم على الكفار بنية التوديع والاعراض و انما الممنوع منه التحية والفرق بينهما راجع الى النية و ليس مجرد التلفظ بالسلام محرماً و نظيره الركوع والسجود بنية الاحترام او بنية العبادة فيفرق بينهما فى النية كسجود الملائكة لادم و سجود اخوة يوسف له.

مؤلف: بگو پس بيائيد بكتابى كه از نزد خدا باشد آن كتاب راهنماينده تر باشد از اين دو كتاب كه بر من و موسى نازل شده پيروى كنم آنرا اگر هستيد راستگويان كه تورات و قرآن سحر است و يا موسى و هارون و يا موسى و محمد(ص)ساحرند و بدان كه اضمار موسى و محمد(ص)در كلمه منهما بجهت دلالت معنى است بر آن و اين كلمه مؤيد آن است كه مراد به ساحران موسى و محمد باشد.

مرحوم شعرانى: درمقدمه جداول گفتيم: اين ايه راملاك اعجازقران گرفتندوسيداحمدخان هندى گفته است مناط اعجاز قران هدايت اوست نه فصاحت اووماين رانپسنديديم هرچندكتابى هدايت كننده ترازقران وتورات موجودنيست وبااين همه كه مردم اروپادرعصراخيرازدين تبرى جستندتصديق مى كنيم كتابى كه بيشترازهركتاب نشروطبع وترجمه به زبانهاى مختلف شده است تورات است وشهادت به توحيدورسالت كه ديباچه هرسعادت است ازتورات مستفادمى گرددوحضرت موسى فرمود:اى بنى اسرائيل،بدانيد كه يهوه يعنى هست مطلق خداى يگانه استوتعبيرازخداى يگانه به يهووهستى مطلق اعجازعلمى است ودرباره رسالت فرمود:خداوندپيغمبرى مانندمن ازميان شمابرمى انگيزدوكلام خودرابه دهانش مى گذاردوكلام هدايت بالاترازاين كه خبرغيب دادوبه وجودپيغمبرخاتم(ص)ارشادكرد.اماهدايت حاجت به ذكروتذكردارد.

مؤلف: اى أمان منا لكم ان نقابل لغوكم بمثله و قيل هى كلمة حلم و احتمال بين المؤمنين والكافرين و قيل هى كلمة تحلة بين المؤمنين.

مرحوم شعرانى: قوله سلام عليكم يدل على انه يجوز التسليم على الكفار بنية التوديع والاعراض و انما الممنوع منه التحية والفرق بينهما راجع الى النية و ليس مجرد التلفظ بالسلام محرماً و نظيره الركوع والسجود بنية الاحترام او بنية العبادة فيفرق بينهما فى النية كسجود الملائكة لادم و سجود اخوة يوسف له.

اِنَّكَ لاتَهْدى مَنْ اَحْبَبْتَ وَلكِنَّ اللّهَ يَهْدى مَنْ يَشآءُوَهُوَاَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ.⁽¹⁾

بعضى از اهل خلاف نقل كرده اند از ابن عباس كه آيه در شأن ابوطالب نازل شد.چه رسول(ص)بسيار طالب اين بودكه ابوطالب ايمان اوردوكاره اسلام وحشى بود كه قاتل همزهاست.قضيه منعكس شد،ابوطالب اسلام نياورد بردايره اسلام امد.وشبهه نيست دراينكه اين كلامى است درنهايت ركاكت چه جايز نيست كه اراده ان حضرت مخالف ارادة الله باشد.

مرحوم شعرانى:تكفير ابوطالب دردولت بنى عباس علت سياسى داشت چون مى گفتند،ما فرزندان ان عم پيغمبريم كه به اوايمان اوردومقصودعباس است ومدعيان امامت از خاندان ابى طالب فرزند ان عمندكه ايمان نياورد،مقصود اين بودكه ائمه اهل بيت(ع)را منفور كنندوجماعتى اززهادساده لوح كه از اين اموراگاه نيستتندكفرابطالب راجزءدين گرفتندبا اينكه دانستن فرد فرد اشخاص مؤمن وكافرجزءدين نيست چون برما واجب نيست بدانيم فلان مردمعين ولوازخاندان رسول(ص)ايمان اورد يا نه.

مؤلف:پيغمبراكرم(ص)به جابربن عبدالله فرمود توپنجمين فرزند منحضرت باقر عليه السلام ردرك ميكنى وسلام مرابه ايشان برسان وجابرروزى در خدمت حضرت سجادعليه السلام ان حضرت را ملاقات نمودوازحركات وسكنات اودريافت كه حضرت باقراست ولذا سلام حضرت رسول (ص)به ان حضرت رسانيد.(2)⁽²⁾

مرحوم شعرانى:در اين وقت جابرهنوز نابينا نشده بودوانكه گويد در سال 61 هجرى چون به زيارت قبرمطهرحضرت ابيعبدالله الحسين(ع)امد نابينا بودصحيح نيست اما دراخر عمر نابينا شد وچون وفات اورادرسال 72 نوشته اندحضرت باقر(ع)هنگام وفات او بيست ساله بود وخود جابر94 سال داشت ودر كتب حديث عامه امام محمدباقر(ع)ازجابرروتيت دارد.

وَماعِنْدَاللّهِ خَيْرٌوَاَبْقى.⁽³⁾

مؤلف:وانچه نزديك خداى است ازثواب انجهانى ونعمتهاى جاودانى بهتراست فى نفس الامرازاين،چه لذت ان به جهت كامله است وخالص ازكدورت محنت ومشفت وپاينده تربه جهت انكه ابدى است.

مرحوم شعرانى:از اين ايه مستفادمى شودكه ثواب اخرت دراين دنيانيست چنانكه قعض اوهام بدان رفته است مانندتناسخيان بلكه درعالمى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 1)قصص 56 / منهج الصادقين ج 7 ص 113

2. 2)درذيل ايه نور54/منهج الصادقين ج 6 ص 336

3. 1)قصص 60 / منهج الصادقين ج 7 ص 118

صفحه 364

است نزئيك به خداوندمنان چنانكه ان را(وماعندالله)فرمود.

مؤلف: قيل ان معنى أمها أم القرى و هى مكة و قيل يريد معظم القرى من سائر الدنيا.

مرحوم شعرانى: 1- و بذلك يعلم ان مكة انما سميت ام القرى لانها اعظم بلاد العرب و فى كل بلاد قرية تسمى ام القرى و هى عاصمة البلاد.

2- ثم يكون بالياء قالون بخلف والكسائى واتفقوا على التخفيف فى فعميت.

3- اى بدلت العلم بالجهل عندك و شرى جاء بمعنى التبديل سواء كان بيعا او اشتراء.

اِنَّ قاروُنَ كانَ مِنْ قَوْمِ موُسى.⁽¹⁾

مؤلف:وگويند:قصه قارون متصل است به آيه"فما توتيتم من شيئى فمتاع الحياة الدنياو ما عند الله خير و ابقى".

مرحوم شعرانى:نام قارون در تورات قورح و قصه طغيان وى و هلاكت او را با هم مسلكان او و با هر چه داشتند كه زمين شكافته شد و همه آنان به زمين فرو رفتند در فصل 16 سفر اعداد آورده است و او كهانت داشت و اجراى مراسم دين ميكرد اما از كثرت مال و گنجينه هاى او سخنى در تورات نيست و البته از جمله امورى است كه فراموش كردند.(و نسوا حظاً مما ذكروا به).

فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارهِ الارْضِ

مؤلف: قتاده گفت روايت كرده اند كه هر روز قامتى بر زمين فرو شوند و به قرار زمين نرسد تا روز قيامت.

مرحوم شعرانى: سخن قتاده حجت نيست و از حكايت قارون همان معتبر ومسلم است كه از قرآن استفاده شود يا از قول معصوم به صحت پيوندد و ديگر گفته هاى ناقلان مانند عرايس ثعلبى كه بيشتر اين حكايات از اوست مشكوك است و بزرگى زمين چندان نيست كه اگر تا قيامت روزى يك قامت فرو روند به آخر آن نرسند.

اِنَّ الَّذى فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرآدُّكَ اِلى مَعاد. ⁽²⁾

مؤلف: للنبى(ص) والمعنى ان الذى اوجب عليك الامتثال بما تضمنه القرآن و انزله عليكم (لرادك الى معاد) أى يردك الى مكة عن ابن عباس و مجاهد والجبائى و على هذا فيكون فى الاية دلالة على صحة النبوة لانه اخبر به من غير شرط ولا استثناء و جاء المخبر مطابقا للخبر.

مرحوم شعرانى: ان الذى فرض عليك القرآن اى الله سبحانه الحكيم العالم بالعواقب لايمكن ان يبتدء فعلا يعلم انه لايتم فانه لغو و انما يشرع فى مثل هذالفعل الجاهل بالعاقبه فاذا انزل القرآن على رسوله فلاريب انه يظفره على اعدائه و بذلك يعلم صحة مذهب اصحابنا فى النسخ و انه لايجوز قبل حضور وقت العمل قال السيد المرتضى رحمة الله فى الذريعة فى الفرق بين النسخ والبداء شرائط و هى اربعة ان يكون الفعل المامور به واحد او المكلف واحداً والوجه كذلك والوقت كذلك فما اختص بهذه الوجوه الاربعة من امر بعد نهى او نهى بعد امر اقتضى البداء لانه لاوجه له الا تغير حال المكلف (بالكسر) فى العلم او الظن لانه لو كانت حاله على ما كانت عليه لما امر بنفس ما نهى عنه او نهى ما امر به مع بافى الشرائط انتهى و قال السيد عميد الدين فى شرح التهذيب فى النسخ قبل حضور وقت العمل منع منها اصحابنا و جماهير المعتزلة و ابوبكر الصير فى من اصحاب الشافعى و بعض الحنابلة و جوزه الاشاعرة و اكثر الشافعية ثم قال لنا وجهان الاول لوجاز ذلك لزم البداء اعنى ظهور حال الشىء بعد خفائه على الله تعالى و التالى باطل فالمقدم مثله اما الملازمه فلان شروط البداء تحقق ثم ذكر نحوا مما ذكره السيد فى الذريعه يبسط و مثله من غيره كثير والحاصل ان كل ماهو نقض للغرض فى التكليف لايجوز على الله تعالى و اذا انزل القرآن على رسوله فلابد ان يظفره و للمتأخرين كلام فى النسخ والبد الا يعتمد عليه و ربما خرجوا به عن اصول المذهب بل ربما التزموا بامر افسدو هو ان الوحى الى الانبياء قد لايكون من الله تعالى بل من بعض النفوس العلوية الغير العالمين بما يغيره الله من عالم لوح المحو والاثبات و عندنا يجب بقاعدة اللطف ان يكون الوحى بامرالله و يحفظ الانبياء من كل شىء يوهنهنم عند الناس و منها تكذيبهم فيما اخبروا به.

مؤلف:به درستى كه انكه فرض كرده است برتوتبليغ وتلاوت قران وعنل به اوامرونواهى ان هرامنه بازگرداننده است تورابه جاى باز گشت يعنى كله.

مرحوم شعرانى:اهل ادب گئيند؟:چون حكمى رابرتوفرض كرده وتبليغ ان رالاوم فرمودخداوند براى كمال قدرت خود نقض غرض خويش منى كند وانچه راخواهد البته به انجام رساند.

وَماكُنْتَ تَرْجوُااَنْ يُلْقى اِلَيْكَ الْكِتابُ اِلّارَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. قصص /76منهج الصادقين ج 7 ص 125

2. 5)قصص 85 / منهج الصادقين ج 7 ص 134

3. قصص 86 /منهج الصادقين ج 7 ص 135

صفحه 365

مؤلف:ونبودى توكه اميدمى داشتى يعنى هرگزاميدنداشتى ودرخواطرخودخطورنمى كردانكه القاءكرده شودومنزل گرددبه تواين كتاب كه قران است.ليكن القاى ان كرديم به توبه جهت بخششى ونعمتى ازافريدگارتو.

مرحوم شعرانى:علماى شيعه گويندكه پيغمبر(ص)پيش ازبعثت به شريعت خودعمل مى كردوتابع هيچ دين ديگرنبود،اگرگويى اين سخن علماى شيعه بااين ايه مناقض است گوييم:مرادازاين ايه به فرض عدم اراده الهى است.يعنى اگرفرضاًعنايت پروردگاربه تونبوداميدوارنبودى به نزول قران چنانكه ماگوييم بچه شيرخوارنمى توانست براى خودشيرتهيه كند،يعنى اگرخدادرپستان مادرش شيرنمى افريد.

تَكُونَنْ ظِهيراً لِلكافِرينَ

مؤلف: واجب نبود كه پيغامبر(ص) وقتى معاونت ايشان كرده باشد تا خداى او را نهى كند چو نهى درست بود از فعلى كه هرگز منهى نكرده باشد، و بر خاطر او گذشته نبود، و گفتند مانند اين آيات حق تعالى براى تعليم و توقيف ما گفت.

مرحوم شعرانى: در اين چند آيت تقدم طبعى ملاحظه شده است. يعنى آنچه مقتضاى ذات است مقدم است بر آنكه از غير فرا گرفته شود و ممكن آنچه دارد از خداوند گرفته است و مقتضاى ذاتش نداشتن و فقر است چنانكه گوئيم خداوند به ما جان و تن داد و دست و پا و چشم داد، نه آن است كه ما وقتى موجود بوديم و جان و تن و دست و پا و چشم نداشتيم، بلكه تا بوديم همه اينها را خداوند به ما داده بود همچنين وقتى پيغمبر را خطاب كرد پشتيبان كافر مباش نه آن است كه وقتى پشتبيان بود و اينكه فرمود «ما كنت ترجو أن يلقى اليك الكتاب» معنى آن است كه ذات امكانى تو اتقتضا ندارد به ذات خويش عالم به كتاب باشى بلكه مؤمن به خداوند هم و علم اينها همه از جانب او در اول خلقت در طينت تو نهاده است.

 

سوره مباركه عنكبوت

سآءَمايَحْكُموُنَ.⁽¹⁾

مؤلف: بد است انچه حكم ميكنندكه ان مظنه فوت ايشان است ازماوعدم لحوق عذاب مابه ايشان.

مرحوم شعرانى: يعنى چون انسان حكمت واتقان صنع الهى را مشاهده كندودريابدفاعل باشعوربراى غرض بزرگى اين جهان راافريده است بازتصوركند كه هركس هرجنايتى كند عقاب نخواهدداشت تصوربدوغلطى كرده است.

فَلْيَعْلَمَنَّ الَّذينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الكاذِبينَ

مؤلف: گفتند چون صدق و كذب ايشان حادث بود علم به آن على ما هو الا آنگه نباشد كه در وجود آيد بر سبيل توسّغ عالمى را چون صادقى نهاد.

مرحوم شعرانى: يعنى راست گفتن و دروغ گفتن حادث است نه قديم و علم خدا قديم است. چون از ازل ميدانست صادق كيست و كاذب كيست، اما علم به آنان در وقت وقوع و وجود آنان مانند معلوم حادث است. از اين جهت عالمى يعنى عالم بودن خداوند را مانند صادقى يعنى صادق بودن آنان با وصف حدوث ذكر كرد و صفت معلوم را براى علم اثبات فرمود مجازاً چون در حقيقت علم قديم است و ثابت و معلوم حادث است و متغير و همچنانكه علم گويند و از آن معلوم خواهند مجازاً همچنان وصف معلوم را براى علم آورند مجازاً.

وَالَّذينَ آمَنوُاوَعَمِلوُاالصّالِحاتِ لَنُكَفِرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ.⁽²⁾

مؤلف:يعنى نابدسازيم كفرومعاصى ايشان را به جهت ايمان وطاعات بروجهى كه گوئياهرگزهيچ بدى نكرده اند ازكفرومعصيت.

مرحوم شعرانى:خواجه نصيرالدين طوسى وعلامه حلى رحمهماالله احباط وتكفيررانسبت به معتزله دادند و گويند اهل تحقيق اين در را نفى كنند،و قال تعالى:"من يعمل مثقال ذرة خيراًيره و من يعمل مثقال ذرة شراًيره"و براستى آنكه خدا را عادل دانذ البته به احباط و تكفير قائل نشود چون اگر در فاسق فرض كنيم كه در همه كارهاى زشت مساوى يكديگر و يكى از آنها عمل خير كوچكى انجام داده نبايد خداوند آن دو را مساوى عذاب كند بلكه بايد جزاى عمل خير كرده و لو اندك باشد بدهد و همچنين دو عادل كه عملشان در خوبى مساوى است اگر يكى اندك عمل زشت كرده نبايد نزد خدا مساوى آن باشد كه هيچ عمل زشت نكرده بلكه بايد حال اين بهتر باشد و تكفير محو گناه باشد در اين آيه را بايد حمل بر بى ارزشى و خفت و عقاب آن كرد در مقابل ثواب بسيار نه عدم محض م مرحوم مجلسى عليه الرحمه در كتاب اعتقادات منسوب به وى احباط و تكفير را ثابت كرده است و مخالفت اجماع علماى شيعه و ادله عقليه نموده و او به اندنزه اى مفتون الفاظ روايت است كه حتى تأويل يك كلمه آنرا به دليل عقلى الحاد مى شمارد و عشق او به سخنان ائمه(ع)فوق حدى است كه تصور ما بدان رس.

1. 3)عنكبوت 3 /منهج الصادقين ج 7 ص 139

2. 4)عنكبوت 6 /منهج الصادقين ج 7 ص 140

صفحه 366

فَاَخَذَهُمُ الطوُفانُ وَهُمْ ظالِموُنَ.⁽¹⁾

مؤلف:پس فرا گرفتن آن قوم را عذاب طوفان در حاليكه ايشان ستمكاران بودند به كفر و درگذشتگان از طريق حق .

مرحوم شعرانىبعضى مورخان گويند فقط قوم نوح كه مخالفت او كردند و ستمكار بودند به طوفان معاقب گشتند چون ضمير "اخذهم "به قوم نوح راجع است .پس بايد طوفان در همان كشورى باشد كه نوح در آنجا بود و دعوت او را شنيدند نه همه جهانكه دعوت به آنها نرسيده و قوم او محسوب نشدند . و ما گوئيم :اينگونه قضايا را به حدس و تخمين نمى توان ثابت كرد و بايد تابع نقل صحيح و روايات معتبره گرديد و در مجمع البحرين گويد :به قول صحيح جودى كه كشتى نوح بر آن قرار گرفت فرات كوفه بوده است . بنابر اين لازم نيست چنان آب بالا رفته باشد كه كوهى مانند ارارات را بپوشاند و اين طوفان در بين النهرين بوده است يقيناً و خلاف اهل تاريخ در نقاط ديگر است .

وَ آتَيْناهُ أجرَهُ فِى الدُّنيا

مؤلف: و أبوالقاسم بلخى گفت: روا باشد كه خداى تعالى بعضى ثواب دهد مكلّفان را در دنيا و اين مذهب درست نيست، براى آنكه از حق ثواب آن است كه خالص باشد از شوائب و مشوب نبود به هيچ رنجى و مشقّتى و در سراى تكليف اين نبود، دگر آنكه ثواب نفعى بود عظيم كه از بالاى آن نفعى نبود و نفع عظيم عاجل عقيب فعل مكلف را ملجاء بكند.

مرحوم شعرانى: اگر چه سلب اختيار نمى كند اما نزديك بدان است و كسى كه نفع عاجل در كارى ديد و ضرر بسيار در ترك آن ناچار اقدام بدان خواهد كرد، مانند كسى كه در راهى آتش و چاه و درنده و بلاها بيند و در راه ديگر

طعام نيك و شادى، البته اين دوم را برگزيند و اين دلالت بر فضل و تقوى او نكند تا مستحق ثواب باشد.

وَارْجوُااليومَ الآخِرَ

مؤلف: يونس نحوى گفت: رجا اينجا به معنى خوف است و از قيامت بترسيد.

مرحوم شعرانى: هيچ علت ندارد رجا به معنى خوف گيريم، چون ملا حده و كسانى كه عالم را منحصر به محسوس دانند و مردن به معنى نيستى گيرند اميدى به غير زندگى اين جهان ندارند و پيغمبر آنان را فرمود اميد به آن جهان داشته باشيد و مأيوس نباشيد كه مأيوس هر چه كند فعل خويش را هدر بيند مگر لذايذ و شهوات.

ان الصلوة تنهى عن الفحشاءوالمنكر.⁽²⁾

مؤلف:بدرستيكه اين نمازبازمى داردازكارى كه عقلاقبيح است وازعملى كه منهى عنه است.

مرحوم شعرانى:علت تأثيرنمازدرنهى ازفحشاءواضح است چون اين عمل جزبااعتقادباوجودپروردگارانجام نمى گيردوانكه عقيده به خداداردالبته روزى به صلاح خواهدامدوتوبه خواهدكرد.بلى گاهى ممكن است نمازعادت باشدنه ازترس خدا،چون ترك عادت بسياردشواراست نمازراترك نمى كندوسايرمعاصى را مرتكب مى شود.

مؤلف: أراد به الآيات التى اقترحوها فى قوله و قالوا لن نؤمن لك حتى تفجر لنا من الارض ينبوعا الآيات و ان تجعل الصفا ذهبا و قيل انهم سألوا آية كأية موسى(ع) من فلق البحر و قلب العصاحية.

مرحوم شعرانى: والظاهر ان الايات هى العذاب الذى نزل على الامم السالفة و لذلك اجاب رسول الله بانى منذر بالعذاب فقط و ليس انزاله باختيارى.

وَ أنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالكافِرينَ

مؤلف: و دوزخ محيط است به گرد كافران. يعنى از نزديكى به دوزخ خواهند شد پندارى كه گرد ايشان درآمده است.

مرحوم شعرانى: فاصله زمانى كه ما ميان خود و قيامت تصور مى كنيم از آنجا برخاسته است كه آخرت را قياس به دنيا مى كنيم يا آن را عين دنيا مى دانيم در زمان متأخر. اما در قرآن به اين بعد و فاصله دور اشاره نشده است، بلكه همه جا قيامت را نزديك شمرده است خصوصاً در اين آيه كه فرمايد: هم اكنون كافران در جهنم اند. گوئى پرده فاصله است كه آن برداشته شود تا احاطه دوزخ را بر خود ببينند. چنانكه فرمود: «لقد كنت فى غفله من هذا فكشفنا عنك غطاءك فبصرك اليوم حديد». همان غطاء است كه براى اولياء مانع رؤيت نيست، چنانكه فرمود: «لو كشف الغطاء ماازددت يقنا».

وَكَأَيِّنْ مِنْ دآبَّة لاتَحْمِلُ رِزْقَهااللّهُ يَرْزُقُهاوَاِيّاكُمْ وَهُوَالسَّميعُ الْعَليمُ.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. /4)عنكبوت 13 / منهج الصادقين ج 7 ص 147

2. عنكبوت 44 /منهج الصادقين ج 7 ص 163

3. 1)عنكبوت 60 /منهج الصادقين ج ص 175

صفحه 367

مؤلف:وبسيارى ازجنبندگان كه به هيچ وجه برنمى داردروزى خود رايعنى طاقت وقوت برداشتن ان ندارند وبه جهت ضعف ان رابرنتوانند داشت بلكه دهن را به ان مى رسانندوان رامى خورند ان مقداركه اورااكفاف باشديا ذخيره نمى كنند.خداروزى دهدايشان راوشمانيزكه"ومامن دابة الاعلى الله رزقها."

مرحوم شعرانى:يكى ازعجائب خلقت كه دلالت برحكمت خالق ان مى كندرزق جنبندكان است چون كسى دران نيك بنگردكه هرحيوانى راروزى مناسب وى افريده است وشهوات ان رادروى واعضاى هاضمه اورامناسب باهمان غذاخلق كرده مثلابراى طفل شيردرپستان مادروشهوت نوشيدن شيردربچه ومعده لطيف براى هضم شيروميل به خوردن گياه درگوسفندوشهوت سباع درگوشت ان گاه معده وروده براى هضم گياه درگوسفندان افريده است كه درسگ وامثال ان نيافريده،زيراكه علف ديرترهضم مى شودودستگاه هضم علف خوارمفصل تراست وهكذاواينهارابه بخت واتفاق نمى توان نسبت داد.

وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ الْسَّموتِ وَالْاَرْضَ لَيَقوُلُنَّ الْلّهُ.⁽¹⁾

مؤلف:واگربپرسى مرا اهل مكه راكه كه بيافريد اسمانها وزمين راومسخر ساخت ورام گردانيد افتاب وماه راتادر فلك خود مى روند و دورمى نمايند بر طريقهواحده بدون اختلاف هر ايينه گويند كه خداافريده است اينها راچه اين مسئله در عقول قرارگرفته كه واجب است انتهاى ممكنات به يكى كه واجب الوجودباشد.

مرحوم شعرانى:به عقيده مليين وپيروان اديان اسمانى وحكماى الهى حركت دهنده ماه وخورشيد وكرات اسمانى هيچ يك ازقواى طبيعى نيست وحكما گويند:حركت طبيعى ممكن نيست دورانى باشد بلكه بر خط مستقيم است واگر جسمى جسم ديگر راحركت دهد يا به جذب است وان رابه سوى خود ميكشدبه خط مستقيم يا به دفع وان هم به خط مستقيم است وحركت مستدير البته علت نفسانى وبا شعوردارد.

وَماهذِهِ الْحَيوةُ الدُّنياالّالَهْوٌوَلَعِبٌ.⁽²⁾

مؤلف:ونيست اين زندگانى دنيامگرمشغولى به امرباطل لاطايل وبازى به شيئى بى حاصل.

مرحوم شعرانى:اين جهان كه دنيانامندفى ذاته حيات نداردچون جامداست وجمادراچون به حال خودرهاكنى الى الابدنجنبدواينكه فرمود:حيات دنيامرادازان حيات اريتى است كه ازعالم ديگربرجمادات اين عالم فائض شده وحركات وجهشهاوتغييرات كه درنبات وحيوان مى بينيم وسبب ان انهارازنده مى ناميم هيچ يك ازماده جامدنيست بلكه ازصورت نوعيه وقواى ناميه وغاذيه ومحركه وغيرانهاست وصورت نوعيه هم به توسط علوم مفارقه برماده فائض گشته ومنشأاثارشده است پس اصل حيات ازمجردات نوريه است وحيات موجودات دنيوى عكس است ازموجودات عالم بالامانند نورافتاب كه ازخورشيدبرديوارهاى تاريك مى تابد.

 

سوره مباركه روم

غُلِبَتِ الرّوُمُ فى اَدْنى الْاَرْضِ.⁽³⁾

مؤلف:در نزديكترين زمينى كه عرب راست نسبت به زمين روم و آن زمين اردن و فلسطين بوده و يا دسكره و يا جزيره كه اقرب ارض شام است به فارس و الف و لام عوض مضاف اليه است يعنى "فى ادنى ارضهم الى عدوهم "

و يا ميان اذرعات و بصرى و يا مراد مطلق ارض غرب است كه معهود است نزد ايشان .

مرحوم شعرانى:به نظر مى رسد كه اگر بگوئيم :نزديكترين زمين به شهر قسطنطنيه مناسب تر باشد چون مورخان فرنگ نوشته اند :هرقل در پشت شهر قسطنطنيه شكست خورد و اين دلالت دارد بر غايت ضعف و انهزام لشكر روم و اينكه بيشتر متصرفات آنان را فارسيان گرفتند و اعجاز قرآن را در خبر غيب ظاهرتر ميسازد كه با وجود چنين شكستى فاحش كه دشمن تا پشت پايتخت آمد باز روميان غالب شوند و تا نزديك مداين بروند .

فى بِضْعِ سِنينَ.⁽⁴⁾

مؤلف:در اندك سال كه ميان سه و نه باشد ابوبكر اهل شرك را گفت :شما به اين شاد شده ايد چشم شما روشن مباد به خدا سوگند كه اهل روم بر مردم فارس غالب خواهند شد پس گرو بستند به سه سال به ده شتر چون ابوبكر رسول خدا را از اين صورت اخبتر نمود آنحضرت

1. 2)عنكبوت 61 / منهج الصادقين ج7 ص 176

2. عنكبوت 64 /منهج الصادقين ج 7 ص 177

3. 1)روم 2 / منهج الصادقين ج 7 ص 182

4. 2)روم 2 / منهج الصادقين ج7 ص 183

صفحه 368

فرمود كه خطا كردى زيرا كه بضع ميان ثلثه و تسع است .برو و در مال و مدت بيفزاى ابوبكر بازگشت و تا مدت 9 سال بر 100 شتر مراهنه كردند .

مرحوم شعرانى:در كتاب "راه سعادت "به فارسى كه اين بنده در اثبات نبوت حضرت خاتم الانبياء (ص) تأليف كرده ام تفاصيلى از اين جنگ و غلبه آورده ام واين خبررا كه از معجزات قرآن است شرح كرده ام و از جمله از كتب نصارى نقل كرديم كه غلبه فارس بر روم در سال616 ميلادى بود و غلبه روم از 624 بود كه شكست قطعى بز لشكر پرويز وارد امد و پيوسته سپاه روم پيش مى رفتندتا 628كه دسكره رانزديك قدائم گرفتند خداوندتعالى علت انكه عده سنين را به تعين ذكرنفرمود ان است كه دراين گونه جنگهاى ميان دولتهاى بزرگ غلبه ومغلوبيت تدريجى است.

مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعدُ

مؤلف: مبنى اند بر ضم بناى عارضى براى قطع مضاف اليه از او چون مضاف اليه بر او برند با حال جر شود. يقال من قبلِ زيد و من بعده. اما اختيار ضم براى آن كردند كه اين حركت در حال اعراب بر او صورت نبندد.

مرحوم شعرانى: چون فاعل و مبتدا و مانند آنها واقع نشوند، بلكه ظرف باشند و منصوب يا مجرور باشند به حرف جار.

مؤلف: اى و يوم يغلب الروم فارسا يفرح المومنون.

مرحوم شعرانى: و هذا من اعظم آيات النبوة فان فارس و الروم كانتا امتين عظ عظمتين ذات جنود و شوكة قل ان يتجدد لاحديها قوة بعد الاضمحلال نظير دولة الفرس بعد الاسكندر حيث لم يتجدد الابعد مآت من السنين ثم ان الله اكد ذلك بقوله وعدالله لايخلف الله وعده و تبين بذلك انه ليس مبيا على الظن و التخمين خصوصا ان الطمان بضع سنين ليس قريبا جد اولا بعيدا اذ يمكن التخمين فى القريب و الحكم بالغلبه بعد الاطلاع على اسبابها الفعلبة و القرائن للبعيد غير محدودة و انما لم يعين الادد لان الظفر فى الحروب المتواترة متدرج الحصول.

وَعْدَ اللهِ لا يُخْلِفُ اللهَ وَعْدَهُ.

مرحوم شعرانى: و قوله لايخلف الله وعده يدل على نفى البداء كما مرمرارا ووى الفضيل من يسار عن ابى جعفر (ع) العلم علمان فعلم عندالله مخزون لم يطلع عليه احدا من خلقه و علم علمه ملائكته و رسله فما علمه ملائكته و رسله فانه سيكون لايكذب يفسه و لاملائكته و رسله اه و قال رفيع الدين فى شرح اصول الكافى لان دخول التغير فيما يبلغه الرسل منه سبح انه ينجر الى تكذيب المبر به و الحكيم لايفعل ما ينقض غرضه و ينجر الى تكذيب ملائكته و رسله او تكذيب نفسه و قال ما ورد من البدا فهو رد على اليهود و ممن تابعهم حيث قالوا ان الله تعالى فرغ من الامر.

و يومئذ يفرح المؤمنونبنصرالله.

فَاَمّاالَّذينَ آمَنوُاوَعَمِلوُاالصّالِحاتِ فَهُمْ فى رَوْضَة يُحْبَروُنَ.⁽¹⁾

مؤلف:صاحب كشف الاسرارآورده كه فردادوستان خدادرروضات بهشت ميان رياحين انس به شادى سماع كنندفى مقعدصدق عندمليك مقتدروفرمان آيدبه داودكه به آن نغمه دلپذيروصوت شورانگيزكه توراداده ام زبوربخوان وبه موسى خطاب رسدكه اى موسى توتورات تلاوت كن وبه عيسى نداآيدكه اى عيسى به قرائت انجيل اشتغال نماوطوبى مخاطب شودبه اينكه اى درخت طوبى آوازى دلاراى به تسبيح مابگشاواسرافيل مخاطب شودكه اى اسرافيل توبه قرائت قرآنمشغول شو.

مرحوم شعرانى:به مذهب اهل عدل هرچه درشرع حرام باشدبراى قبح آن است واجتناب ازآن درعقل نيزواجب است وازاين روبايداستنباط كردكه هرچه قبيح باشددربهشت هم مجازنيست يعنى مردم خود بدان رغبت نميكنندوآوازوسماع وسايرمحرمات ازملاك قبح عارى است.دربهشت ذكروتحميدوتسبيح پروردگاراست ولحنى مناسب آن نه لهووباطل وشراب بهشت هم عقل رازائل نميكندوظروف طلاونقره موجب شكست قلب فقراياحبس وسيله معاملات نيست وهكذا.

يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىَّ وَ يُحْىِ الْاَرْضَ بَعْدَمَوْتِهاوَكَذلِكَ تُخْرَجوُنَ.⁽²⁾

مؤلف:مرادآن است كه ابداءواعاده متساوينددرقدرت آن كسى كه قادراست برطردوعكس كه آن اخراج ميت ازحى واخراج حى ازميت واحياءميت واماته حى.

مرحوم شعرانى:اختلاف ميان ديندارومادى چنانكه مكررذكرآن شددراعتقادبه عالم غيب است.ديندارگويد:موجودمنحصربه جسم مادى نيست ومادى گويد:منحصراست ويكى ازدلائل دينداران آن است كه حيات ازلوازم ماده جسم نيست چون اگرماده رابه حال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. روم 14 /منهج الصادقين ج 7 ص 191

2. روم /18منهج الصادقين ج 7 ص 194

صفحه 369

خودرهاكنندهرگزآن نجنبدوتغييرحال دراوپديدنيايدپس اين جنبش وتغييروقوه فاعله كه دراجسام زنده ميبينيم منشأديگرداردغيرازماده وازعالم ديگرى است غيرجسمانى واگرمبدأحيات درهمين اجسامبودهميشه اجسام زنده بودندواينكه گاهى زنده ازمرده وگاه مرده اززنده بيرون آيددليل آن است كه حيات ازلوازم ذات ماده نيست وچون عالم ديگرغيردنياثابت شودشك درعالم آخرت نيزنماندزيراكه روح باقى است وبه حيات بازميگردد.

وَمِنْ آياتِهِ اَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُراب...⁽¹⁾

مؤلف:: حق تعالى به جهت تنبيه عبيد وبر دلائل توحيد مى فرمايد كه : و من آياته ان خلقكم ...