بخش های کتاب

واضـحـتر از همه دليلها بر فراوانى لطف ومحبتش نسبت به كسى كه به او حسن ظن دارد واينكه اگر گمان بنده به او نيك باشد, هرگز خلافش را انجام نمى دهد, آيه شريفه قرآن است كه فرمان به توكل مى دهد ومى فرمايد: (وعلى اللّه فتوكلوا ان كنتم مؤمنين ) ((135)).
يعنى : تنها بر خدا توكل كنيد اگر مؤمن هستيد.
اگـر جـز ايـن آيه , چيز ديگرى مارا بر توكل , تحريك نمى كرد كافى بود, چون توكل راشرط ايمان قرارداده است .
سـپـس اين كلام را با بشارت به جزاى نيك وتفضل و...
براى كسانى كه گرد آن جمع شوند تاكيد كرد وفرمود: (وقـالـوا حـسـبـنـا اللّه ونعم الوكيل فانقلبوا بنعمة من اللّه وفضل لم يمسسهم سوءواتبعوا رضوان اللّه ) ((136)).
يـعنى : گفتند: خدا مارا بسنده است وچه نيكو ياورى است , آنگاه از جنگ بازگشتنددر حالى كه نـعـمـت وفـضـل خدارا به همراه داشتند وهيچ آسيبى به آنان نرسيده بود,اينان به راه خشنودى ورضايت خدا رفتند.
علاوه بر آن بشارت داده كه متوكلين را دوست دارد.
(ان اللّه يحب المتوكلين ) ((137)).
يعنى : خدا توكل كنندگان را دوست دارد.
از حضرت صادق (ع ) سؤال شد كه ميزان توكل چيست ؟ فرمود: 378 ـ الا يخاف مع اللّه شيئا.
يعنى : وقتى با خدا بود, ديگر از غير او هراسى نداشته باشد.
بـنابر اين , مدار ومركز توكل , حسن ظن به خداست , چون تنها, كسى كه به خداحسن ظن داشته باشد, از غير او ترسى ندارد.
پـس از بررسى آيات قرآنى , نظرى به روايات وارده از معصومين ـ عليهم صلوات اللّه اجمعين ـ نما كه در اين باره چه فرموده اند؟ از امام كاظم ـ عليه السلام ـ روايت شده است كه فرمود: 379 ـ واللّه مـا اعطى مؤمن قط خير الدنيا والاخرة الا بحسن ظنه باللّه عزوجل ورجائه له وحسن خـلـقه والكف عن اغتياب المؤمنين , واللّه تعالى لا يعذب عبدابعد التوبة والا ستغفار الا بسوء ظنه وتقصيره فى رجائه اللّه عز وجل وسوء خلقه واغتيابه المؤمنين .
يعنى : به خدا قسم به هيچ مؤمنى , خير دنيا وآخرت داده نشد مگر به خاطر: حسن ظن به خداوند عزيز وجليل واميدش به او.
اخلاق نيكويش .
ودست برداشتن از غيبت مؤمنين .
وخدا بنده اى را بعد از توبه واستغفارش عذاب نكرد مگر به خاطر: سوء ظن واميد نداشتن به خداوند عزيز وجليل .
بد اخلاقى .
وغيبت مؤمنين را نمودن .
ولـيس يحسن ظن عبد مؤمن باللّه عز وجل الا كان اللّه عند ظنه لا ن اللّه كريم يستحى ان يخلف ظن عبده ورجاءه فاحسنوا الظن باللّه وارغبوا اليه فان اللّه تعالى يقول :.
يـعـنـى : هـرگز بنده مؤمنى به خداوند عزيز وجليل حسن ظن نشان نمى دهد مگر آنكه خداوند متعال با او بر اساس همان ظن وگمان نيكش رفتارى نمايد, چون خداوند,كريم است وشرم دارد از ايـنكه با گمان واميد بنده اش مخالفت كند, بنابر اين گمانتان را به خداوند نيك گردانيد وبه سوى او ميل ورغبت نشان دهيد كه خودش مى فرمايد:.
(الظانين باللّه ظن السوء عليهم دائرة السوء وغضب اللّه عليهم ) ((138)).
يـعـنـى : (مـنـافين ومشركين ) بر خدا گمان بد دارند و(بدين سبب ) بدى برگردشان حلقه زد وخداوند نيز بر آنان خشم گرفت .
در روايت آمده است كه : 380 ـ ان اللّه تـعالى اذا حاسب الخلق يبقى رجل قد فضلت سيئاته على حسناته فتاءخذه الملائكة الى النار وهو يلتفت فياءمر اللّه تعالى برده فيقول له : لم تلتفت ـ وهواعلم به ؟ فيقول : يا رب , ما كان هـذا حـسـن ظـنـى بـك , فيقول اللّه تعالى : ملائكتى وعزتى وجلالى ما احسن ظنه بى يوما ولكن انطلقوا به الى الجنة لادعائه حسن الظن بى .
يـعـنـى : خـداوند متعال حساب خلق را كه رسيد, يك نفر باقى مى ماند كه سيئاتش برحسناتش فـزونـى دارد, مـلائكـه اورا مـى گيرند تا به سوى آتش ببرند در حالى كه اوپشت سر خود را نگاه مى كند, در اين هنگام خداوند متعال فرمان مى دهد اورابرگردانند آنگاه به او مى گويد: چرا پشت سـر خودرا نگاه كردى ؟ ـ البته ذات اقدس الهى خود علت آن را مى داند ـ آن فرد مى گويد:خدايا! گـمـان نـيكوى من به تو اين نبود(كه مرا به آتش بسوزانى ), در اينجا خداوند سبحان مى فرمايد: مـلائكه من , به عزت وجلالم سوگند! اين بنده حتى يك روزهم به من حسن ظن نداشت , اما اورا به بهشت ببريد, چون ادعا كرد كه به من حسن ظن دارد.
عطاء بن يسار مى گويد: امير المؤمنين ـ عليه افضل صلوات المصلين فرمود: 381 ـ يـوقـف العبد يوم القيامة بين يدى اللّه سبحانه وتعالى فيقول : قيسوا بين نعمتى عليه وبين عـمـلـه , فـيستغرق النعم العمل , فيقول اللّه : وقد وهبت له نعمتى له فقيسوابين الخير والشر, فان استوى العملان اذهب اللّه تعالى الشر بالخير وادخله الجنة ,وان كان له فضل اعطاه اللّه بفضله , وان كان عليه فضل وهو من اهل التقوى لم يشرك باللّه تعالى واتقى الشرك فهو من اهل المغفرة يغفر له ربه برحمته ويدخله الجنة ان شاء بعفوه .
يـعـنـى : روز قـيـامـت بنده اى را در برابر خداوند سبحان نگه مى دارند, آنگاه (به ملائكه )فرمان مـى دهـد: نـعمتهاى مرا با عمل او بسنجيد, كه نعمت بر عمل مى چربد وآن رادربر مى گيرد.
در ايـنـجـا ذات اقـدس الهى مى فرمايد: تمام نعمتهايم را به او بخشيدم ,كارهاى خير وشرش را باهم بسنجيد, در اين هنگام اگر اين دو مساوى بودند,خداوند متعال كارهاى شر را به واسطه كارهاى خـيـر مـى بـرد واورا داخـل در بهشت مى نمايد واگر كارهاى خيرش برتر بود, خداوند متعال اورا مـى بـخشد واگر كارهاى شرش برتر بود, ولى با اين حال , او در دنيا انسانى با تقوا بوده وچيزى را شريك خداوند متعال قرار نمى داده , واز آن پرهيز داشته است , پروردگار منان به واسطه رحمتش اورا بـخـشـيـده واز اهل مغفرتش قرار مى دهد.
واگر بخواهد, به واسطه عفوش اورا داخل بهشت مى نمايد.
در روايت آمده است كه : 382 ـ ان اللّه سـبحانه وتعالى يجمع الخلق يوم القيامة ولبعضهم على بعض حقوق وله تعالى قبله تـبـعـات فيقول : عبادى ما كان لى قبلكم فقد وهبته لكم فهبوا بعضكم تبعات بعض وادخلوا الجنة جميعا برحمتى .
يـعـنـى : خـداونـد سبحان , روز قيامت تمام خلق را جمع مى كند در حالى كه هم آنان بريكديگر حـقـوقـى دارنـد وهـم خـداوند متعال بر آنان , در اين هنگام مى فرمايد: بندگانم !من حق خودرا بـخـشـيـدم , شـما نيز حقوق يكديگر را به هم ببخشيد وهمگى به واسطه رحمت من , وارد بهشت شويد.
از پيامبر اكرم (ص ) نقل است كه فرمود: 383 ـ يـنـادى مـناد يوم القيامة تحت العرش : يا امة محمد ما كان لى قبلكم فقد وهبته لكم وقد بقيت التبعات بينكم فتواهبوا وادخلوا الجنة برحمتى .
يـعنى : روز قيامت از عرش الهى ندا مى رسد كه : اى امت محمد (ص ) هر حقى از من برگردنتان بود آن را به شما بخشيدم , باقى مى ماند حقوق خودتان , پس همديگر راببخشيد وبه واسطه رحمت من وارد بهشت شويد.
محمد بن خالد برقى به واسطه اى از امام صادق (ع ) روايت كرده است كه فرمود: 384 ـ مـرد عابدى در ميان بنى اسرائيل بود, خداوند متعال بر حضرت داوود ـ عليه السلام وحى فـرستاد كه او رياكاراست , پس از گذشت مدتى , آن مرد از دنيا رفت .
حضرت داوود ـ عليه السلام بر جنازه اش حاضر نشد, اما چهل نفر از بنى اسرائيل برجسدش ايستاده وگفتند: خدايا! ما از او جز خير چيز ديگرى نمى دانيم , اما تو از ما داناترى وبهتر مى دانى , اورابيامرز.
بعد از غسل دادن چهل نفر ديگر ايستادند وگفتند: خدايا! ما از او جز خير چيز ديگر نمى دانيم اما تو از ما داناترى وبهتر مى دانى , اورابيامرز.
وپس از آنكه در قبر گذاشته شد نيز, چهل نفر ديگر آمدند وگفتند: خدايا! ما از او جز خير چيز ديگر نمى دانيم , اما تو از ما داناترى وبهتر مى دانى , اورابيامرز.
در ايـنـجـا خداوند متعال بر داوود ـ عليه السلام وحى فرستاد كه چرا بر او نمازنگزاردى ! داوود ـ عليه السلام جواب داد: به خاطر اينكه خودت به من گفتى كه اورياكاراست .
وحـى آمد كه : چون عده اى به نيكو كارى او شهادت دادند, من شهادتشان را تجويزكردم وآنچه را كه من مى دانم وآنان نمى دانند, برايش آمرزيدم .
خوف وترس از خدا سزاواراست كه اميدوارى همراه با خوف باشد كه امير المؤمنين ـ عليه السلام فرمود: 385 ـ ان اسـتـطـعتم ان يحسن ظنكم باللّه ويشتد خوفكم منه فاجمعوا بينهما فانمايكون حسن ظن العبد بربه على قدر خوفه منه , وان احسن الناس باللّه ظنا لا شدهم خوفا منه .
يعنى : سعى كنيد هم به خداوند حسن ظن وهم از او هراس داشته باشيد, چون حسن ظن هركس بـه خـدا به اندازه ترس او از خداست .
بنابر اين , كسانى گمانشان به او نيك تراست كه از او هراس بيشترى دارند.
حسن بن ابى ساره گويد: شنيدم حضرت صادق ـ عليه السلام مى فرمود: 386 ـ لا يكون العبد مؤمنا حتى يكون راجيا خائفا, ولا يكون راجيا خائفا حتى يكون عاملا لما يخاف ويرجو.
يـعـنـى : بـنـده بـه درجه ايمان نمى رسد مگر آنكه هم اميدوار باشد وهم خائف واميدوارو خائف نمى گردد مگر آنكه بر طبق ترس ورجائش عمل كند.
عـلـى بـن مـحـمد روايت كرده است كه يكى از اصحاب گويد: به حضرت صادق ـ عليه السلام گـفـتـم : عده اى از دوستان شما مرتكب گناه مى شوند ومى گويند (به رحمت حق ) اميدواريم , حضرت فرمود: 387 ـ كذبوا اولئك ليسوا لنا بموالى اولئك قوم رجحت بهم الا مانى , ومن رجا شيئاعمل له , ومن خاف شيئا هرب منه .
يـعـنى : دروغ مى گويند, هرگز دوستان ما نيستند, اينان افرادى هستند كه آرزوهايشان بر آنان چـيـره شـده , كـسـى كـه بـه چيزى اميد دارد, كارى مى كند كه به آن برسد وكسى كه از چيزى مى ترسد, از آن فرار مى نمايد.
نمونه هايى از خوف اوليا اول ـ در روايت آمده است كه : 388 ـ صداى حزن وناله حضرت ابراهيم (ع ) تا حدود يك ميل ((139))
به گوش مى رسد.
تا جايى كه خداوند متعال اورا اينگونه مدح كرد: (ان ابراهيم لحليم اواه منيب ) ((140)).
يعنى : همانا ابراهيم سه صفت داشت : بردبار بود, ناله هاى بسيار داشت واهل توبه وانابه بود.
وهنگام نماز, از او صدايى چون صداى ديگ جوشان شنيده مى شد.
دوم ـ از سينه مبارك رسول خاتم (ص ) نيز چنين صدايى شنيده مى شد.
سـوم ـ امير مؤمنان (ع ) هرگاه وضو ساختن را آغاز مى كرد, رنگ چهره اش از ترس خداوند متعال تغيير مى كرد.
چهارم ـ حضرت فاطمه ـ سلام اللّه عليها ـ در نماز از ترس خداوند متعال به هيجان مى آمد.
پنجم ـ امام حسن مجتبى (ع ) وقتى از وضويش فارغ مى شد, رنگش بر مى گشت وچون سببش را از حضرت مى پرسيدند, مى فرمود: 389 ـ حق على من اراد ان يدخل على ذى العرش ان يتغير لونه .
يعنى : كسى كه مى خواهد بر صاحب عرش وارد شود, سزاواراست كه رنگش تغييركند.
ششم ـ مانند همين , از امام زين العابدين (ع ) نيز روايت شده است .
هفتم ـ مفضل بن عمر از امام صادق (ع ) روايت كرده است كه فرمود: 390 ـ حدثنى ابى عن ابيه عليه السلام ان الحسن بن علي عليهما السلام كان اعبدالناس في زمانه وازهـدهم وافضلهم , وكان اذا حج حج ماشيا وربما مشى حافيا,وكان اذا ذكر الموت بكى , واذا ذكر البعث والنشور بكى , واذا ذكر المرور على الصراط بكى , واذا ذكر العرض على اللّه شهق شهقة يغشى عـلـيه منها, وكان اذا قام فى صلاته ترتعد فرائصه بين يدى ربه عز وجل وكان اذا ذكر الجنة والنار اضطرب اضطراب السليم , وساءل اللّه الجنة , وتعوذ باللّه من النار.
يـعـنى : پدرم از پدرش روايت كرده است كه فرمود: امام حسن بن على ـ عليهماالسلام عابدترين وزاهـدتـريـن وفاضل ترين مردم در روزگار خود بود, اگر به حج مى رفت با پاى پياده وچه بسا با پاى برهنه مى رفت .
هـرگـاه بـه ياد مرگ مى افتاد, گريه مى كرد, وقتى برانگيخته شدن در قيامت را به يادمى آورد, گـريه مى كرد, به ياد گذشتن بر صراط كه مى افتاد, گريه مى كرد وآنگاه كه به ياد عرضه اعمال در بـرابر ذات اقدس الهى مى افتاد, نعره اى مى زد وخاموش مى شد.
وقتى در برابر پروردگار عزيز وجـلـيـلـش بـه نـماز مى ايستاد, گوشتهاى دو پهلويش مى لرزيد.
وهر وقت بهشت وجهنم را ياد مـى كرد مانند انسان مارگزيده , به اضطراب مى آمد, از خدا آرزوى بهشت مى كرد واز جهنم به او پناه مى برد.
هشتم ـ عايشه گويد: رسـول خدا (ص ) باما سخن مى گفت وما با او حرف مى زديم , اما همينكه وقت نمازفرا مى رسيد, گويا نه او مارا مى شناسد ونه ما اورا.
وقتى مقربين در درگاه الهى وانبيا ومرسلين اينگونه هراس در دل داشته باشند, امثال ما كه غرق در گناهيم وعيوب , مارا فرا گرفته چه بايد بكنيم ؟ ز ـ ادب ديگر اين است كه از خدا چيز حرام يا قطع رحم درخواست نكند.
ح ـ چيزى كه متضمن قلت حيا وبى ادبى باشد, از خداوند نخواهد.
در تفسير آيه شريفه : (ادعوا ربكم تضرعا وخفية انه لا يحب المعتدين ) ((141)).
يعنى : پروردگارتان را با تضرع ودرنهان بخوانيد كه او متجاوزان را دوست ندارد.
مـفـسرين گفته اند: تضرعا وخفية يعنى با حالت خشوع وفروتنى از خدا چيز بخواهيدومعتدين , كـسـانى اند كه در دعا از حدود خود تجاوز مى كنند, مثلا از خداوند منازل ودرجات انبيا ـ عليهم السلام را مى طلبند.
امير المؤمنين (ع ) فرمود: 391 ـ يا صاحب الدعاء, لا تساءل ما لا يكون ولا يحل .
يعنى : اى كه اهل دعايى چيزى را كه امكان ندارد يا حلال نيست , نخواه .
ونيز فرمود: 392 ـ من ساءل فوق قدره استحق الحرمان .
يعنى : كسى كه بيش از قدر واندازه خود, طلب كند, مستحق محروم شدن است .
ط ـ پاكسازى شكم از طريق روزه , گرسنگى وتوبه مجدد نمودن .
از رسول خدا (ص ) نقل است كه فرمود: 393 ـ من اكل الحلال اربعين يوما نور اللّه قلبه .
يعنى : كسى كه چهل روز حلال بخورد, خداوند متعال قلبش را نورانى مى گرداند.
394 ـ ان للّه مـلـكـا يـنادى على بيت المقدس كل ليلة : من اكل حراما لم يقبل اللّه منه صرفا ولا عدلا.
يـعـنـى : خداوند متعال فرشته اى دارد كه هر شب بر بيت المقدس اينگونه ندا مى دهد:كسى كه حرامى بخورد, نه عمل مستحبى از او قبول مى شود ونه عمل واجبى .
395 ـ لـو صـلـيتم حتى تكونوا كالا وتار, وصمتم حتى تكونوا كالحنايا, لم يقبل اللّه منكم الا بورع حاجز.
يـعنى : اگر آنقدر نماز بگذاريد تا مانند زه كمان گرديد وآنقدر روزه بگيريد تا چون كمان شويد, خداوند قبول نمى كند مگر آنكه از محرمات دورى كنيد.
396 ـ العبادة مع اكل الحرام كالبناء على الرمل وقيل : على الماء.
يـعنى : عبادت همراه با حرامخوارى مانند ساختن ساختمان بر روى ريگ است .
ودرروايتى آمده : مانند ساختن ساختمان بر آب است .
397 ـ يكفى من الدعاء مع البر ما يكفى الطعام من الملح .
يـعـنـى : آن مـقـدار نـمـك كـه در غـذا كـافـى اسـت , هـمـان مـقـدار دعـا در كـنـار عـمـل كفايت مى كند ((142)).
بايد دانست : بعضى از اين شروطى كه ذكر شد, همچنانكه جزء مقدمات دعاست ,تداوم آن تا بعد از دعا نيز لازم است .

آداب همراه دعا

آمين گفتن در دعا