مجلسى (ره ) گويد: اينكه فرمود: ((و مگو كه كار گذشته است )) اين نهى امام عليهالسلام از اين گفتار دو وجهه دارد: يكى آنكه اين گفتارباطل است زيرا اين گفتار يهود و برخى از حكماء است بلكه بايد ايمان به بداء داشت وباينكه خداوند سبحان هر روز در كارى است ، و هر چه خواهد محو كند و هر چه بخواهد ثبتكند و قضا و قدر مانع دعا نيستند چون تغيير در لوح محو و اثبات ممكن است ، گذشته ازاينكه خود دعاء نيز از اسباب قضا و قدر است و امر بدعاء نيز از همانها است .
ديگر اينكه درست كه علم خداوند بهر چه تعلق گرفته همان شود ولى اين مانع از دعانيست و اينكه امام عليه السلام او را از اين گفتار نهى فرموده يعنى نهى از اينست كه اينكلام را (كه در جاى خود صحيح است ) مانع از دعاء قرار ندهى كه سبب اعتقاد بر بىفائده بودن دعاى تو شود، و حاصل جوابى كه حضرت از آن فرموده است بدو وجهگردد:
اول اينكه : دعا بخودى خود مطلوبست چون عبادت بزرگيست و بمقام بلندى انسانرا نزدخدايتعالى رساند كه جز بوسيله دعا و زارى رسيدن بدان ممكن نيست .
دوم اينكه مقدرات گاهى كم و زياد ميشود و بسا باشد كه بواسطه شرطى از ميان برودمثلا در تقدير خداوند عمر كسى سى سال گذشته است بشرط اينكه صله رحم نكند و اگركرد شصت سال مقدر شده ، و روزيش در فلان روز بيكدرهم مقدر شده اگر دعا نكند وبيشتر درخواست نكند، و اگر دعا و درخواست كرد دو درهم مقدر شده و هم چنين ساير چيزها،و حاصل اينكه براى وجود تمام كاينات و عدم آنها شرائط و اسبابى است و خداى سبحاننخواسته است كارها را بدون اسباب انجام دهد، و از جمله اسباب براى برخى از چيزها دعااست كه اگر دعا نكند آن چيز بدو داده نشود؟
و اما علم خداوند پس آن تابع معلوم است و علت پيدايش چيزى نگردد، و قضا و قدر حتمى ولازم نيستند و گرنه ثواب و عقاب و امر و نهىباطل گردند چنانچه از اميرالمؤ منين عليه السلام گذشت ، سپس كلامى از غزالى وديگران در اينباره نقل كند كه ايراد آن از وضع و شرح و ترجمه ما بيرون است .

4- حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ مُعَاذٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ ع قَالَ مَنْ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدِ افْتَقَرَ اصول كافى جلد 4 صفحه : 212 رواية : 4 4 و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود: هر كه ازفضل خداى عزوجل درخواست نكند نيازمند و فقير گردد.

5- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُيَقُولُ ادْعُ وَ لَا تَقُلْ قَدْ فُرِغَ مِنَ الْأَمْرِ فَإِنَّ الدُّعَاءَ هُوَ الْعِبَادَةُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ إِنَّالَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِب ادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ د اخِرِينَ وَ قَالَ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ اصول كافى جلد 4 صفحه : 212 رواية : 5 5 حماد بن عيسى گويد: شنيدم از حضرت صادق عليه السلام كه ميفرمود: دعا كن و مگوكار از كار گذشته است زيرا دعا همان عبادت است و خداىعزوجل فرمايد: ((آنانكه از عبادت من تكبر ورزند زود است كه سر افكنده بدوزخ درآيند)) (سوره مؤ من آيه 60) و نيز فرموده است : ((مرا بخوانيد تا اجابت كنم )) (اينآيه نيز اول همان آيه پيشين است ).

شرح :

مجلسى (ره ) گويد: مقصود اينست كه چناچه پيش گفته شد دعا بخودى خود عبادت استزيرا در اين آيه آنرا عبادت دانسته و خداى تعالى بدان فرمان داده پس بر فرض كه باجابت نيز نرسد بخاطر اطاعت امر او بايد انجام شود مانند ساير عبادات ، و ترك آن موجبخوارى و كوچكى و ورود در دوزخ است چناچه آيه بر آن دلالت دارد، علاوه بر اينكه خداىسبحان وعده اجابت فرموده و در وعده خويش تخلف نورزد، و اين مطلب با تقدير هممنافات ندارد، زيرا دعا نيز مقدر است و فايده اى هم كه بر آن مترتب شود مقدر گرديدهاست .

6- أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ سَيْفٍ التَّمَّارِقَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّكُمْ لَا تَقَرَّبُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَاتَتْرُكُوا صَغِيرَةً لِصِغَرِهَا أَنْ تَدْعُوا بِهَا إِنَّ صَاحِبَ الصِّغَارِ هُوَ صَاحِبُ الْكِبَارِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 212 رواية : 6 6 سيف تمار گويد: شنيدم از حضرت صادق (ع ) كه ميفرمود: بر شما باد به (ملازمت )دعاء زيرا بهيچ چيز مانند آن بخدا نزديك نشويد، و هيچ حاجت كوچكى را بخاطر كوچكيشرها نكنيد از اينكه براى آن بدرگاه خداوند دعا كنيد، زيرا آنكس كه حاجات كوچك بدستاوست همان كس است كه حاجات بزرگ در اختيار اوست .

شرح :

يعنى نپنداريد كه كارهاى كوچك بدون تقدير خداوند انجام شود بلكه تمامى كارها ازكوچك و بزرگ بدست او است .

7- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِبْنِ سُوَيْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رَجُلٍ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِ اللَّهِ ع الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي الْآيَة ادْعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا تَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ قَالَ زُرَارَةُ إِنَّمَا يَعْنِي لَايَمْنَعْكَ إِيمَانُكَ بِالْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ أَنْ تُبَالِغَ بِالدُّعَاءِ وَ تَجْتَهِدَ فِيهِ أَوْ كَمَا قَالَ اصول كافى جلد 4 صفحه : 212 رواية : 7 7 و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: دعاء همان عبادتى است كه خداىعزوجل فرموده است : ((همانا آنانكه از عبادت من تكبر ورزند)) تا آخر آيه . خداى رابخوان (و دعاكن ) و مگو كار گذشته است . زراره گويد: مقصود آن حضرت اينست كه عقيده تو به قضاو قدر جلوگير تو نشود ازاصرار در دعا و كوشش در آن يا (آنكه زراره كلامى ) مانند اين گفت .

8- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي الْأَرْضِالدُّعَاءُ وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الْعَفَافُ قَالَ وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع رَجُلًا دَعَّاءً اصول كافى جلد 4 صفحه : 213 رواية : 8 8 و نيز امام صادق عليه السلام فرمود: اميرالمؤ منين عليه السلام فرمايد: محبوبتريندر (روى ) زمين براى خداى عزوجل دعا است ، و بهترين عبادت پرهيزكارى و پارسائى استو اميرالمؤ منين عليه السلام مردى بود كه بسيار دعا مى كرد.

*باب اينكه دعا سلاح مؤ من است* بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ

1- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِالسَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الدُّعَاءُ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عَمُودُالدِّينِ وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 213 رواية : 1 1 امام صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرموده : دعا سلاحمؤ من و ستون دين و نور آسمانها و زمين است .

2- وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع الدُّعَاءُ مَفَاتِيحُ النَّجَاحِ وَ مَقَالِيدُ الْفَلَاحِ وَخَيْرُ الدُّعَاءِ مَا صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ نَقِيٍّ وَ قَلْبٍ تَقِيٍّ وَ فِي الْمُنَاجَاةِ سَبَبُ النَّجَاةِ وَبِالْإِخْلَاصِ يَكُونُ الْخَلَاصُ فَإِذَا اشْتَدَّ الْفَزَعُ فَإِلَى اللَّهِ الْمَفْزَعُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 213 رواية : 2 2 و نيز فرمود: اميرالمؤ منين عليه السلام فرموده : دعاء كليدهاى نجات و گنجينه هاىرستگاريست ، و بهترين دعاء آن دعائيست كه از سينه خاك و دلى پرهيزكار بر آيد، ووسيله نجات در مناجات است ، و خلاصى به اخلاص آيد، و چون فزع و بى تابى سختشود مفزع و پناهگاه خدا است .

3- وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ ص أَ لَا أَدُلُّكُمْ عَلَى سِلَاحٍ يُنْجِيكُمْ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ يُدِرُّأَرْزَاقَكُمْ قَالُوا بَلَى قَالَ تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 214 رواية : 3 3 و نيز فرمود: پيغمبر صلى اللّه عليه و آله فرمود آيا شما را به سلاحى راهنمائىنكنم كه شما را از دشمنان رهائى دهد و روزى شماها را فراوان سازد؟ عرض كردند: چرا،فرمود: پروردگارتان را در شب و روز بخوانيد زيرا سلاح مؤ من دعا است .

4- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع الدُّعَاءُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ وَ مَتَى تُكْثِرْ قَرْعَالْبَابِ يُفْتَحْ لَكَ اصول كافى جلد 4 صفحه : 214 رواية : 4 4 و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود: دعا سپر مؤ مناست ، و هر گاه بسيار درى را كوبيدى به روى تو باز شود.

5- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الرِّضَا عأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ عَلَيْكُمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِيَاءِ فَقِيلَ وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِيَاءِ قَالَالدُّعَاءُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 214 رواية : 5 5 حضرت رضا عليه السلام هميشه به اصحاب خود مى فرمود: بر شما باد به اسلحهپيمبران به او عرض شد: اسلحه پيمبران چيست ؟ فرمود: دعاء است .

6- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْبَجَلِيِّ قَالَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ الدُّعَاءَ أَنْفَذُ مِنَ السِّنَانِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 214 رواية : 6 6 حضرت صادق عليه السلام فرمود: دعاء از نيزه نافذتر است .

7- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَالدُّعَاءُ أَنْفَذُ مِنَ السِّنَانِ الْحَدِيدِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 214 رواية : 7 7 و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: دعاء از نيزه تيز نافذتر است .

*باب اينكه دعا بلا و قضا را دفع ميكند* بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ الْقَضَاءَ

1- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُإِنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ الْقَضَاءَ يَنْقُضُهُ كَمَا يُنْقَضُ السِّلْكُ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً اصول كافى جلد 4 صفحه : 215 رواية : 1 1 حماد بن عثمان گويد: شنيدم كه مى فرمود: همانا دعاء قضا را برمى گرداند، و آنرا ازهم واتابد و بزند چنانچه رشته نخ اگر چه به سختى تابيده شده باشد از هم بازشود.

2- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَمِعْتُأَبَا الْحَسَنِ ع يَقُولُ إِنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ مَا قَدْ قُدِّرَ وَ مَا لَمْ يُقَدَّرْ قُلْتُ وَ مَا قَدْ قُدِّرَ عَرَفْتُهُ فَمَالَمْ يُقَدَّرْ قَالَ حَتَّى لَا يَكُونَ اصول كافى جلد 4 صفحه : 215 رواية : 2 2 عمر بن يزيد گويد: از حضرت ابى الحسن (كاظم ) عليه السلام شنيدم كه مىفرمود: همانا دعاء برمى گرداند آن چه را مقدر شده و آنچه را مقدر نشده ، عرض كردم :مقدر شده را دانستم مقدر نشده كدام هست ؟ فرمود: تا اينكه تقدير در مورد آن نشود.

شرح :

يعنى دعاء جلو تقدير را مى گيرد و بداء حاصل گردد.

اصول كافي ثقةالاسلام كليني جلد چهارم