مؤلف:گوئياگفته ست كه:مائيم بس كه ابررامى رايم وزمين رازنده مى كنيم.

مرحوم شعرانى:تعبيرقران درتأثيرقواى طبيعى به امرالهى قاطع هرشبهه وشكى است كه درذهن مردم پديدمى ايدزيراكه طبيعيان گويند:براى هرچيزسبب طبيعى هست حاجت به اثبات واجب الوجودنيست به خدابايددادوخداوندمى فرمايد:خدابادمى فرستدواابررامى بردوباران برزمين مى باردتاان راسرسبزميكندپس بادوباران دركارندبه مشيت پروردگار.

اِلَيْهِ يَصْعَدُالْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ.⁽²⁾

مؤلف:صاحب مجمع البيان اورده كه كلام جمع كلمه است ومعنى صعودورفع دراين مقام قبول قول وعمل است اوصاحب ان واثابت بران وهرچه حق تعالى قبول ان نمايدازاقسام طاعت خالصه موصوف است به رفع وصعودزيراكه ملائكه اعمال بنى ادمى رادرصحيفه مى نويسندوان رارفع مى كنندبه جايى كه حق تعلى خواهد.

مرحوم شعرانى:علوحقيقى كه عزت وقدرت عبارت ازان است خداى تعالى است وهركه سخن بروفق رضاى اوگويدوعمل مطابق امراوكندان عمل وقول راسوى خودبالابردوفاعل ان هم به طبع بالاروديعنى هم دردنياوهم دراخرت عزيز است.

مؤلف: «أليه يصعدالكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه» و دليل اين تأويل قول رسول است كه گفت: «لايقبل الله قولاً و عملاً الاّ بنيّة» هيچ قول خداى تعالى قبول نكند بى عمل و هيچ عمل قبول نكند بى نيّت.

مؤلف: و أنشد ابوالقاسم الجيتى:

لايَتِمُّ المَقالُ الاّ بِفِعْل	كُلُّ قَول بِلا فِعال هَباءٌ
إنَّ قَولاً بِلا فِعال جَميل	كَنِكاح بِلا وَلىٍّ سَواءٌ

اين بيت ها بر مذهب شافعى بنا كرده است كه لانكاح الاّ به ولى مرشد و شاهدى عدل.

مرحوم شعرانى: 1ـ گفتار جز با كردار تمام نشود و هر گفتار كه بى كردار باشد بيهوده است. گفتار بى كردار نيك مانند زن گرفتن بى دستور ولى است. 2ـ شافعى گويد: زن در امر نكاح مانند سفيه در امر اموال خود محتاج به ولى وقيم است و اگر عاقل ترين زنان روزگار چند بار هم شوهر كرده باشد، بى آنكه ولى او را به عقد مردى درآورد عقد او صحيح نيست و اگر پدر و برادر و ولى ندارد بايد نزد حاكم شرع رود و حاكم او را عقد كند. با آنكه تصرفش در اموال خود صحيح باشد و اتفاق علماى اهل بيت برخلاف قول او است و كلام رسول(ص) را كه فرمود «لانكاح الابولى» خاص به نكاح دختر بكردانند كه پدر يا جدش زنده باشند نه مرد و نه ثيب و نه يك ربى پدر. چون اشهر افراد نكاح بكر است و لفظ مطلق را حمل بر اظهر و اشهر بايد كرد. ابوحنيفه بر خلاف كلام رسول(ص) نكاح دختر بكر را بى اذن پدر جائز شمرده است و روايت اهل بيت بر خلاف او دلالت دارد.

و الله خلقكم من تراب.

مؤلف: و قيل اراد به آدم عليه السلام نفسه.

مرحوم شعرانى: و الاولى ان يمل على خلق كل انسان من تراب فانه ينمو بالغذاء الحاصل من التراب.

الا فى كتاب.

مؤلف: اى الا وذلك مثتب فى الكتاب و هو الكتاب المحفوظ اثبته الله تعالى قبل كونه.

مرحوم شعرانى: يدل على ذلك من طريق العقل المنامات الصادقة التى قد جربها اكثر الناس فيرون ماسيقع بعد شهور واعوام قبل ان يقع و ليس ذلك الا لثبوت ذلك فى اللوح المحفوظ و يطلع عليه النفوس فى الجملة فى الجملة فى المنام على حسب ما يراه الله من المصلحة.

و هذا ملح اجاج.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فاطر10 /منهج الصادقين ج 7 ص 432

2. فاطر 11 /منهج الصادقين ج 7 ص 433

صفحه 388

مؤلف: شديد الملوحة.

مرحوم شعرانى: و الملوحة فى البحار نعمة ايضا لان ما يموت فى الماءمما لايحصى يعفن الماءالبته ان لم يكن ملحا و قال الامام الرازى لايقال لماء البحر مالح بل ملح.

يولج الليل فى النهار و يولج النهار فى الليل

مؤلف: اى يدخل احدهما فى الاخر بالزيادة و النقصان.

مرحوم شعرانى: قال الامام قالوا يعنى المشركين اختلاف الليل و انهار سبب اختلاف القسى الواقعه فوق الارض و تحتها فى الافاق الحمائلية فقال الله تعالى و سخر الشمس يعنى و ان كان ما ذكرتم لكن سير الشمس والقمر بارادة الله و قدرته.

مؤلف: و لاتزر وازرة وزر اخرى.

مرحوم شعرانى: و لاترز وازرة اه اصل عظيم يبتنى عليه فروع كثيرة فى مذهب اهل العدل منها عدم تعذيب ولد الزنا بذنب ابويه و منها عدم تعذيب الميت ببكاء اهله عصيانا فضلاعن بكائهم عليه من غير اختيار هم و منها عدم مؤاخذة الميت بترك ورثته و اوصيائه ما وجب عليه و لم يات به معذورا من الحج و الزكوة و الصلوة والصوم فاوصى بها ثم ترك العمل بها اوليائه فان وزر ذلك على الاولياء لاعلى الميت الا ان يكون الميت غير معذور يستحق العذاب على عصيانه لاعلى عصيان الاولياء.

إنَّ اللهَ يُمْسِكُ السَمواتِ وَالارضَ

مؤلف: اِنَّ الله يُمْسِكُ السَّمواتِ وَ الاَرْضَ اَنْ تَزُولا.

مرحوم شعرانى: الظاهر ان المراد بالارض هنا الكرة الارضية و فى اكثر المواضع المراد القطعات او السطح الظاهر من الماء والاية تدل على ان الارض معلقة فى الفضا غير موضوعة على شىء كالسموات.

مؤلف: گفت خداى جلّ جلاله آسمان و زمين مى دارد الز آنكه زائل باشد. و قوله (أنْ تزولا) در او دو وجه است: چنانكه برفته است فى قوله «أن تميدبكم» و «أن تضلّوا» و مانند اين. يكى آنكه حفظاً من أن تزولا، و وجه ديگر لئلاّ تزولا تا به زائل نباشند.

مرحوم شعرانى: همچنان كه اصل خلقت ممكنات به قدرت و اراده خداست نگاهدارى آن هم به اراده و قدرت او است. نه مانند بناء كه چون هلاك شود خانه ساخته او به جاى ماند. بلكه مثل خلقت مثل نور خورشيد است كه بى خورشيد نور نماند و نور او با او برود. الا آنكه خورشيد اراده و اختيار در افاضه نور ندارد و خداوند اراده دارد و اگر خواهد فيض ندهد و همه چيز پراكنده كند.

إنَّهُ كانَ حَليماً غَفوراً

مؤلف: ابن أبى كثير گفت: مردى امر به معروف مى كرد. بر كسى مردى بگذشت. او را گفت: رها كن كه ظلم جز ظالم را زيان ندارد، ابوهريره بشنيد گفت: دروغ مى گوئى به خدائى كه جان من به امر اوست كه مرغ در آشيانه خود به گرسنگى بميرد از ظلم بنى آدم.

مرحوم شعرانى: توجيه اين روايات آن است كه مؤلف در آغاز سخن گفت مستحقان را عقوبت بود. و نامستحقان را امتحان.

وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلوُنَ لَحْماًطَرِياًوَتَسْتَخْرِجوُنَ حِلْيَةً تَلْبَسوُنَها⁽¹⁾

مؤلف:وازهريك ازاين دودريا مى خوريدگوشتى بازه يعنى ماهى وبيرون مى ايدازانهازيوروپيرايه ازلؤلؤومرجان كه مى پوشيدان رايعنى زنان شما.

مرحوم شعرانى:نزدفقهاى شيعه همه حيوانات دريايى حرامندغيران ماهى كه فلس دارد"ولحماًطرياً"نكره است ئمرادازان نزدماهمان ماهى است واماحيله وزيورى كه ازدريابيرون ارند مانند مرواريدومرجان وانواع صدف كه ازان زينتهامى سازندپوشيدن ان جايز است وبه نظرمادرنمازهم مى توان همراه داشت گر چه مى گويند اينهاحيوانندامامتبادرازحيوان دراطلاق شرع اين گونه اشياءنيست كه حيوانيت انهابه نظر سطحى معلوم نمى شودواينهاحقيقتاًبين حيوان ونبات ياحيوان وجمادندوحيوانيت انها را بعضى به مداقه ومقايسه صفات وترجيح بعض خواص قائل شوند.

اِنْ تَدْعوُاهُمْ لايَسْمَعوُادُعاءَكُمْ وَلَوْسَمِعوُامااسْتَجابوُالَكُمْ.⁽²⁾

مؤلف:بلخى گفته كه:مى تواندبودكه مرادبه اين معبودان ملائك وعيسى(ع)باشدوحينئذمعنى"لايسمعوادعائكم"ان است كه به جهت عدم اشتغال به عبده خودوعدم تفحص وتجسس مرايشان راومشغولى ايشان به انچه مأموراليهيت است اغازايشان رانشنودوبرتقديراستماع استجابت قول ايشان نكندبه جهت بغض وغيظ ايشان به انهاوانكارعبادت ايشان.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 3)فاطر 13 / منهج الصادقين ج 7 ص 436

2. فاطر15 /منهج الصادقين ج 7 ص 438

صفحه 389

مرحوم شعرانى:سخن بلخى صحيح يست چون سخن دربتان است ودگرمأبودان كه دعاى پرستندگان خودرانمى شنوندبلخى پنداشت جمادات درقيامت محشرنمى شوندباانكه به ظاهرايات كريمه همه موجودات درقيامت محشورمى گردندالاانكه همه چيزدرانجاباحياط ونطقندواين معنى برحكماى الهى نيزمخفى نيست.

وَمااَنْتَ بِمُسْمِع مافى الْقُبوُرِ.⁽¹⁾

مؤلف:اين تزشيح است براى تمثيل كسانى كه مصرندبركفربه اموات ومبالغه درانكه مقنط ايشان است ازايمان يعنى همچنانكه شنوانيدن سخن به مردگان متحذراست شنوانيدن سخن حق به كسانى كه مصرندبركفرومعاندوجاحدحق اندنيزمتحذراست برتووغيرمقدوتومرادسماع حق است به ايشان است بروجهى كه منتفع شونديعنى چون كه ازاستماع حق انتفاع نمى يابندپس مثل كسانى هستندكه استماع ان نمى توانندكردمانند اهل قبوركه اسماع سخن به ايشان ازدائره قدرت توخارج است.

مرحوم شعرانى:اگرگوئى پيغمبر(ص)بااهل قبورمكالمه فرمودچنانكه بااصحاب قليب وبافاطمه بنت اسدخطاب فرمودومردم نيزپس ازعهدپيغمبر(ص)مردگان راتلقين مى كنندواگرشنوانيدن انهامحال باشدتلقين براى چيست؟درجواب گوئيم مراداينجاشنيدن باگوش مرده است كه قوه سامعه به سبب مرگ ازان وازسايرقواسلب شده مانند كسى كه بيهوش باشدهرچه بااوسخن گوئى نمى شنودواگراعضاى بدنش قطعه قطعه شودهيچ درنمى يابدومرادازتلقين سخن گفتن باگوش ديگرى است كه نمرده است ازاين جهت به عربى مكالمه مى كنندباكسى كه گوش اودرزندگى هم عربى نمى فهميد.

وَ ما أنتَ بِمُسْمِعٌ مَنْ فى القُبور

مؤلف: و تو نتوانى شنوانيدن آنان را كه در گورها باشند.

مرحوم شعرانى: اگر گوئى چون مردگان در گور سخن پيغمبر و غير او را نشنوند تلقين اموات و سخن گفتن پيغمبر با كفار قليب در جنگ بدر چه معنى داشت. گوئيم مراد شنيدن سخن به گوش خسى و دنيوى است كه مردگان از آن محرومند نه به گوش برزخى و آخرتى كه پيوستگى ارواح است و تموج نفسانى، از اين جهت در تلقين به عربى سخن مى گويند با كسى كه عربى نمى داند.

فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ.⁽²⁾

مؤلف:ابوالليث اورده كه سابق ان است كه قبل ازهجرت ايمان اورده ومقتصدانكه بعدازهجرت وقبل الفتح وظالم انكه بعدازفتح مكه به دايره اسلام درامده وبدان كه اهل تفسيروتذكيروارباب تحقيق وتدقيق رادراين سه طايفه اقوال ديگراست.

مرحوم شعرانى:خلاصه كلام درايه كه ازتكلف خالى باشدانكه خداوندمى فرمايد:ميراث كتاب رابه بندگان بگزيده خودداديم واين برگزيدگان درامتهاى سابق انبياءواوصياى انان باشندودرامت محومه ائمه دين(ع)ومردم ديگردمتابعت كتاب سه قسمنداول:انكه مخالفت كرددوم:انكه ميان روبودنه مخالفت تام كردونه اطاعت كامل وسيم:انكه ااعت كامل كردودرهمه خصال مثل سخاوت وشجاعت اين سه دسته موجودند.

اِنَّ الْلّهَ يُمْسِكُ الْسَّموتِ وَالْاَرْضَ اَنْ تَزوُلا.⁽³⁾

مؤلف:به درستيكه حضرت ايزدسبحانه وتعالى نگاه ميدارداسمانها وزمين را بدون علاقه وعمادوبدون ستون وشدادبلكه به محض قدرت بالغه بجهت كراهت انكه زايل شوند از اماكن خود،چه ممكن را در حال بقا ناچار است واز نگاه دارنده.

مرحوم شعرانى:خداوند به عبارت مردم تعبير نفرمود،چون عامه پندارندهر جسمى بايد به طرف پايين سقوط كند وتعجب مى كنند از اينكه اسمان يازمين كه به چيزى تكيه ندارندچرا به پايين نمى افتند.خداوند نفرمود:انهاراازافتادن نگه ميداريم چون دانشمندان مى دانند كه در فضابالاوپايين چنانكه مردم پندارند موجود نيست وفرمود:خداوند اسمان وزمى رانگاه ميدارد ازاينكه از مكان خود بدربرندواين درعالم نجوم ثابت شده است كه همه كرات در مكانى كه دارندنسبت به يكديگر يك بعد ثابت دارند وهرگزازمكان معين خود جزئى تخلف نمى كنندچنانكه فاصله هر كوكبى ديگردريكدوره اندازه گرفته باشندبعداز هزار سال هم فواصل همان خواهد بود.

مؤلف: كه خداى تعالى بردبار است و آمرزندگان مغيره روايت كرد از ابراهيم كه يكى از جمله اصحاب عبدالله مسعود از نزد او برفت بكعب الاحبار تا از او علم آموزد چون باز آمد عبدالله او را گفت بيار تا چه آموخته اى از كعب؟ گفت شنيدم كه مى گفت: آسمان بر قطبى مى گردد. چون قطب آسيا و آن قطب بر دوش فرشته است. عبدالله گفت: تو بايستى تا رحلت كنى و اين علم بياموزى دروغ گفت: كعب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فاطر 21 /منهج الصادقين ج 7 ص 442

2. فاطر 29 /منهج الصادقين ج 7 ص 452

3. 4)فاطر39 /منهج الصادقين 7 ص 461

صفحه 390

اوجهودى رها نكرده است. خداى تعالى گفت: «إنَّ الله يمسك السموات والارض أن تزولا» و اگر آسمان برگردنده بودى زئل بودى أى من مكانهما و دوره على القطب يلزم منه زواله.

مرحوم شعرانى: 1ـ ربط اين دو صفت با اول اين آيه آن است كه زوال آسمان و زمين عذاب است بر خلق و خداوند حليم عذاب آنها را نخواسته است. 2ـ عبدالله با كمال و ثاقت معصوم نيود و كلام او حجت نيست و زوال آسمان نه بع معنى گردش او است، بلكه فانى و پراكنده شدن است.

وَلَنْ تَجِدَلِسُنَّةِ اللّهِ تَبْديلاً.⁽¹⁾

مؤلف:ونيابى مرسنت خداى راگردانيدنى يعنى هيچكس عقوبت الهى راازمكذبان وماكران به ديگرى حواله نتواندساخت.

مرحوم شعرانى:بعضى طبيعيان عصرماگويند:سنت الهى جارى است كه هيچ كاربى اسباب طبيعى نباشدمثل روئيدن گياه به سبب باران واگركسى مدعى شوددركف دست خودگياهى رويانيدتكذيب بايدكردچون برخلاف سنت الهى است وهمچنين سايرخوارق عادات.

ومادرمحل خودثابت كرده ايمكه غيرازاسباب طبيعى اسباب روحانى نيزموجوداست وخوارق عادات برخلاف سنت الهى نيست ونيزبعض جهال پندارندهمچنانكه درامم پيشين پيغمبرفرستادواديان رانسخ كردواين سنت الهى است پس ازاين هم خواهدشدوجواب اين است كه اين سنت ناظربه عذاب امتهاى سابق است كه فى الجمله دراين امت جارى است نه باتمام جهات چون خداوندامت مرحومه رامانندآنهامستأصل نخواهدكردونيزدرباره نبوت صحيح است كه پيغمبرى نخواهدآمد.

وَلَوْيُؤاخِذُاللّهُ النّاسَ بِماكَسَبوُاماتَرَكَ عَلى ظَهْرِهامِنْ دآبَّة...⁽²⁾

مؤلف:ابوحمزه ثمالى مى گويد:معنى ايه اين است كه حق تعالى به شومى گناه ادمان باران رابازگيردوتاهمه جانوران بميرند.

مرحوم شعرانى:واگرگوئى برخلاف مذهب شيعه واهل عدل است،گوييم:خداوندبراى اين گونه امورعوض مقررفرمودكه هرگاه كسى ياحيوانى دراين جهان بى تقصيرمتألم ياهلاك شودعوض ان بدوبرسدمانندانهادرزلزله وطوفان وبلاهاى سماوى هلاك مى شوندوغيرذلك.

 

سوره مباركه يس

مؤلف: أبوبكر ورّاق گفت: يا سيّدالبشر. اگر گويند چرا «يس» آيتى مى شمرند و «طس» نمى شمرند گوئيم براى اينكه «طس» بر وزن قابيل و هابيل است از اسماء مفرده، و اسم مفرد آيتى نباشد چو معنى ندارد، و ياسين نه چيزى است. براى آنكه ياء كه در اوّل اوست حرف ندا را مى ماند به منزله قولك يا زيد، و چون مشتبه باشد به اين جمله كلام بود مفيد، و چون فائده دهد آن را آيتى توان شمرد، ديگر آنكه مطابق سر آيات است.

مرحوم شعرانى: اين علت مستقل نيست، چون طس هم مانند ياسين با سر آيات مطابق است. طس تلك آيات القرآن و كتاب مبين به ياء و نون ختم مى شود و يس والقرآن الحكيم به ياء و ميم و معنى آن است كه چون ديدند يس مانند سر آيات ديگر است نه مانند عبده و كريا و خفيا و هم شبيه به جمله مستقل است آن را آيتى شمردند بر خلاف طس هر چند مطابق رؤس آيات است اما شبيه جمله نيست.

يس.⁽³⁾

مؤلف:ابوبصيرازابى عبدالله صلوات الله عليه روايت كرده كه هرچيزى رادلى است ودل قران يس است.

مرحوم شعرانى:درسوره يس ازفروع احكام واخلاق چيزى نيست وهمه محاجه دراصول دين است وازاين حديث معلوم مى شودمهمترين تعليمات قران دراصول عقايدمحاجه براى تحكيم ان است وگرنه يس راقلب قران نمى فرمود،واصول دين نسبت به فروع به منزله قلب است الاانكه دريك ايه ترغيب به انفاق فرمودودرمحل خودخواهدامد.

لِتُنْذِرَقَوْماًمااُنْذِرَآبائَهُمْ فَهُمْ غافِلوُنَ.⁽⁴⁾

مؤلف:يعنى تابيم كنى ايشان راهمچو بيم كردن پدران پيش ايشان كه درزمان انبياءبودندپس بيخبرانندايشان ازصراط مستقيم ودين قويم.

مرحوم شعرانى:سخنى است دائر كه اگرپدران ايشان غافل بودندوبيم داده نشدندعذاب براى چيست؟واگرمقيدومغلول عقايدباطله خويشندومحال است سخن حق درانان اثر كندعقاب انان مطلق عدل الهى نيست وجواب ان دركتب تفاسيروكلام معروف است كه عقاب

1. فاطر /43منهج الصادقين ج 7 ص 465

2. 3)فاطرايه اخر /منهج الصادقين ج 7 ص 366

3. يس 1 /منهج الصادقين ج 7 ص 467

4. 3)يس 5 /منهج الصادقين ج 7 ص 470

صفحه 391

برانهاست كه اختيارايمان ازانهاسلب نشده وراه عقلى براى شناختن حق دارندوانها كه معاتب شدندمسلوب الاختيارنبودند.

وَاضْرِبْ لَهُم مَثَلاً أصحابَ القَريَةِ

مؤلف: آنگه گفت: يا محمد براى ايشان مثلى بزن. اصحاب آن شهر گفتند مراد اصحاب انطاكيه است.

مرحوم شعرانى: انطاكيه شهرى است در حدود شام سيصد سال پيش از ميلاد ساخته شده منسوب به آنتيوخوس از جانشينان اسكندر است و پس از جنگ بين الملل اول به تصرف فرانسويان درآمد تا سال 1939 مسيحى آن را به تركيه سپردند و نهرى از آن مى گذرد كه قديم ابرنطس مى گفتند و چون فرانسويان خواستند شام را رها كنند و غالب اهل شهر انطاكيه مسيحى و با فرانسويان هم كيش بودند مانند مردم لبنان و نخواستند در آشوب هائى كه پس از خروج آنان از سوريه و استقلال سوريه در اين كشور اتفاق مى افتد به مسيحيان آسيب رسد، آن را به تركيه دادند. بارى انطاكيه براى مسيحيان، مانند مدينه طيبه براى مسلمانان دو يمين شهر است. شهر اولشان بيت المقدس بود كه حضرت عيسى(ع) آغاز دعوت از آنجا كرد و پس از آن گروهى از مؤمنين به آن حضرت به انطاكيه هجرت كردند، و پولس و برنابا بدان شهر رفتند و مردم را به اين دين خواندند و از آنجا دين مسيح عالمگير شد و بدين جهت خداوند تعالى به خصوص اين شهر را در قرآن ياد كرده است.

مؤلف: وهب منبّه گفت: عيسى(ع) اين دو رسول را بفرستاد بيامدند و مدّتى مقام كردند.

مرحوم شعرانى: اين دو اسم ظاهراً مصحف است و بانى شهر انطاكيه انطاخوس بوده است و شايد سلاحص مصحف پيلاطس است و راوى چنان پنداشت كه اينان معاصر مسيح(ع) بودند.

إذ أَرسَلنا إلَيْهِمُ اثْنَيْنِ

مؤلف: و در نامشان خلاف كردند: محمّد بن اسحاق گفت: تاروص و ماروص، وهب گفت: يحيى و يونس، مقاتل گفت توصان و مألوص.

مرحوم شعرانى: عيسويان گويند آن دو رسول كه اول به انطاكيه آمدند پولس و برنابا بودند پس از آن شمعون الصفا و اين اسامى كه در اينجا آمده مصحف است و شمعون الصفا ميان نصارى به پطرس يا فطرس معروف است و فطرس به معنى سنك است و صفا نيز به معنى سنك است.

فَعَزِّزْنا بِثالِثِ

مؤلف: كعب گفت: آن دو رسول صادق و صدوق نام بودند و سوّم شلوم، و اضافه ارسال با خداست براى آنكه عيسى ايشان را به فرمان خداى بفرستاد، و ممتنع نباشد كه ايشان خود پيغمبران باشند از قبل خداى تعالى فرستاده.

مرحوم شعرانى: به گفته عيسويان اين واقعه پس از رفع مسيح(ع) بود نه در زمان آن حضرت.

وَ جآءَ مِنْ أقْصَاالمَدينَةِ رَجُلٌ يَسْعى

مؤلف: و كان اسمه حبيب النجار عن ابن عباس و جماعة من المفسرين و كان قد آمن بالرسل عند ورودهم القرية.

مرحوم شعرانى: اسم هذا الرجل عندالنصارى تثو فلس و فلس باللغة اليونانية حبيب و تثو الله و المركب حبيب الله و هو اجاب دعوة الحواريين و آمن بالله و لعله الذى كتب له بعض النصارى كتاب قصص الحواريين و هى من الكتب المعتبرة عندهم.

مؤلف: قال وهب بن منبعه بعث عيسى عليه السلام هذين الرسولين بحبسهما و جلد كل واحد منهما مئة جلدة فلما كذبا الرسولان و ضربا بعث عيسى شمعون الصفا.

مرحوم شعرانى: صفا بمعنى الحجر و النصارى يسمونه فطرس و هو بمعنى الحجر فى اليونانية و يقال ان قبره برومة فى كنيسة هناك و عليها البابا اعظم علمائهم.

مؤلف: گفت: از دورتر جائى از مدنيه انطاكيه مردى مى آيد شتابان و آن حبيب بود مؤمن آل يس.

مرحوم شعرانى: آل كلمه زائد است مانند قول كميت «و ان لنا فى آل حم آية».

إنّى آمَنْتُ بِرَبِّكُم فَاسْمَُونِ

مؤلف: من ايمان آورده ام به خداى شما از من بشنويد.

مرحوم شعرانى: نصارى گويند: تئوفيل يعنى حبيب الله از خانواده بت پرست بود و مسيحى شد و كتبى نوشت در اثبات دين وى و ادله بسيار آورد بر توحيد و آيه قرآن مخالف گفته آنان نيست و ليكن به اقوال مفسران ما اين مرد در عهد رسولان بود و رسولان در زمان حضرت عيسى(ع) و اين با سخن نصارى مخالفت دارد و قول نصارى حجت نيست مفسران ما هم از معصوم نقل نكردند.

وَ ما أنْزَلنا عَلى قَوْمِه مِنْ بَعْدِه جُنْد

مؤلف: گفت ما نفرستاديم بر قوم او ـ يعنى بر قوم حبيب ـ از پس او هيچ لشكرى از آسمان و نفرستاديم نوعى ديگر از عذاب.

صفحه 392

مرحوم شعرانى: اكنون هم در انطاكيه قبرى به نام حبيب نجار است و مسلمانان زيارت ميكنند و از قول حسن معلوم مى گردد كه اين قبر در مائه اول هجرى و آغاز اسلام نيز بوده است و ساخته و مجعول مسلمانان نيست.

وَآيَةٌ لَهُمُ الْاَرْضُ الْمَيْتَةُ اَحْيَيْناهاوَاَخْرَجْنامِنْهاحَبّاًفَمِنْهُ يَأْكُلوؤنَ.⁽¹⁾

مؤلف:ونشانه اى كه مرايشان ست برقدرت مابربعث ايشان زمين مرده است يعنى خشك وبى گياه كه مابه سبب باران زنده گردانيديم ان راوبيرون اورديم ازوى جنس دانه را،پس ازان دانه مى خورندوبه ان تربيت مى يابند.

مرحوم شعرانى:زمين مرده كه زنده مى شودازجهتى ايت توحيداست وازجهتى ايت معادوتشبيه وتمثيل زنده شدن مردگان رابه ذهن مردم نزديك مى كندومرده مانند بيهوش است كه خودخبرنداردواگرهمه اعضاءتوراببرندنمى فهمدواعصاب مدركه اوازكافرمانده بازبه هوش مى ايدوهمه علوم وصفت واخلاق خويش راباز مى يابدومرده هم چون زنده مى وشدمى بيندهمان است كه بودومدتى ازخودغافل بودبازخودرايافت.

وَ جَعَلْنا فيها جَنّات وَ فَجَّرنا فيها

مؤلف: و كرديم در آن زمين بستان ها از درختان خرما و انواع انگورها و بگشاديم در زمين چشمه هاى آب تا مردمان از ميوه آن مى خورند.

سُبْحانَ الَّذى خَلَقَ الْاَزْواجَ كُلَّها مِمّاتُنْبِتُ الْاَرْضَ وَمِنْ اَنْفُسِهِمْ وَمِمّالايَعْلَموُنَ.⁽²⁾

مؤلف: مبراست از جميع نواقص و پاك از همه عيوب آن كسى كه به قدرت كامله بيافريد اجناس و انواع و اصناف اشياء را همه آن از آنچه مى روياند زمين به قدرت او سبحانه چون نبات و اشجار كه مختلف الصورند و متغاير اللون و الطعم و از نفسهاى مردمان كه مذكرند و مؤنث و سياه و سفيد و غير آن و از آنچه نمى دانند يعنى از آن چيزى است كه خداى تعالى ايشان را بر آن مطلع نساخته و طريق معرفت آنرا بديشان ننموده از اقسام مخلوقات و مصنوعات كه در قعر بحرند .

مرحوم شعرانى:در علوم امروز ثابت شده است كه گياه جفت اس و نر و ماده دارد و چيزهاى ديگر كه قديم نمى دانستند مانند الكتريك مثبت است و منفى و هر تغييرى در اثر قوه فاعله است و علماى فرنگستان در زمان ما مى گويند :اصلا ماده جسمانى وجود ندارد و دو قوه گرد هم مى گردند و مردم آنرا ماده مى پندارند مانند حلقه آتش از شعله جو الهه خطاى حس است .

سُبْحانَ الَّذى خَلَق الازْواج كُلَّها مِمّا تِنْبِتُ الارضُ و مِنْ أنفُسِهِم

مؤلف: گفت منزّه است آن خداى كه اشكال و امثال آفريد از نبات زمين، و مثل را زوج خوانند بر وجه تشبيه و مقاربة و از نفس هاى ايشان اينجا زوج حقيقت است، و از آنچه شما ندانيد و علم شما به آن نرسيده است از آنچه نديده و نشنيده ايد.

مرحوم شعرانى: بسيار موجودات متنوع كه مردم آن عهد نمى دانستند ذكور و اناث دارند و بعضى از آنها در زمان ما معلوم گرديده و مردم بر آن آگاه شدند مانند جراثيم و ميكروب ها و اجزاى گل در نباتات و نطفه مرد و زن و قواى مثبت و منفى در برق و ذرات اجسام و غير آن و كل ممكن زوج مركب.

وَالْشَّمْسَ تَجْرى لِمسْتَقَرلَها ذلِكَ تَقْديرُالْعَزيزِالْعَليمِ.⁽³⁾

مرحوم شعرانى: والاوضح فى قوله تعالى و الشمس تجرى لمستقر لها انها لايختلف سيرها على مضى السنين و جميع الدورات بمقدار واحد كما فى قوله تجرى لاحل مسمى و ثبت بالارصاد و هذا القول مروى عن فتاة و لايخفى ان اهل زماننا يعبوون كثيرا كذلك و ينسبون الحركة الى الشمس على ما يرى فى الظاهر و نتقدون مع ذلك ان هذه الحركة للارض واقعاو يقول بعضهم ان الشمس يتحرك نحو كوكب من الحائى على ركبيته فهو مستقر هاو الله العالم و قوله كل فى فلك يسبحون يدل على ان جرم الفلك لطيف لطيف يشقه الكوكب كالسفن فى الماء و الفلك و هو المدار مختلف لايتقاطعان و القمر قدرناه الى آخره يدل على ان يسره فى المنازل يوجب تغير اشكاله.

مؤلف:ابوذر غفارى از حضرت رسول(ص)روايت كرده است كه مستقر افتاب در زير عرش است.

مرحوم شعرانى:چنانكه بارهاگفته ايم: حركات خورشيد و ساير كواكب را خداوند چنان به اندازه مقدر فرموده كه از هزاران سال پيش تاكنون يك ثانيه هم در نظم آن خلل راه نيافته و چون به اندازه و مقدار حركات آنها معين است منجمين مى توانند از پيش مسير آنها راحساب كنند حتى سرعت وبطىء و رجعت واستقامت آنها به طور منظمى است ولمستقر لها اشاره به ثبات ودوام است چنانكه جاى ديگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. يس 33 /منهج الصادقين ج 7 ص 481

2. 6)يس 36 / منهج الصادقين ج 7 ص 482

3. 1)يس 38 / منهج الصادقين ج 7 ص 482

صفحه 393

فرمود:كل يجرى لاجل مسمى.

والشّمسُ تَجرى لِمُسْتَقَرٍّ لَها

مؤلف: عبدالله عباس گفت: مستقر او منازل او خواست گفت قرار نگيرد تا به منازل نرسد.

مرحوم شعرانى: منازل آفتاب همان برج هاى معروف است از حمل تا حوت و لام در لمستقر مانند لام در لاجل مسمى در بسيار آيات ديگر است. يعنى سير آفتاب اجل و مدت معين دارد و مستقر دارد كه منجمان مى دانند در چه وقت چه تغيير در سير او واقع مى شود و اينكه گويند به سخن منجم اعتبار نيست در احكام گويند نه در سير كواكب كهخداوند اجلى معين و مستقر فرمود و مؤيد اين تفسير است قوله تعالى «ذلك تقديرالعزيزالعليم» يعنى اين اندازه گيرى خداى غالب و دانا است كه فصول و شهور مقدر فرموده بعض گزاف گويان زمان ما گويند مراد از مستقر خورشيد ستاره نسر واقع است كه خورشيد به جانب او مى رود. اما به نظر ما صحيح نمى آيد. زيرا كه مردم آن زمان از اين خبر نداشتند تا خداوند به اين حركت استدلال بر قدرت خود كند اما اختلاف فصول و مصالح آن را همه كس مى داند.

والقَمَرَ قدَّرْناهُ مَنازِلَ حتّى عاد كالعرجون القديم

مؤلف: اى عاد فى آخر الشهر دقيقا كالعذق اليابس العتيق ثم يخفى بومين آخر الشهر و انما شبهه سبحانه بالعذق لانه اذا مضت عليه الايام جف و تقوس فيكون اشبه الاشياء بالهلال و قيل ان الغذق يصير كذلك فى كل ستة اشهر روى على بن ابراهيم.

مرحوم شعرانى: لايخفى ان الكلمات الواقعة فى النذر و اليمين و ما بين الانسان و بين الله ان كانت غير مضبوطه تصير فى لمعاملات غررا فانها سائغة و تحمل على مقتضى اللغة و العرف من معناها فى اليمين والنذر و اليمين و النذر فمثل القديم اذا كان بحسب اللغة يطلق على مامضى عليه ستة اشهر فى مثل اوراق النخيل ثبت ان اطلاقه على ساير الاموال ايضا صحيح و ليس هذا تعبدا و الالم يكن يقتضى اعجاب الراوى اذا لم يعرف صحته.

لاالشَّمسُ يَنْبَغى لَها

مؤلف: و اين در اصل آن شاخ بود كه از او أزغها برآيد چون ديرينه شود زرد شود و خميده شود تا به شكل و بلون به هلال ماند نه آفتاب را بايد كه ماه را دريابد.

مرحوم شعرانى: ماه از آفتاب تندتر حركت مى كند از اين است كه پيوسته ماه به آفتاب مى رسد و در حال اجتماع آخر ماه پنهان مى گردد و از آن مى گذرد تا به صورت هلال اول ماه ظاهر مى شود و هرگز اتفاق نمى افتد كه ماه كند شود و آفتاب تند. چنانكه به ماه برسد و از آن بگذرد و اين نظم و استقرار در حركات آنها از عجائب قدرت پروردگار است. و از نسبت حركت به خورشيد تعجب نبايد كرد، چون حركت به حسب ظاهر رؤيت مراد است و مردم امروز كه حركت ظاهرى خورشيد را نسبت به زمين مى دهند باز در تعبير از انتقالات و تحويلات و ساعات روز و شب و فصول و بروج نسبت حركت به خورشيد مى دهند و در تقاويمشان مى نويسند رسيدن خورشيد به نصف النهار يا تحويل آن به برج اسد و رسيدن به ميل كلى و امثال آن و كسى كه تتبع كتب اهل عصر ما كرده از اين مقوله بسيار بيند.

مؤلف: روى العياشى فى تفسيره بالاسناد عن الاشعث بن حاتم قال كنت بخراسان حيث اجتمع الرضا عليه السلام و الفضل بن سهل و المامون فى ايوان الحبرى بمرو فوضعت المائدة فقال الرضا عليه السلام ان رجلا من بنى اسرائيل سالنى بالمدينة فقال النهار خلق قبل ام الليل فما عندكم قال فاداروا الكلام فلم يكن عندهم فى ذلك شىء فقال الفضل للرضا عليه السلام اخبرنابها اصلحك الله قال نعم من القرآن ام من الحساب قال له الفضل من جهة الحساب فقال قدعلمت يا فضل ان طالع الدنيا السرطان و الكواكب فى مواضع شرفها فزحل فى الميزان و المشترى فى السرطان و الشمس فى الحمل والقمر فى الثور فذلك يدل على كينونة الشمس فى الحمل فى العاشر من الطالع فى وسط السماء.

مرحوم شعرانى: نقل الجصاص عن بعضهم الاستدلال على ان النهار اسبق بان النهار و الليل لايجتمعان فالامر دائر بين تقديم النهار او الليل والايه تدل على ان الليل لايقدر ان يتقدم على النهار فالنهار منقدم و اما حديث الياشى فمن اضبط ما روى فى النجوم و كان الرواة كانوامن علماء النجوم حيث لم يتصرفوا فيه و فلما يوجد مثله فى مثل هذه الاحاديث لان غير العارف غالبا يغير المحكى بما يخرجه ن المقصود و البيت العاشر حمل اذا كان الطالع سرطان و لابدفى كل وقت فرض وجود الشمس فيه ان تكون على نصف النهار فى موضع من المواضع فقبل الشمس لاليل و لانهار و اما بعد وجودها فالنهار موجود فى موضع و الليل فى موضع و يلزم من ذلك وجود الليل و النهار معا كل فى طرف من الارض لكن اهل الاحكام كانوا يعتقدون ان الطالع فى قبة الارض السرطان فيكون النهار فى هذاالنصف اعنى من جزائر الخالدات الى شرق الصين و هو البر القديم مقدما على الليل و معذلك ففى الاحكام الشرعية لايبتدى الزمان من يصف النهار كما هو عادة المنجمين بل من غروب الشمس لان ابتداء الزمان من رؤية الهلال و الهلال يرى عند الغروب و الليل من الشهر الاتى و الظاهر ان الامام (ع) بكلم معهم بمسلماتهم على طريقة اصحاب الجدل.

صفحه 394

وَكُلٌّ فى فَلَك يَسْبَحوُنَ.⁽¹⁾

مؤلف:و همه شمس وقمر و نجوم درفلك به انبساط تمام سير مى كنند همچنانكه ماهى در اب به گشادگى وفراخى مى رود وشنا مى كند.

مرحوم شعرانى:موافق مذهب بعض قدما وهمه منجمين عصر ما كواكب خود در مدارى سير مى كنند وبه مذهب بطليمكواكب درجسمى مذكوراست وان را فلك گويد كه چون بگردد كواكب رابگرداندوظاهر قران مطابق قول اول است.اگر گوئى مردم امروز گويند:خورشيد ثابت است وزمين برگرد اومى گرددودر قران نسبت حركت به خورشيد داده است گوئيم اين بر حسب ظاهر است كه ديده مى شود چنانكه گوئى دركشتى نشسته بودم وزمين ودرخت از پيش من مى گذشت و بسيار ديده ايم منجمين جديد هم مى گويند :آفتاب از اين برج به آن برج رفت يا حركت ساليانه او چند است و نظرشان به ظاهر است .

مؤلف: در همين زمينه روايتى از حضرت رضا (ع) نقل مى كند كه:طالع دنيا سرطان بوده در وقتيكه كواكب در موضع شرف و ارتفاع بودند پس زحل در ميزان بود و مشترى در سرطان و شمس در حمل و قمر در ثور و اين دلالت مى كند بر كينونت شمس در حمل در وسط آسمان ،پس روز پيش از شب مخلوق شده باشد .

مرحوم شعرانى: نيز در اين مورد مى فرمايد :حضرت رضا(ع) اين سخن را از باب مسلمات خصم بيان فرمود چنانكه رسم ارباب جدل است و چون مخاطب به اين حساب معتقد بود قانع شده و طالع برجى است كه بر افق شرعى است و هر گاه سرطان در مشرق باشد برج حمل در وسط السماء خواهد بود و هر گاه خورشيد در حمل باشد ظهر است و اين نسبت قبة الارض است يعنى جائى كه در حد وسط ميان جزائر خالدات و كنك در مغرب اقصى و مشرق اقصى واقع باشد واين موضع برمحاذى لجستان و غرب افغانستان باشد.

مؤلف: و ابوصالح گفت: معنى آن است كه هيچ دو از آن نور نگيرند از يكديگر.

مرحوم شعرانى: سخن ابوصالح صحيح نيست و بى انديشه گفته است، انسان از زمان هاى ما قبل تاريخ دانست كه نور قمر از شمس گرفته شده و پيوسته در زبان طلاب علوم دينى مشهور است كه در مثال حدس گويند تورالقمر مستفاد من الشمس.

وَ كُلِّ فى فَلَك يَسْبَحُونَ

مؤلف: و همه در فلك خود شنا مى كند.

مرحوم شعرانى: مذهب جماعتى از قدماى فلاسفه و منجمين است كه سير كواكب در مدار خود مانند سير ماهى در آب است و بعض ديگر گويند ستارگان در افلاك مركوز و مستقرند و فلك آنها را مى گرداند و البته كلام خدا حجت است و قول ديگران اعتبار ندارد.

وَ نُفِخَ فى الصُّورِ فَإذاهُمْ مِنَ الاجداث إلى رَبِّهِمْ يَنْسِلوُنَ

مؤلف: «أذا» مفاجات است كه ايشان از گورها پيش خداى مى روند.

مرحوم شعرانى: تعبيرى است كنايه از زنده شدن براى آنكه اجساد اندك مردم ممكن است تا قيامت در قبر بماند چون از اول زندگانى بشر تاكنون هزارها سال گذشته و قبرها زير و روشده و خاك هر يك پراكنده گشته و بسيار مردمند كه جسدشان را سوزانده اند يا مرغان و درندگان خورده اند و در درياها غرق شده و هنگام حشر از قبر محشور نمى شوند و مقصود خداوند اثبات زندگى است. ّس از مرگ و اينكه فرمود سوى خدا مى روند با اينكه خدا هميشه حاضر است و همه جا براى او يكسان است براى آن است كه عالم آخرت از جهت رتبه به خدا نزديك تر است از عالم ماديات كه همه از خدا غافلند و تمام جهل محض است.

إنَّ أصحابَ الجَنَّةِ اليومَ فى شُغْل فاكِهونَ

مؤلف: گفت اهل بهشت امروز در شغلى باشند از لهو و طرب

مرحوم شعرانى: اهل بهشت لهو و طرب دارند نه چنانكه از ياد خدا غفلت آرد. مانند لهو در دنيا و قباحت لهو دنيا براى غفلت است. چون توجه بالات مادى ناچار غفلت آورد مردم اين جهان لذت را به آلت مادى دانند و چنان پندارند كه موجودات مجرد مانند ملائكه چون غذا نميخورند و نكاح ندارند و امثال اين لذات براى آنها نيست از سعادت محرومند و موجودات جسمانى كاملترند از آنها در تمتع و لذات و اين صحيح نيست، چونكه همه لذات حيوان به سبب اندك ادراكى است كه رشحه از آن جهان است، مانند پرتوى از خورشيد تافته و نسبت سعادت و لذت اينان با سعادت آنان مانند شبنم است و دريا يا پرتو ضعيف با خورشيد جهانتاب و اهل بهشت تجرد دارند و اصل لذت در ادراك است و اصل ادراك مجرد است و اگر خواهى آن را لذت مگوى و بهجت بنام.

مؤلف: يحيى بن معاذ را پرسيدند كه از آوازها چه خوش تر است. گفت: مزامير انس فى مقاصير قدس بألحان تحميد فى رياض تمجيد فى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 2)يس 40 /منهج الصادقين ج 7 ص 485

صفحه 395

مقعد صدق عند مليك مقتدر. گفت: خوش ترين آوازى مز امير انس باشد در مقاصير قدس بالحان تحميد در رياض تمجيد در مقعد صدق در جوار ربّ العزّة. ابن كيسان گفت: به زيارت يكديگر مشغول باشند، و گفتند به مهمانى خداى جلّ جلاله، و گفتند فى عشرة أشياء بده چيز مشغول باشند: به ملكى بى عزل: و برنائى بى پيرى، و تندرستى بى بيمارى، و عزّى و راحتى بى شدّت، و نعمتى بى محنت، و بقائى بى فناء، و زندگانى بى مرگ، و خوشنودى بى خشم، و انس بىوحشت.

مرحوم شعرانى: همه اينها از لوازم وجود مجرد از ماده است چون ماده منشأ هر گونه تغيير است بر نارا پير كند و تندرست را بيمار و كذا چون ماده نباشد موجود به يك حال ثابت ماند.

اَلَمْ اَعْهَدْاِلَيْكُمْ يابَنى آدَمَ اَلّاتَعْبُدوُاالشَّيْطانَ...⁽¹⁾

مؤلف:اياعهدنكردم باشمااى فرزندادم ونفرمودم شمارانكه نپرستيدشيطان را...

مرحوم شعرانى:اين عهدبه خلق استعداداست درفرزندادم كه طبعاًزشت راناخوش داردوازكارنيكولذت مى بردوعقل اوراازقبايح منع مى كندواگربه تربيت پدرازفطرت خودخارج نشودبه صلاح راغب باشد.

الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى اَفْواهِهِمْ وَتُكَلِّمُنااَيْديهِمْ وَتَشْهَدُاَرْجُلُهُمْ بِماكانوُايَكْسِبوُنَ.⁽²⁾

مؤلف:برخى گفته اندكه:تكلم درايشان برسبيل مجازاست يعنى اثارمعاصى درايشان ظاهرسازدكه دلالت كندبرافعال قبيحه ايشان.

مرحوم شعرانى:اين سخن ناشى ازقياس اموراخرت به دنيااست كه چون دراين جهان اعضاءسخن نمى گويددراخرت هم نمى گويدوبهتراين بودكه مردم به ظاهرانچه درشرع واردشده درامراخرت اكتفامى كردندوحقيقت رابه خداواگذارمى كردند.

مؤلف: عقبة بن عامر گفت: رسول(ص) گفت: اول عضوى كه از آدمى سخن گويد ران او بود، و گفت دستش. در اين خبر و مانند اين توقّف باشد براى آنكه معارف اهل قيامت ضرورى باشد و ايشان ملجأ باشند به ترك قبايح. از آنجا كه به ضرورت دانند كه «لوجادلوها يحيل بينهم و بينها».

مرحوم شعرانى: يعنى اينكه در خبر آمده است آنها انكار نافرمانى خويش كنند و اقرار به معصيت نكنند ظاهراً صحيح نيست. زيرا كه دروغ قبيح است و اهل آخرت ملجأ باشند به ترك قبائح. پس دست آنها سخن گويد صحيح است. اما مهر نهدان بر لب ها نه معنى آن است كه انكار كنند بلكه هيچ نگويند و بارى آنچه برخلاف اين آمده است توجيه و تأويل بايد كرد مانند والله ربنا ماكنا مشركين.

وَلَوْ نَشآءُلَطَمَسْناعَلى اَعْيُنِهِمْ...⁽³⁾

مؤلف:واگرخواهيم دردنياهراينه ناپديدكنيم ورقم محوكشيم برچشمان ايشان بروجهى كه ازاثرچشم ايشان برصفحه روى نمايد.

مرحوم شعرانى:خداونددران ايات عجزبنى ادم رانظرمجسم مى كندچون بيشترغروركفارازان است كه خودرامختاردركارخودوحاكم برسرنوشت خويش مى شمارند.انگاه شاهداوردكه هيچ كس نمى خواهدپيروضعيف شودقهراًخواهدشدپس انسان مقهورديگرى است.

وزماعَلَّمْناهُ الشِّعْرَ...⁽⁴⁾

مؤلف:ونياموختيم مامحمد(ص)راشاعرى يعنى علم شعررابه اونداديم.

مرحوم شعرانى:معنى اننيست كه پيغمبروزن عروضى وقوافى رانمى شنلخت وشعرموزون راازنثرامتيازنمى داديامحسنات شعرى راتشخص نمى دادونمى دانست شعرحسان بهتراست ياكعب بن زهيرچنانكه ابوبكرمى پنداشت بلكه معنى ان است كه خداوندخوددرسوره شعراءفرمودكه شعرايين ومرام وطريقه براى اصلاح جامعه بشرى نياوردند."الم ترانهم فى كل واديهيمون".درهرباب سخنى مى گويندوخودهم عامل به نصايح خودنيستندوقران ايين ومرام خاص داردوخودان حضرت به دستورقران عمل مى كند.

اَوَلَمْ يَرَالْاِنْسانُ اَنّاخَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَة فَاِذاهُوَخَصيمٌ مُبينٌ.⁽⁵⁾

مؤلف:ايانديدوندانست ادمى يعنى(ابى)انكه افريده ايم اوراازاب منى پس انگاه اودرباب بعث جدال كننده اى است هويداباوجودانكه اگردراين باب اندكى تأمل كندمى داندكه كسى كه قادرباشدبرافريدن بروجه مذكورقادرخواهدبودبراعاده بلكه پيش اواسهل ازانشاءخواهدبود.

مرحوم شعرانى:ان كه انسان راازنطفه افريدمى تواندازاستخوان پوسيده هم بيافريندواگرگويى نطفه مبدأانسان است امادربدن باقى نيست گوييم نطفه به صورت اكمل باقى است نه به صورت ناقص چنانكه انسان رازاخاك افريدندخاك به صورت اكمل درانسان هست نه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. يس 60 /منج الصادقين ج 7 ص 492

2. يس)65 /منهج الصادقين ج 7 ص 493

3. يس 66 /منهج الصادقين ج 7 ص 494

4. يس 69 /منهج الصادقين ج 7 ص 495

5. يس 77 /منهج الصادقين ج 7 ص 449

صفحه 396

صورت جمادى خاكى واگرچيزى كامل شدمعدوم نشده است،چنانكه گفتيم بت وهرجامدى درعالم اخرت زرنده وگويا مى شوندوشهادت مى دهنديعنى كامل مى شوندومعدوم نمى شوندوحقيقت انهادرصورت اكمل باقى است.

قُلْ يُحْييها الَّذى اَنْشَأَهااَوَّلَ مَرَّةوَهُوَبِكُلِّ شَىْ عَليمٌ.⁽¹⁾

مؤلف:بگواى محمدمراين شخص راكه منكراعاده است ومتعجب دران زنده گردانداستخوانهاراان كسى كه به قدرت كامله بيافريدان رانخست باروازعدم بوجوداورد.اوبه همه افريدهادانااست.

مرحوم شعرانى:دليل صريح است برمعادجسمانى واگرگويى صفات اجسادومردم رادراخرت برخلاف صفات دنيوى ذكرفرموده اندمانندانكه لطيف است وكثافات وفضولات ندارندوسبكندچنانكه برناقه نورسوارمى شوندوپروازمى كنند واجسام جهنميان دراتش نابودنمى شوندوگوشت دراتش مى رويدوهكذاگوييم اختلاف صفات مانع اصل حقيقت نيست وخداوندصورتهاى متخيله خواب رابه اسمامى انهاناميده است مانند"رأيت احدعشركوكباًوالشمس والقمررأيتهم لى ساجديناًصورت خواب حضرت يوسف راماه وخورشيدوستاره ناميدونيز"سبع بقرات سمان"باانكه خواب تمثيل حقايق ديگراست.پس موجودات اخروى كه عين حقيقت خوداست به طريق اولى به نام حقيقى خودتوان ناميداگرچه صفت بااجسام دنيوى مختلف باشند.