 |  |  |
تبريز مراجعت و پس از ده سال توقف در آن شهر به قم مهاجرت و توطن فرموده است اكنون با تدريس علوم فقه و تفسير و فلسفه طلاب علوم را از خرمن فضائل خويش بهرهمند مىفرمايند.
آثار ايشان كه بعضى آنها چاپ گرديده از اين قرار است:1 ـ تفسير الميزان در شش(1) مجلد كه تاكنون 2 مجلد از آن چاپ شده است به عربى.
2 ـ اصول فلسفه يا روش رئاليسم(2) در مباحثى از فلسفه به فارسى.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در 20 جلد كه كليه مجلدات و ترجمه آن به فارسى نيز كه توسط جمعى از فضلا و دانشمندان صورت گرفته به چاپ رسيده است.
2ـ در پنج جلد اين كتاب تاكنون دو مرتبه تعريب شده است يك بار توسط استاد جعفر سبحانى.
اين كتاب توسط آقاى محمد هادى فقهى ترجمه و تحقيق و منتشر شده است.
فهرست ساير آثار گرانسنگ استاد علامه طباطبائى: شيعه در اسلام; قرآن در اسلام كه به انگليسى و اردو و عربى ترجمه شده است، نام عربى آن «القرآن فى الاسلام» است كه توسط سيد احمد حسينى تعريب شده است، بداية الحكمة اين كتاب توسط استاد محمد على گرامى قمى به نام «آغاز فلسفه» با توضيحاتى به فارسى برگردان شده است; نهاية الحكمة; وحى يا شعور مرموز; رسالهاى در عشق; رسالهاى در حكومت اسلامى; رسالهاى در قوه و فعل; رسالهاى در اثبات ذات; رسالهاى در وسائط; رسالهاى در صفات; رسالهاى در افعال; رسالهاى در نبوّت; رسالهاى در ولايت; رسالهاى در مشتقات; رسالهاى در برهان; رسالهاى در مغالطه; رسالهاى در تركيب; رسالهاى در تحليل; رسالهاى در نبوت و مقامات; منظومهاى در رسم خط نستعليق; الانسان قبل الدنيا; الانسان فى الدنيا; الانسان بعد الدنيا; رسالهاى در توحيد ذاتى; محاكمات بين دو مكاتبات; على والفلسفة الالهية (كه توسط آقاى سيد ابراهيم سيد علوى به نام «على و فلسفه الهى» به فارسى برگردان شده است; اصول عقائد براى دبيرستانها در 5ج (نام ديگر اين مجموع «آموزش دين» است); رساله محمّد در آئين اسلام (اين اثر به فرانسه ترجمه شده است); حاشيه بر اسفار صدر المتألهين شيرازى ـ با اسفار چاپ دوم در 9 جلد به طبع رسيده ـ; شيعه (مجموعه مذاكرات با پروفسور هانرى كربن; استاد دانشگاه سوربن پاريس; اين كتاب با توضيحات آيت الله على احمدى ميانجى و آقاى سيد هادى خسروشاهى تجديد چاپ شده است.
استاد علامه طباطبائى پس از هشتاد سال عمر با بركت خود كه در طول آن موفّق به انجام خدمات فراوان و ارزشمندى به جهان اسلام و حوزههاى علميه و فرهنگ تشيّع، گرديد، در روز يك شنبه 18 محرم الحرام سال 1402 (برابر با 24 آبان 1360) چشم از جهان فروبست و در مسجد بالاى سر مدفون و دنياى اسلام و مجامع علمى را با رحلت خويش عزادار ساخت. پس از درگذشت معظم له، شاگردان او و نويسندگان و تراجم نگاران، صدها مقاله و رساله و رثائيه درباره او نوشته و از شخصيت كمنظير استاد تجليل به عمل آوردند و ما نيز در «نجوم امّت» مقالهاى را به شخصيت علمى و ابعاد مختلف زندگانى ايشان اختصاص دادهايم. و نيز نك: كتابشناسى علامه طباطبايى.
3 ـ حاشيه بر كفايه به عربى.
4 ـ رسالهاى در مشتق به عربى.
5 ـ رساله در مبدأ و معاد به عربى.
6 ـ سنن النبى به عربى.
محمد حسين علامه:
فرزند حاج ملا حسن اردستانى است، از فضلا و دانشمندان زمان مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى بوده، و در آن زمان به تدريس ادبيات عربى و فارسى اشتغال مىورزيده است. مردى پارسا و در سال 1317 شمسى وفات يافته است.
محمد حسين «شيخ محمد حسين نجار(1)»:
از دانشمندان و مجتهدين قم بوده است، تحصيلات او در نجف در خدمت مرحوم سيد محمد كاظم طباطبائى بوده است.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ پدر وى پيشه نجارى داشت و لذا معظم له به نجار معروف گرديد. نك: گنجينه دانشمندان 1/139.
محمد حسين وفائى «مهندس...»:
فرزند حاج علينقى خان وفائى و در تاريخ 1332 هجرى قمرى در شهر قم متولد شده است، فارغ التحصيل دانشكده كشاورزى و اكنون از رؤساى فعّال و باارزش وزارت كشاورزى است، چندين سال سازمان كشاورزى قم را اداره كرد، طرح و اقدامات اوّليه عمران در زمينهاى سنگلج تهران «پارك شهر» از اوست، فعلاً رياست اداره كشاورزى و خالصجات قزوين و زنجان را به عهده دارد، فعاليتها و اقدامات او در آن شهر شايان تمجيد و در خور تحسين است، باغ سپهسالار تنكابنى را كه در اثر حوادث ايّام ويران شده بود به صورت آبرومندى احياء كرده است.
بايد افزود كه مهندس وفائى در مسائل اجتماعى نيز وارد و نويسندهاى توانا است، مقالات او در روزنامههاى قم و تهران درج و مدّتى نيز مستقلاً روزنامهاى در قم(1) انتشار مىداد.
محمد داماد «سيد محمد داماد»:
از فضلاى اساتيد فعلى حوزه علمى قم و موجب مباهات حوزه علمى است، داماد مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى است و به همين جهت به لقب «داماد» شهرت يافته است(2).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ وى روزنامه «فرياد قم» را در تاريخ 26 آبان ماه 1329 چاپ و تا 20 شماره مسلسل و مرتّب منتشر نمود و نيز «قيام قم» را هم در تاريخ 14 آذرماه 1330 منتشر نمود ولى بيش از 10 شماره آن چاپ نشد. ببينيد: تاريخچه روزنامه نگارى در قم 39 و64.
2ـ شايد ملقب شدن وى به داماد وجه ديگرى هم داشته باشد و آن اين كه در ميان فضلاى نزديك به مرحوم آيت الله حائرى، مرحوم آيت الله حجت و هم مرحوم آقاى محقق داماد در آن زمان هر دو با نام «آقا سيّد محمّد» نامبرده مىشوند و هنوز ذكر لقب مرسوم نشده بود و چون بين آن دو بزرگوار اشتباه مىشد، گوينده براى رفع اشتباه صفت «داماد» را پس از نام ايشان اضافه مىنمود كه رفته رفته به اين لقب مشهور گرديد.
ولادتش در سال 1321(1) در احمد آباد يزد بوده وتحصيلات مقدماتيش در همان شهر نزد آقا سيد احمد مدرس و حاج سيد يحيى واعظ وآقا سيد حسين باغ گندمى و آسيد عليرضا حائرى بوده است و سپس در سال 1241 قمرى(2) به قم آمده و از محضر مرحوم حائرى يزدى و استادان ديگر آن زمان(3) فقه و اصول و معارف مذهبى آموخته و نزد آقا سيد ابوالحسن حكمى قزوينى علوم فلسفه و معقول را فرا گرفته است، اكنون به تدريس(4) فقه و اصول و فلسفه و تربيت طلاب علوم دينى، اشتغال دارند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ يكى از بستگان آن فقيد سعيد نقل كرد كه تاريخ ولادت مرحوم آقاى داماد روشن نبود و خود ايشان با مقايسه به معاصرين خود بين سال 1323 تا 1325 را حدس مىزد.
2ـ برحسب صلاحديد و يا بدرقه استاد خود مرحوم آيت الله حاج شيخ غلامرضا يزدى به حوزه نوبنياد قم مهاجرت كرد و طبق آنچه كه استاد معظم، محقق رجالى آيت الله حاج آقا موسى شبيرى زنجانى ـ دامت تأييداته ـ نقل مىفرمودند: مرحوم آقاى داماد وقتى كيفيت آمدن استادش به گاراژ براى بدرقه و كندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها به شاگرد را متذكر مىشدند، اشك در چشمشان حلقه مىزد.
3ـ همچون آيات عظام و حجج اسلام: مرحوم شيخ محمود اردكانى، مرحوم ميرزا محمد همدانى و مرحوم مير سيد على يثربى كاشانى و مرحوم آقا سيد محمد تقى خوانسارى و مرحوم سيد محمد حجت.
4ـ او آنقدر به امر تدريس اهميّت مىداد كه نه تنها در ايام تحصيلى بلكه در ايّام تعطيلى حوزه نيز به تدريس و تربيت طلاب فاضل و دانشمند مىپرداخت، محصول تلاش و حوزه درسى او وجود ستارگان فروزانى است كه هم اكنون در حوزه علميه قم بر جاى استاد فقيد خود تكيه زده و فضلا و طلاب بسيارى را از آموختههاى خود بهرهمند مىسازند و عدهاى هم در پستهاى كليدى و حساس جمهورى اسلامى ايران مشغول به خدمتگزارى بوده و هستند. و ما در مقالهاى كه در مجله نور علم، ش172 (دوره دوم ش5) در باب احوال و آثار ايشان نوشتهايم، 34 تن از شاگردان ايشان را نام بردهايم. تقريرات بحثهاى ايشان را بزرگان زير نوشتهاند. استاد معظم آيت الله حاج شيخ عبدالله جوادى آملى كه مباحث حج، صلوة، صوم، اعتكاف، خمس و قسمت عمده زكوة را تقرير كرده و استاد معظم آية الله حاج شيخ ناصر مكارم شيرازى دوره اصول ايشان را نوشتهاند و استاد محترم آية الله حاج شيخ محمد مؤمن بحث صلاة و استاد محترم آية الله حاج سيد جلال طاهرى اصفهانى مبحث طهارت و دوره اصول ايشان را نوشتهاند. مرحوم آقاى داماد فرزندان لايقى دارد از جمله: حضرت حجة الاسلام والمسلمين علامه جناب آقاى حاج سيد على محقق ـ از اساتيد حوزه و عضو جامعه مدرسين و حضرت حجة الاسلام دكتر حاج سيد مصطفى محقق از فضلاى حوزهو استاد دانشگاه تأليفاتى هم دارند. مرحوم آقاى داماد در چهارشنه 2 ذىالحجة الحرام 1388 قمرى وفات كرد و در مقبرهاى از مقابر شرقى صحن مطهر حضرت معصومه ـ سلامالله عليهاـ، مقابل ايوان آينه به خاك سپرده شد.
محمد رضا «حاج سيد محمد رضا گلپايگانى»:
از دانشمندان و اساتيد كنونى حوزه علمى قم به شمار مىروند در سال 1316 قمرى در گلپايگان متولد شده و پس از تحصيل علوم مقدماتى در سال 1336 به شهر اراك مسافرت و در سال 1340 به قم آمده و در محضر آيت الله حائرى به كسب دانش و فضائل همت گماشتند، اكنون به تدريس علوم و معارف اسلامى و فقه و اصول اشتغال دارند(1).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ معظم له يكى از مراجع تقليد در عصر حاضر است به اتفاق مراجع عاليقدر ديگر كه با درايت خاصى پس از ارتحال مرحوم آيت الله بروجردى حوزه علميه قم را رهبرى و اداره كردند. حضرت ايشان فقيهى با فضيلت و از دنيا گذشتهاى پرهيزكار و آزادهاى كمنظير، قوى الايمان، سليم الجنبه و متخلّق به اخلاق اسلامى و جلوه كاملى از خلق و خوى پيامبر بزرگوار اسلام و اميرمؤمنان(عليهما السلام) است. وى با فضائل اخلاقى و علمىاى كه دارد چون دريا آرام و چون كوه به راستى و درستى ثابت و استوار و «مرزبان شجاع حريم اسلام محمّدى و ولايت علوى و فقه سنّتى صاحب جواهرى است». تأليفات معظم له: 1 ـ حاشيه بر عروة الوثقى 2 ـ حاشيه بر وسائل 3 ـ توضيح المسائل 4 ـ مناسك حج 5 ـ مجمع المسائل پاسخ به استفتاآت گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از معظم له كردهاند و جناب حجة الاسلام والمسلمين ثابتى همدانى و جناب حجة الاسلام نيرى همدانى استفتاآت را مرتب نمودهاند و با مقدمه يكى از شاگردان ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين علامه حاج شيخ على كريمى جهرمى (دامت بركاته) به چاپ رسيده است. و تقريرات مباحث ايشان را برخى از شاگردان به صورت كتاب درآوردهاند از جمله: حضرت آية الله صابرى همدانى (دامظلّه) تحت عنوان «كتاب الحج» و «الهداية الى من له الولاية» در زمينه ولايت اب و جد و فقيه، و حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد على حسينى ميلانى «بلغة الطالب فى التعليق على بيع المكاسب» و «كتاب القضاء» و علامه كريمى جهرمى «كارنامه آثار».
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
1ـ در 20 جلد كه كليه مجلدات و ترجمه آن به فارسى نيز كه توسط جمعى از فضلا و دانشمندان صورت گرفته به چاپ رسيده است.
2ـ در پنج جلد اين كتاب تاكنون دو مرتبه تعريب شده است يك بار توسط استاد جعفر سبحانى.
اين كتاب توسط آقاى محمد هادى فقهى ترجمه و تحقيق و منتشر شده است.
فهرست ساير آثار گرانسنگ استاد علامه طباطبائى: شيعه در اسلام; قرآن در اسلام كه به انگليسى و اردو و عربى ترجمه شده است، نام عربى آن «القرآن فى الاسلام» است كه توسط سيد احمد حسينى تعريب شده است، بداية الحكمة اين كتاب توسط استاد محمد على گرامى قمى به نام «آغاز فلسفه» با توضيحاتى به فارسى برگردان شده است; نهاية الحكمة; وحى يا شعور مرموز; رسالهاى در عشق; رسالهاى در حكومت اسلامى; رسالهاى در قوه و فعل; رسالهاى در اثبات ذات; رسالهاى در وسائط; رسالهاى در صفات; رسالهاى در افعال; رسالهاى در نبوّت; رسالهاى در ولايت; رسالهاى در مشتقات; رسالهاى در برهان; رسالهاى در مغالطه; رسالهاى در تركيب; رسالهاى در تحليل; رسالهاى در نبوت و مقامات; منظومهاى در رسم خط نستعليق; الانسان قبل الدنيا; الانسان فى الدنيا; الانسان بعد الدنيا; رسالهاى در توحيد ذاتى; محاكمات بين دو مكاتبات; على والفلسفة الالهية (كه توسط آقاى سيد ابراهيم سيد علوى به نام «على و فلسفه الهى» به فارسى برگردان شده است; اصول عقائد براى دبيرستانها در 5ج (نام ديگر اين مجموع «آموزش دين» است); رساله محمّد در آئين اسلام (اين اثر به فرانسه ترجمه شده است); حاشيه بر اسفار صدر المتألهين شيرازى ـ با اسفار چاپ دوم در 9 جلد به طبع رسيده ـ; شيعه (مجموعه مذاكرات با پروفسور هانرى كربن; استاد دانشگاه سوربن پاريس; اين كتاب با توضيحات آيت الله على احمدى ميانجى و آقاى سيد هادى خسروشاهى تجديد چاپ شده است.
استاد علامه طباطبائى پس از هشتاد سال عمر با بركت خود كه در طول آن موفّق به انجام خدمات فراوان و ارزشمندى به جهان اسلام و حوزههاى علميه و فرهنگ تشيّع، گرديد، در روز يك شنبه 18 محرم الحرام سال 1402 (برابر با 24 آبان 1360) چشم از جهان فروبست و در مسجد بالاى سر مدفون و دنياى اسلام و مجامع علمى را با رحلت خويش عزادار ساخت. پس از درگذشت معظم له، شاگردان او و نويسندگان و تراجم نگاران، صدها مقاله و رساله و رثائيه درباره او نوشته و از شخصيت كمنظير استاد تجليل به عمل آوردند و ما نيز در «نجوم امّت» مقالهاى را به شخصيت علمى و ابعاد مختلف زندگانى ايشان اختصاص دادهايم. و نيز نك: كتابشناسى علامه طباطبايى.
3 ـ حاشيه بر كفايه به عربى.4 ـ رسالهاى در مشتق به عربى.
5 ـ رساله در مبدأ و معاد به عربى.
6 ـ سنن النبى به عربى.
محمد حسين علامه:
فرزند حاج ملا حسن اردستانى است، از فضلا و دانشمندان زمان مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى بوده، و در آن زمان به تدريس ادبيات عربى و فارسى اشتغال مىورزيده است. مردى پارسا و در سال 1317 شمسى وفات يافته است.
محمد حسين «شيخ محمد حسين نجار(1)»:
از دانشمندان و مجتهدين قم بوده است، تحصيلات او در نجف در خدمت مرحوم سيد محمد كاظم طباطبائى بوده است.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ پدر وى پيشه نجارى داشت و لذا معظم له به نجار معروف گرديد. نك: گنجينه دانشمندان 1/139.
محمد حسين وفائى «مهندس...»:
فرزند حاج علينقى خان وفائى و در تاريخ 1332 هجرى قمرى در شهر قم متولد شده است، فارغ التحصيل دانشكده كشاورزى و اكنون از رؤساى فعّال و باارزش وزارت كشاورزى است، چندين سال سازمان كشاورزى قم را اداره كرد، طرح و اقدامات اوّليه عمران در زمينهاى سنگلج تهران «پارك شهر» از اوست، فعلاً رياست اداره كشاورزى و خالصجات قزوين و زنجان را به عهده دارد، فعاليتها و اقدامات او در آن شهر شايان تمجيد و در خور تحسين است، باغ سپهسالار تنكابنى را كه در اثر حوادث ايّام ويران شده بود به صورت آبرومندى احياء كرده است.
بايد افزود كه مهندس وفائى در مسائل اجتماعى نيز وارد و نويسندهاى توانا است، مقالات او در روزنامههاى قم و تهران درج و مدّتى نيز مستقلاً روزنامهاى در قم(1) انتشار مىداد.
محمد داماد «سيد محمد داماد»:
از فضلاى اساتيد فعلى حوزه علمى قم و موجب مباهات حوزه علمى است، داماد مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى است و به همين جهت به لقب «داماد» شهرت يافته است(2).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ وى روزنامه «فرياد قم» را در تاريخ 26 آبان ماه 1329 چاپ و تا 20 شماره مسلسل و مرتّب منتشر نمود و نيز «قيام قم» را هم در تاريخ 14 آذرماه 1330 منتشر نمود ولى بيش از 10 شماره آن چاپ نشد. ببينيد: تاريخچه روزنامه نگارى در قم 39 و64.
2ـ شايد ملقب شدن وى به داماد وجه ديگرى هم داشته باشد و آن اين كه در ميان فضلاى نزديك به مرحوم آيت الله حائرى، مرحوم آيت الله حجت و هم مرحوم آقاى محقق داماد در آن زمان هر دو با نام «آقا سيّد محمّد» نامبرده مىشوند و هنوز ذكر لقب مرسوم نشده بود و چون بين آن دو بزرگوار اشتباه مىشد، گوينده براى رفع اشتباه صفت «داماد» را پس از نام ايشان اضافه مىنمود كه رفته رفته به اين لقب مشهور گرديد.
ولادتش در سال 1321(1) در احمد آباد يزد بوده وتحصيلات مقدماتيش در همان شهر نزد آقا سيد احمد مدرس و حاج سيد يحيى واعظ وآقا سيد حسين باغ گندمى و آسيد عليرضا حائرى بوده است و سپس در سال 1241 قمرى(2) به قم آمده و از محضر مرحوم حائرى يزدى و استادان ديگر آن زمان(3) فقه و اصول و معارف مذهبى آموخته و نزد آقا سيد ابوالحسن حكمى قزوينى علوم فلسفه و معقول را فرا گرفته است، اكنون به تدريس(4) فقه و اصول و فلسفه و تربيت طلاب علوم دينى، اشتغال دارند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ يكى از بستگان آن فقيد سعيد نقل كرد كه تاريخ ولادت مرحوم آقاى داماد روشن نبود و خود ايشان با مقايسه به معاصرين خود بين سال 1323 تا 1325 را حدس مىزد.
2ـ برحسب صلاحديد و يا بدرقه استاد خود مرحوم آيت الله حاج شيخ غلامرضا يزدى به حوزه نوبنياد قم مهاجرت كرد و طبق آنچه كه استاد معظم، محقق رجالى آيت الله حاج آقا موسى شبيرى زنجانى ـ دامت تأييداته ـ نقل مىفرمودند: مرحوم آقاى داماد وقتى كيفيت آمدن استادش به گاراژ براى بدرقه و كندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها به شاگرد را متذكر مىشدند، اشك در چشمشان حلقه مىزد.
3ـ همچون آيات عظام و حجج اسلام: مرحوم شيخ محمود اردكانى، مرحوم ميرزا محمد همدانى و مرحوم مير سيد على يثربى كاشانى و مرحوم آقا سيد محمد تقى خوانسارى و مرحوم سيد محمد حجت.
4ـ او آنقدر به امر تدريس اهميّت مىداد كه نه تنها در ايام تحصيلى بلكه در ايّام تعطيلى حوزه نيز به تدريس و تربيت طلاب فاضل و دانشمند مىپرداخت، محصول تلاش و حوزه درسى او وجود ستارگان فروزانى است كه هم اكنون در حوزه علميه قم بر جاى استاد فقيد خود تكيه زده و فضلا و طلاب بسيارى را از آموختههاى خود بهرهمند مىسازند و عدهاى هم در پستهاى كليدى و حساس جمهورى اسلامى ايران مشغول به خدمتگزارى بوده و هستند. و ما در مقالهاى كه در مجله نور علم، ش172 (دوره دوم ش5) در باب احوال و آثار ايشان نوشتهايم، 34 تن از شاگردان ايشان را نام بردهايم. تقريرات بحثهاى ايشان را بزرگان زير نوشتهاند. استاد معظم آيت الله حاج شيخ عبدالله جوادى آملى كه مباحث حج، صلوة، صوم، اعتكاف، خمس و قسمت عمده زكوة را تقرير كرده و استاد معظم آية الله حاج شيخ ناصر مكارم شيرازى دوره اصول ايشان را نوشتهاند و استاد محترم آية الله حاج شيخ محمد مؤمن بحث صلاة و استاد محترم آية الله حاج سيد جلال طاهرى اصفهانى مبحث طهارت و دوره اصول ايشان را نوشتهاند. مرحوم آقاى داماد فرزندان لايقى دارد از جمله: حضرت حجة الاسلام والمسلمين علامه جناب آقاى حاج سيد على محقق ـ از اساتيد حوزه و عضو جامعه مدرسين و حضرت حجة الاسلام دكتر حاج سيد مصطفى محقق از فضلاى حوزهو استاد دانشگاه تأليفاتى هم دارند. مرحوم آقاى داماد در چهارشنه 2 ذىالحجة الحرام 1388 قمرى وفات كرد و در مقبرهاى از مقابر شرقى صحن مطهر حضرت معصومه ـ سلامالله عليهاـ، مقابل ايوان آينه به خاك سپرده شد.
محمد رضا «حاج سيد محمد رضا گلپايگانى»:
از دانشمندان و اساتيد كنونى حوزه علمى قم به شمار مىروند در سال 1316 قمرى در گلپايگان متولد شده و پس از تحصيل علوم مقدماتى در سال 1336 به شهر اراك مسافرت و در سال 1340 به قم آمده و در محضر آيت الله حائرى به كسب دانش و فضائل همت گماشتند، اكنون به تدريس علوم و معارف اسلامى و فقه و اصول اشتغال دارند(1).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ معظم له يكى از مراجع تقليد در عصر حاضر است به اتفاق مراجع عاليقدر ديگر كه با درايت خاصى پس از ارتحال مرحوم آيت الله بروجردى حوزه علميه قم را رهبرى و اداره كردند. حضرت ايشان فقيهى با فضيلت و از دنيا گذشتهاى پرهيزكار و آزادهاى كمنظير، قوى الايمان، سليم الجنبه و متخلّق به اخلاق اسلامى و جلوه كاملى از خلق و خوى پيامبر بزرگوار اسلام و اميرمؤمنان(عليهما السلام) است. وى با فضائل اخلاقى و علمىاى كه دارد چون دريا آرام و چون كوه به راستى و درستى ثابت و استوار و «مرزبان شجاع حريم اسلام محمّدى و ولايت علوى و فقه سنّتى صاحب جواهرى است». تأليفات معظم له: 1 ـ حاشيه بر عروة الوثقى 2 ـ حاشيه بر وسائل 3 ـ توضيح المسائل 4 ـ مناسك حج 5 ـ مجمع المسائل پاسخ به استفتاآت گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از معظم له كردهاند و جناب حجة الاسلام والمسلمين ثابتى همدانى و جناب حجة الاسلام نيرى همدانى استفتاآت را مرتب نمودهاند و با مقدمه يكى از شاگردان ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين علامه حاج شيخ على كريمى جهرمى (دامت بركاته) به چاپ رسيده است. و تقريرات مباحث ايشان را برخى از شاگردان به صورت كتاب درآوردهاند از جمله: حضرت آية الله صابرى همدانى (دامظلّه) تحت عنوان «كتاب الحج» و «الهداية الى من له الولاية» در زمينه ولايت اب و جد و فقيه، و حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد على حسينى ميلانى «بلغة الطالب فى التعليق على بيع المكاسب» و «كتاب القضاء» و علامه كريمى جهرمى «كارنامه آثار».
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ پدر وى پيشه نجارى داشت و لذا معظم له به نجار معروف گرديد. نك: گنجينه دانشمندان 1/139.
محمد حسين وفائى «مهندس...»:
فرزند حاج علينقى خان وفائى و در تاريخ 1332 هجرى قمرى در شهر قم متولد شده است، فارغ التحصيل دانشكده كشاورزى و اكنون از رؤساى فعّال و باارزش وزارت كشاورزى است، چندين سال سازمان كشاورزى قم را اداره كرد، طرح و اقدامات اوّليه عمران در زمينهاى سنگلج تهران «پارك شهر» از اوست، فعلاً رياست اداره كشاورزى و خالصجات قزوين و زنجان را به عهده دارد، فعاليتها و اقدامات او در آن شهر شايان تمجيد و در خور تحسين است، باغ سپهسالار تنكابنى را كه در اثر حوادث ايّام ويران شده بود به صورت آبرومندى احياء كرده است.
بايد افزود كه مهندس وفائى در مسائل اجتماعى نيز وارد و نويسندهاى توانا است، مقالات او در روزنامههاى قم و تهران درج و مدّتى نيز مستقلاً روزنامهاى در قم(1) انتشار مىداد.
محمد داماد «سيد محمد داماد»:
از فضلاى اساتيد فعلى حوزه علمى قم و موجب مباهات حوزه علمى است، داماد مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى است و به همين جهت به لقب «داماد» شهرت يافته است(2).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ وى روزنامه «فرياد قم» را در تاريخ 26 آبان ماه 1329 چاپ و تا 20 شماره مسلسل و مرتّب منتشر نمود و نيز «قيام قم» را هم در تاريخ 14 آذرماه 1330 منتشر نمود ولى بيش از 10 شماره آن چاپ نشد. ببينيد: تاريخچه روزنامه نگارى در قم 39 و64.
2ـ شايد ملقب شدن وى به داماد وجه ديگرى هم داشته باشد و آن اين كه در ميان فضلاى نزديك به مرحوم آيت الله حائرى، مرحوم آيت الله حجت و هم مرحوم آقاى محقق داماد در آن زمان هر دو با نام «آقا سيّد محمّد» نامبرده مىشوند و هنوز ذكر لقب مرسوم نشده بود و چون بين آن دو بزرگوار اشتباه مىشد، گوينده براى رفع اشتباه صفت «داماد» را پس از نام ايشان اضافه مىنمود كه رفته رفته به اين لقب مشهور گرديد.
ولادتش در سال 1321(1) در احمد آباد يزد بوده وتحصيلات مقدماتيش در همان شهر نزد آقا سيد احمد مدرس و حاج سيد يحيى واعظ وآقا سيد حسين باغ گندمى و آسيد عليرضا حائرى بوده است و سپس در سال 1241 قمرى(2) به قم آمده و از محضر مرحوم حائرى يزدى و استادان ديگر آن زمان(3) فقه و اصول و معارف مذهبى آموخته و نزد آقا سيد ابوالحسن حكمى قزوينى علوم فلسفه و معقول را فرا گرفته است، اكنون به تدريس(4) فقه و اصول و فلسفه و تربيت طلاب علوم دينى، اشتغال دارند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ يكى از بستگان آن فقيد سعيد نقل كرد كه تاريخ ولادت مرحوم آقاى داماد روشن نبود و خود ايشان با مقايسه به معاصرين خود بين سال 1323 تا 1325 را حدس مىزد.
2ـ برحسب صلاحديد و يا بدرقه استاد خود مرحوم آيت الله حاج شيخ غلامرضا يزدى به حوزه نوبنياد قم مهاجرت كرد و طبق آنچه كه استاد معظم، محقق رجالى آيت الله حاج آقا موسى شبيرى زنجانى ـ دامت تأييداته ـ نقل مىفرمودند: مرحوم آقاى داماد وقتى كيفيت آمدن استادش به گاراژ براى بدرقه و كندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها به شاگرد را متذكر مىشدند، اشك در چشمشان حلقه مىزد.
3ـ همچون آيات عظام و حجج اسلام: مرحوم شيخ محمود اردكانى، مرحوم ميرزا محمد همدانى و مرحوم مير سيد على يثربى كاشانى و مرحوم آقا سيد محمد تقى خوانسارى و مرحوم سيد محمد حجت.
4ـ او آنقدر به امر تدريس اهميّت مىداد كه نه تنها در ايام تحصيلى بلكه در ايّام تعطيلى حوزه نيز به تدريس و تربيت طلاب فاضل و دانشمند مىپرداخت، محصول تلاش و حوزه درسى او وجود ستارگان فروزانى است كه هم اكنون در حوزه علميه قم بر جاى استاد فقيد خود تكيه زده و فضلا و طلاب بسيارى را از آموختههاى خود بهرهمند مىسازند و عدهاى هم در پستهاى كليدى و حساس جمهورى اسلامى ايران مشغول به خدمتگزارى بوده و هستند. و ما در مقالهاى كه در مجله نور علم، ش172 (دوره دوم ش5) در باب احوال و آثار ايشان نوشتهايم، 34 تن از شاگردان ايشان را نام بردهايم. تقريرات بحثهاى ايشان را بزرگان زير نوشتهاند. استاد معظم آيت الله حاج شيخ عبدالله جوادى آملى كه مباحث حج، صلوة، صوم، اعتكاف، خمس و قسمت عمده زكوة را تقرير كرده و استاد معظم آية الله حاج شيخ ناصر مكارم شيرازى دوره اصول ايشان را نوشتهاند و استاد محترم آية الله حاج شيخ محمد مؤمن بحث صلاة و استاد محترم آية الله حاج سيد جلال طاهرى اصفهانى مبحث طهارت و دوره اصول ايشان را نوشتهاند. مرحوم آقاى داماد فرزندان لايقى دارد از جمله: حضرت حجة الاسلام والمسلمين علامه جناب آقاى حاج سيد على محقق ـ از اساتيد حوزه و عضو جامعه مدرسين و حضرت حجة الاسلام دكتر حاج سيد مصطفى محقق از فضلاى حوزهو استاد دانشگاه تأليفاتى هم دارند. مرحوم آقاى داماد در چهارشنه 2 ذىالحجة الحرام 1388 قمرى وفات كرد و در مقبرهاى از مقابر شرقى صحن مطهر حضرت معصومه ـ سلامالله عليهاـ، مقابل ايوان آينه به خاك سپرده شد.
محمد رضا «حاج سيد محمد رضا گلپايگانى»:
از دانشمندان و اساتيد كنونى حوزه علمى قم به شمار مىروند در سال 1316 قمرى در گلپايگان متولد شده و پس از تحصيل علوم مقدماتى در سال 1336 به شهر اراك مسافرت و در سال 1340 به قم آمده و در محضر آيت الله حائرى به كسب دانش و فضائل همت گماشتند، اكنون به تدريس علوم و معارف اسلامى و فقه و اصول اشتغال دارند(1).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ معظم له يكى از مراجع تقليد در عصر حاضر است به اتفاق مراجع عاليقدر ديگر كه با درايت خاصى پس از ارتحال مرحوم آيت الله بروجردى حوزه علميه قم را رهبرى و اداره كردند. حضرت ايشان فقيهى با فضيلت و از دنيا گذشتهاى پرهيزكار و آزادهاى كمنظير، قوى الايمان، سليم الجنبه و متخلّق به اخلاق اسلامى و جلوه كاملى از خلق و خوى پيامبر بزرگوار اسلام و اميرمؤمنان(عليهما السلام) است. وى با فضائل اخلاقى و علمىاى كه دارد چون دريا آرام و چون كوه به راستى و درستى ثابت و استوار و «مرزبان شجاع حريم اسلام محمّدى و ولايت علوى و فقه سنّتى صاحب جواهرى است». تأليفات معظم له: 1 ـ حاشيه بر عروة الوثقى 2 ـ حاشيه بر وسائل 3 ـ توضيح المسائل 4 ـ مناسك حج 5 ـ مجمع المسائل پاسخ به استفتاآت گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از معظم له كردهاند و جناب حجة الاسلام والمسلمين ثابتى همدانى و جناب حجة الاسلام نيرى همدانى استفتاآت را مرتب نمودهاند و با مقدمه يكى از شاگردان ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين علامه حاج شيخ على كريمى جهرمى (دامت بركاته) به چاپ رسيده است. و تقريرات مباحث ايشان را برخى از شاگردان به صورت كتاب درآوردهاند از جمله: حضرت آية الله صابرى همدانى (دامظلّه) تحت عنوان «كتاب الحج» و «الهداية الى من له الولاية» در زمينه ولايت اب و جد و فقيه، و حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد على حسينى ميلانى «بلغة الطالب فى التعليق على بيع المكاسب» و «كتاب القضاء» و علامه كريمى جهرمى «كارنامه آثار».
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
محمد حسين وفائى «مهندس...»:
فرزند حاج علينقى خان وفائى و در تاريخ 1332 هجرى قمرى در شهر قم متولد شده است، فارغ التحصيل دانشكده كشاورزى و اكنون از رؤساى فعّال و باارزش وزارت كشاورزى است، چندين سال سازمان كشاورزى قم را اداره كرد، طرح و اقدامات اوّليه عمران در زمينهاى سنگلج تهران «پارك شهر» از اوست، فعلاً رياست اداره كشاورزى و خالصجات قزوين و زنجان را به عهده دارد، فعاليتها و اقدامات او در آن شهر شايان تمجيد و در خور تحسين است، باغ سپهسالار تنكابنى را كه در اثر حوادث ايّام ويران شده بود به صورت آبرومندى احياء كرده است.
بايد افزود كه مهندس وفائى در مسائل اجتماعى نيز وارد و نويسندهاى توانا است، مقالات او در روزنامههاى قم و تهران درج و مدّتى نيز مستقلاً روزنامهاى در قم(1) انتشار مىداد.
محمد داماد «سيد محمد داماد»:
از فضلاى اساتيد فعلى حوزه علمى قم و موجب مباهات حوزه علمى است، داماد مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى است و به همين جهت به لقب «داماد» شهرت يافته است(2).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ وى روزنامه «فرياد قم» را در تاريخ 26 آبان ماه 1329 چاپ و تا 20 شماره مسلسل و مرتّب منتشر نمود و نيز «قيام قم» را هم در تاريخ 14 آذرماه 1330 منتشر نمود ولى بيش از 10 شماره آن چاپ نشد. ببينيد: تاريخچه روزنامه نگارى در قم 39 و64.
2ـ شايد ملقب شدن وى به داماد وجه ديگرى هم داشته باشد و آن اين كه در ميان فضلاى نزديك به مرحوم آيت الله حائرى، مرحوم آيت الله حجت و هم مرحوم آقاى محقق داماد در آن زمان هر دو با نام «آقا سيّد محمّد» نامبرده مىشوند و هنوز ذكر لقب مرسوم نشده بود و چون بين آن دو بزرگوار اشتباه مىشد، گوينده براى رفع اشتباه صفت «داماد» را پس از نام ايشان اضافه مىنمود كه رفته رفته به اين لقب مشهور گرديد.
ولادتش در سال 1321(1) در احمد آباد يزد بوده وتحصيلات مقدماتيش در همان شهر نزد آقا سيد احمد مدرس و حاج سيد يحيى واعظ وآقا سيد حسين باغ گندمى و آسيد عليرضا حائرى بوده است و سپس در سال 1241 قمرى(2) به قم آمده و از محضر مرحوم حائرى يزدى و استادان ديگر آن زمان(3) فقه و اصول و معارف مذهبى آموخته و نزد آقا سيد ابوالحسن حكمى قزوينى علوم فلسفه و معقول را فرا گرفته است، اكنون به تدريس(4) فقه و اصول و فلسفه و تربيت طلاب علوم دينى، اشتغال دارند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ يكى از بستگان آن فقيد سعيد نقل كرد كه تاريخ ولادت مرحوم آقاى داماد روشن نبود و خود ايشان با مقايسه به معاصرين خود بين سال 1323 تا 1325 را حدس مىزد.
2ـ برحسب صلاحديد و يا بدرقه استاد خود مرحوم آيت الله حاج شيخ غلامرضا يزدى به حوزه نوبنياد قم مهاجرت كرد و طبق آنچه كه استاد معظم، محقق رجالى آيت الله حاج آقا موسى شبيرى زنجانى ـ دامت تأييداته ـ نقل مىفرمودند: مرحوم آقاى داماد وقتى كيفيت آمدن استادش به گاراژ براى بدرقه و كندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها به شاگرد را متذكر مىشدند، اشك در چشمشان حلقه مىزد.
3ـ همچون آيات عظام و حجج اسلام: مرحوم شيخ محمود اردكانى، مرحوم ميرزا محمد همدانى و مرحوم مير سيد على يثربى كاشانى و مرحوم آقا سيد محمد تقى خوانسارى و مرحوم سيد محمد حجت.
4ـ او آنقدر به امر تدريس اهميّت مىداد كه نه تنها در ايام تحصيلى بلكه در ايّام تعطيلى حوزه نيز به تدريس و تربيت طلاب فاضل و دانشمند مىپرداخت، محصول تلاش و حوزه درسى او وجود ستارگان فروزانى است كه هم اكنون در حوزه علميه قم بر جاى استاد فقيد خود تكيه زده و فضلا و طلاب بسيارى را از آموختههاى خود بهرهمند مىسازند و عدهاى هم در پستهاى كليدى و حساس جمهورى اسلامى ايران مشغول به خدمتگزارى بوده و هستند. و ما در مقالهاى كه در مجله نور علم، ش172 (دوره دوم ش5) در باب احوال و آثار ايشان نوشتهايم، 34 تن از شاگردان ايشان را نام بردهايم. تقريرات بحثهاى ايشان را بزرگان زير نوشتهاند. استاد معظم آيت الله حاج شيخ عبدالله جوادى آملى كه مباحث حج، صلوة، صوم، اعتكاف، خمس و قسمت عمده زكوة را تقرير كرده و استاد معظم آية الله حاج شيخ ناصر مكارم شيرازى دوره اصول ايشان را نوشتهاند و استاد محترم آية الله حاج شيخ محمد مؤمن بحث صلاة و استاد محترم آية الله حاج سيد جلال طاهرى اصفهانى مبحث طهارت و دوره اصول ايشان را نوشتهاند. مرحوم آقاى داماد فرزندان لايقى دارد از جمله: حضرت حجة الاسلام والمسلمين علامه جناب آقاى حاج سيد على محقق ـ از اساتيد حوزه و عضو جامعه مدرسين و حضرت حجة الاسلام دكتر حاج سيد مصطفى محقق از فضلاى حوزهو استاد دانشگاه تأليفاتى هم دارند. مرحوم آقاى داماد در چهارشنه 2 ذىالحجة الحرام 1388 قمرى وفات كرد و در مقبرهاى از مقابر شرقى صحن مطهر حضرت معصومه ـ سلامالله عليهاـ، مقابل ايوان آينه به خاك سپرده شد.
محمد رضا «حاج سيد محمد رضا گلپايگانى»:
از دانشمندان و اساتيد كنونى حوزه علمى قم به شمار مىروند در سال 1316 قمرى در گلپايگان متولد شده و پس از تحصيل علوم مقدماتى در سال 1336 به شهر اراك مسافرت و در سال 1340 به قم آمده و در محضر آيت الله حائرى به كسب دانش و فضائل همت گماشتند، اكنون به تدريس علوم و معارف اسلامى و فقه و اصول اشتغال دارند(1).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ معظم له يكى از مراجع تقليد در عصر حاضر است به اتفاق مراجع عاليقدر ديگر كه با درايت خاصى پس از ارتحال مرحوم آيت الله بروجردى حوزه علميه قم را رهبرى و اداره كردند. حضرت ايشان فقيهى با فضيلت و از دنيا گذشتهاى پرهيزكار و آزادهاى كمنظير، قوى الايمان، سليم الجنبه و متخلّق به اخلاق اسلامى و جلوه كاملى از خلق و خوى پيامبر بزرگوار اسلام و اميرمؤمنان(عليهما السلام) است. وى با فضائل اخلاقى و علمىاى كه دارد چون دريا آرام و چون كوه به راستى و درستى ثابت و استوار و «مرزبان شجاع حريم اسلام محمّدى و ولايت علوى و فقه سنّتى صاحب جواهرى است». تأليفات معظم له: 1 ـ حاشيه بر عروة الوثقى 2 ـ حاشيه بر وسائل 3 ـ توضيح المسائل 4 ـ مناسك حج 5 ـ مجمع المسائل پاسخ به استفتاآت گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از معظم له كردهاند و جناب حجة الاسلام والمسلمين ثابتى همدانى و جناب حجة الاسلام نيرى همدانى استفتاآت را مرتب نمودهاند و با مقدمه يكى از شاگردان ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين علامه حاج شيخ على كريمى جهرمى (دامت بركاته) به چاپ رسيده است. و تقريرات مباحث ايشان را برخى از شاگردان به صورت كتاب درآوردهاند از جمله: حضرت آية الله صابرى همدانى (دامظلّه) تحت عنوان «كتاب الحج» و «الهداية الى من له الولاية» در زمينه ولايت اب و جد و فقيه، و حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد على حسينى ميلانى «بلغة الطالب فى التعليق على بيع المكاسب» و «كتاب القضاء» و علامه كريمى جهرمى «كارنامه آثار».
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ وى روزنامه «فرياد قم» را در تاريخ 26 آبان ماه 1329 چاپ و تا 20 شماره مسلسل و مرتّب منتشر نمود و نيز «قيام قم» را هم در تاريخ 14 آذرماه 1330 منتشر نمود ولى بيش از 10 شماره آن چاپ نشد. ببينيد: تاريخچه روزنامه نگارى در قم 39 و64.
2ـ شايد ملقب شدن وى به داماد وجه ديگرى هم داشته باشد و آن اين كه در ميان فضلاى نزديك به مرحوم آيت الله حائرى، مرحوم آيت الله حجت و هم مرحوم آقاى محقق داماد در آن زمان هر دو با نام «آقا سيّد محمّد» نامبرده مىشوند و هنوز ذكر لقب مرسوم نشده بود و چون بين آن دو بزرگوار اشتباه مىشد، گوينده براى رفع اشتباه صفت «داماد» را پس از نام ايشان اضافه مىنمود كه رفته رفته به اين لقب مشهور گرديد.
ولادتش در سال 1321(1) در احمد آباد يزد بوده وتحصيلات مقدماتيش در همان شهر نزد آقا سيد احمد مدرس و حاج سيد يحيى واعظ وآقا سيد حسين باغ گندمى و آسيد عليرضا حائرى بوده است و سپس در سال 1241 قمرى(2) به قم آمده و از محضر مرحوم حائرى يزدى و استادان ديگر آن زمان(3) فقه و اصول و معارف مذهبى آموخته و نزد آقا سيد ابوالحسن حكمى قزوينى علوم فلسفه و معقول را فرا گرفته است، اكنون به تدريس(4) فقه و اصول و فلسفه و تربيت طلاب علوم دينى، اشتغال دارند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ يكى از بستگان آن فقيد سعيد نقل كرد كه تاريخ ولادت مرحوم آقاى داماد روشن نبود و خود ايشان با مقايسه به معاصرين خود بين سال 1323 تا 1325 را حدس مىزد.
2ـ برحسب صلاحديد و يا بدرقه استاد خود مرحوم آيت الله حاج شيخ غلامرضا يزدى به حوزه نوبنياد قم مهاجرت كرد و طبق آنچه كه استاد معظم، محقق رجالى آيت الله حاج آقا موسى شبيرى زنجانى ـ دامت تأييداته ـ نقل مىفرمودند: مرحوم آقاى داماد وقتى كيفيت آمدن استادش به گاراژ براى بدرقه و كندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها به شاگرد را متذكر مىشدند، اشك در چشمشان حلقه مىزد.
3ـ همچون آيات عظام و حجج اسلام: مرحوم شيخ محمود اردكانى، مرحوم ميرزا محمد همدانى و مرحوم مير سيد على يثربى كاشانى و مرحوم آقا سيد محمد تقى خوانسارى و مرحوم سيد محمد حجت.
4ـ او آنقدر به امر تدريس اهميّت مىداد كه نه تنها در ايام تحصيلى بلكه در ايّام تعطيلى حوزه نيز به تدريس و تربيت طلاب فاضل و دانشمند مىپرداخت، محصول تلاش و حوزه درسى او وجود ستارگان فروزانى است كه هم اكنون در حوزه علميه قم بر جاى استاد فقيد خود تكيه زده و فضلا و طلاب بسيارى را از آموختههاى خود بهرهمند مىسازند و عدهاى هم در پستهاى كليدى و حساس جمهورى اسلامى ايران مشغول به خدمتگزارى بوده و هستند. و ما در مقالهاى كه در مجله نور علم، ش172 (دوره دوم ش5) در باب احوال و آثار ايشان نوشتهايم، 34 تن از شاگردان ايشان را نام بردهايم. تقريرات بحثهاى ايشان را بزرگان زير نوشتهاند. استاد معظم آيت الله حاج شيخ عبدالله جوادى آملى كه مباحث حج، صلوة، صوم، اعتكاف، خمس و قسمت عمده زكوة را تقرير كرده و استاد معظم آية الله حاج شيخ ناصر مكارم شيرازى دوره اصول ايشان را نوشتهاند و استاد محترم آية الله حاج شيخ محمد مؤمن بحث صلاة و استاد محترم آية الله حاج سيد جلال طاهرى اصفهانى مبحث طهارت و دوره اصول ايشان را نوشتهاند. مرحوم آقاى داماد فرزندان لايقى دارد از جمله: حضرت حجة الاسلام والمسلمين علامه جناب آقاى حاج سيد على محقق ـ از اساتيد حوزه و عضو جامعه مدرسين و حضرت حجة الاسلام دكتر حاج سيد مصطفى محقق از فضلاى حوزهو استاد دانشگاه تأليفاتى هم دارند. مرحوم آقاى داماد در چهارشنه 2 ذىالحجة الحرام 1388 قمرى وفات كرد و در مقبرهاى از مقابر شرقى صحن مطهر حضرت معصومه ـ سلامالله عليهاـ، مقابل ايوان آينه به خاك سپرده شد.
محمد رضا «حاج سيد محمد رضا گلپايگانى»:
از دانشمندان و اساتيد كنونى حوزه علمى قم به شمار مىروند در سال 1316 قمرى در گلپايگان متولد شده و پس از تحصيل علوم مقدماتى در سال 1336 به شهر اراك مسافرت و در سال 1340 به قم آمده و در محضر آيت الله حائرى به كسب دانش و فضائل همت گماشتند، اكنون به تدريس علوم و معارف اسلامى و فقه و اصول اشتغال دارند(1).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ معظم له يكى از مراجع تقليد در عصر حاضر است به اتفاق مراجع عاليقدر ديگر كه با درايت خاصى پس از ارتحال مرحوم آيت الله بروجردى حوزه علميه قم را رهبرى و اداره كردند. حضرت ايشان فقيهى با فضيلت و از دنيا گذشتهاى پرهيزكار و آزادهاى كمنظير، قوى الايمان، سليم الجنبه و متخلّق به اخلاق اسلامى و جلوه كاملى از خلق و خوى پيامبر بزرگوار اسلام و اميرمؤمنان(عليهما السلام) است. وى با فضائل اخلاقى و علمىاى كه دارد چون دريا آرام و چون كوه به راستى و درستى ثابت و استوار و «مرزبان شجاع حريم اسلام محمّدى و ولايت علوى و فقه سنّتى صاحب جواهرى است». تأليفات معظم له: 1 ـ حاشيه بر عروة الوثقى 2 ـ حاشيه بر وسائل 3 ـ توضيح المسائل 4 ـ مناسك حج 5 ـ مجمع المسائل پاسخ به استفتاآت گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از معظم له كردهاند و جناب حجة الاسلام والمسلمين ثابتى همدانى و جناب حجة الاسلام نيرى همدانى استفتاآت را مرتب نمودهاند و با مقدمه يكى از شاگردان ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين علامه حاج شيخ على كريمى جهرمى (دامت بركاته) به چاپ رسيده است. و تقريرات مباحث ايشان را برخى از شاگردان به صورت كتاب درآوردهاند از جمله: حضرت آية الله صابرى همدانى (دامظلّه) تحت عنوان «كتاب الحج» و «الهداية الى من له الولاية» در زمينه ولايت اب و جد و فقيه، و حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد على حسينى ميلانى «بلغة الطالب فى التعليق على بيع المكاسب» و «كتاب القضاء» و علامه كريمى جهرمى «كارنامه آثار».
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
2ـ شايد ملقب شدن وى به داماد وجه ديگرى هم داشته باشد و آن اين كه در ميان فضلاى نزديك به مرحوم آيت الله حائرى، مرحوم آيت الله حجت و هم مرحوم آقاى محقق داماد در آن زمان هر دو با نام «آقا سيّد محمّد» نامبرده مىشوند و هنوز ذكر لقب مرسوم نشده بود و چون بين آن دو بزرگوار اشتباه مىشد، گوينده براى رفع اشتباه صفت «داماد» را پس از نام ايشان اضافه مىنمود كه رفته رفته به اين لقب مشهور گرديد.
1ـ يكى از بستگان آن فقيد سعيد نقل كرد كه تاريخ ولادت مرحوم آقاى داماد روشن نبود و خود ايشان با مقايسه به معاصرين خود بين سال 1323 تا 1325 را حدس مىزد.
2ـ برحسب صلاحديد و يا بدرقه استاد خود مرحوم آيت الله حاج شيخ غلامرضا يزدى به حوزه نوبنياد قم مهاجرت كرد و طبق آنچه كه استاد معظم، محقق رجالى آيت الله حاج آقا موسى شبيرى زنجانى ـ دامت تأييداته ـ نقل مىفرمودند: مرحوم آقاى داماد وقتى كيفيت آمدن استادش به گاراژ براى بدرقه و كندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها به شاگرد را متذكر مىشدند، اشك در چشمشان حلقه مىزد.
3ـ همچون آيات عظام و حجج اسلام: مرحوم شيخ محمود اردكانى، مرحوم ميرزا محمد همدانى و مرحوم مير سيد على يثربى كاشانى و مرحوم آقا سيد محمد تقى خوانسارى و مرحوم سيد محمد حجت.
4ـ او آنقدر به امر تدريس اهميّت مىداد كه نه تنها در ايام تحصيلى بلكه در ايّام تعطيلى حوزه نيز به تدريس و تربيت طلاب فاضل و دانشمند مىپرداخت، محصول تلاش و حوزه درسى او وجود ستارگان فروزانى است كه هم اكنون در حوزه علميه قم بر جاى استاد فقيد خود تكيه زده و فضلا و طلاب بسيارى را از آموختههاى خود بهرهمند مىسازند و عدهاى هم در پستهاى كليدى و حساس جمهورى اسلامى ايران مشغول به خدمتگزارى بوده و هستند. و ما در مقالهاى كه در مجله نور علم، ش172 (دوره دوم ش5) در باب احوال و آثار ايشان نوشتهايم، 34 تن از شاگردان ايشان را نام بردهايم. تقريرات بحثهاى ايشان را بزرگان زير نوشتهاند. استاد معظم آيت الله حاج شيخ عبدالله جوادى آملى كه مباحث حج، صلوة، صوم، اعتكاف، خمس و قسمت عمده زكوة را تقرير كرده و استاد معظم آية الله حاج شيخ ناصر مكارم شيرازى دوره اصول ايشان را نوشتهاند و استاد محترم آية الله حاج شيخ محمد مؤمن بحث صلاة و استاد محترم آية الله حاج سيد جلال طاهرى اصفهانى مبحث طهارت و دوره اصول ايشان را نوشتهاند. مرحوم آقاى داماد فرزندان لايقى دارد از جمله: حضرت حجة الاسلام والمسلمين علامه جناب آقاى حاج سيد على محقق ـ از اساتيد حوزه و عضو جامعه مدرسين و حضرت حجة الاسلام دكتر حاج سيد مصطفى محقق از فضلاى حوزهو استاد دانشگاه تأليفاتى هم دارند. مرحوم آقاى داماد در چهارشنه 2 ذىالحجة الحرام 1388 قمرى وفات كرد و در مقبرهاى از مقابر شرقى صحن مطهر حضرت معصومه ـ سلامالله عليهاـ، مقابل ايوان آينه به خاك سپرده شد.
محمد رضا «حاج سيد محمد رضا گلپايگانى»:
از دانشمندان و اساتيد كنونى حوزه علمى قم به شمار مىروند در سال 1316 قمرى در گلپايگان متولد شده و پس از تحصيل علوم مقدماتى در سال 1336 به شهر اراك مسافرت و در سال 1340 به قم آمده و در محضر آيت الله حائرى به كسب دانش و فضائل همت گماشتند، اكنون به تدريس علوم و معارف اسلامى و فقه و اصول اشتغال دارند(1).
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ معظم له يكى از مراجع تقليد در عصر حاضر است به اتفاق مراجع عاليقدر ديگر كه با درايت خاصى پس از ارتحال مرحوم آيت الله بروجردى حوزه علميه قم را رهبرى و اداره كردند. حضرت ايشان فقيهى با فضيلت و از دنيا گذشتهاى پرهيزكار و آزادهاى كمنظير، قوى الايمان، سليم الجنبه و متخلّق به اخلاق اسلامى و جلوه كاملى از خلق و خوى پيامبر بزرگوار اسلام و اميرمؤمنان(عليهما السلام) است. وى با فضائل اخلاقى و علمىاى كه دارد چون دريا آرام و چون كوه به راستى و درستى ثابت و استوار و «مرزبان شجاع حريم اسلام محمّدى و ولايت علوى و فقه سنّتى صاحب جواهرى است». تأليفات معظم له: 1 ـ حاشيه بر عروة الوثقى 2 ـ حاشيه بر وسائل 3 ـ توضيح المسائل 4 ـ مناسك حج 5 ـ مجمع المسائل پاسخ به استفتاآت گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از معظم له كردهاند و جناب حجة الاسلام والمسلمين ثابتى همدانى و جناب حجة الاسلام نيرى همدانى استفتاآت را مرتب نمودهاند و با مقدمه يكى از شاگردان ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين علامه حاج شيخ على كريمى جهرمى (دامت بركاته) به چاپ رسيده است. و تقريرات مباحث ايشان را برخى از شاگردان به صورت كتاب درآوردهاند از جمله: حضرت آية الله صابرى همدانى (دامظلّه) تحت عنوان «كتاب الحج» و «الهداية الى من له الولاية» در زمينه ولايت اب و جد و فقيه، و حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد على حسينى ميلانى «بلغة الطالب فى التعليق على بيع المكاسب» و «كتاب القضاء» و علامه كريمى جهرمى «كارنامه آثار».
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ معظم له يكى از مراجع تقليد در عصر حاضر است به اتفاق مراجع عاليقدر ديگر كه با درايت خاصى پس از ارتحال مرحوم آيت الله بروجردى حوزه علميه قم را رهبرى و اداره كردند. حضرت ايشان فقيهى با فضيلت و از دنيا گذشتهاى پرهيزكار و آزادهاى كمنظير، قوى الايمان، سليم الجنبه و متخلّق به اخلاق اسلامى و جلوه كاملى از خلق و خوى پيامبر بزرگوار اسلام و اميرمؤمنان(عليهما السلام) است. وى با فضائل اخلاقى و علمىاى كه دارد چون دريا آرام و چون كوه به راستى و درستى ثابت و استوار و «مرزبان شجاع حريم اسلام محمّدى و ولايت علوى و فقه سنّتى صاحب جواهرى است». تأليفات معظم له: 1 ـ حاشيه بر عروة الوثقى 2 ـ حاشيه بر وسائل 3 ـ توضيح المسائل 4 ـ مناسك حج 5 ـ مجمع المسائل پاسخ به استفتاآت گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از معظم له كردهاند و جناب حجة الاسلام والمسلمين ثابتى همدانى و جناب حجة الاسلام نيرى همدانى استفتاآت را مرتب نمودهاند و با مقدمه يكى از شاگردان ايشان جناب حجة الاسلام و المسلمين علامه حاج شيخ على كريمى جهرمى (دامت بركاته) به چاپ رسيده است. و تقريرات مباحث ايشان را برخى از شاگردان به صورت كتاب درآوردهاند از جمله: حضرت آية الله صابرى همدانى (دامظلّه) تحت عنوان «كتاب الحج» و «الهداية الى من له الولاية» در زمينه ولايت اب و جد و فقيه، و حضرت حجة الاسلام والمسلمين سيد على حسينى ميلانى «بلغة الطالب فى التعليق على بيع المكاسب» و «كتاب القضاء» و علامه كريمى جهرمى «كارنامه آثار».
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
آية الله گلپايگانى با بينش خاص و نظر واقع بينانهاى كه داشتند همواره اقدامات سازنده و عمليات مثبت و مؤثرى در جهت پيشبرد اهداف بلند اسلامى داشتهاند و كارنامهاى كه ارائه مىگردد بيانگر همت والاى مترجم در راه اعتلاى فرهنگ و ترقى و تعالى مردم اين مرز و بوم است. اينك به فهرست آن خدمات اشاره مىشود: 1 ـ مدرسه علميه و كتابخانه مربوط به آن واقع در خيابان صفائيه قم. اين كتابخانه داراى بيش از 15 هزار جلد كتب متنوع است كه در حدود 2 هزار جلد آن را كتابهاى خطى پرقيمت تشكيل مىدهد و بيشتر مورد استفاده محصلان مدرسه مذكور مىباشد. 2 ـ تعمير مدرسه فيضيه در سال 1384 و احداث ساختمان وضوخانه براى مدرسه فيضيه و دارالشفاء با چند حجره و ساختن ساختمان حمام و رختشويخانه براى آن مدرسه و نيز ساختن سالن بزرگى براى قرائت خانه مدرسه مباركه فيضيه و همچنين حفر چاه عميق اختصاصى براى مدرسه فيضيه و دارالشفا و لولهكشى آن دو مدرسه. 3ـ مدرسه علميه واقع در چهارمردان قم با برنامه درسى. 4ـتأسيس مدرسه علوى در خيابان تهران، كوچه منوچهرى. 5 ـ تعمير اساسى مدرسه ستيه واقع در قم، خيابان چهارمردان محله ميدان مير. (درباره وجه تسميه اين مدرسه به «ستيه» ببينيد تاريخ مذهبى قم از آقاى على اصغر فقيهى 87، و تاريخچه مدارس دينى در جمهورى اسلامى ايران از اينجانب كه ان شاء الله تعالى بزودى منتشر مىشود). و 6ـ تعمير اساسى مدرسه حاج ملا صادق و تأسيس كتابخانه آن. 7 ـ تأسيس بيمارستان حضرت آية الله گلپايگانى در قم: اين بيمارستان يكصد تختخوابى كه داراى بخشهاى مختلف و وسائل مدرن و پزشكان متخصص و بخش مستقل مردانه و زنانه مىباشد و از بهترين و مجهزترين بيمارستانهاى قم محسوب مىشود. 8 ـ تأسيس دارالقرآن الكريم: مؤسسهاى كه در آن صدها نسخه مختلف قرآنهاى نفيس و عتيق خطى گردآورى شده و نشرياتى نيز دارد. 9ـاحداث قبرستانى به نام «بقيع وادى رحمت» نزديك مسجد جمكران (5 كيلومترى جاده كاشان) 10 ـ ارسال هزاران مجلد كتب مختلف دينى براى كتابخانههاى داخل و خارج كشور 11 ـ تأسيس مركز «بررسى مطبوعات» 12 ـ اعزام مبلغ مذهبى در تمام دوره سال خاصه در ماه محرم و صفر و ماه رمضان به شهرها و بخشها و روستاهاى دور و نزديك كشور و نيز اعزام نماينده و هيئتهاى علمى به كشورهاى شيعهنشين. آثار معظم له در غير قم: 1ـتأسيس حوزه علميه در سنقر و تعمير مسجد و مدرسه توسط نماينده معظم له. 2ـساختمان مسجد ولى عصر (عج) و... در فريدونكنار و تأسيس كتابخانه مسجد. 3ـتأسيس حسينيه و مركز نشر معارف اسلامى در سنندج. 4 ـ ساختمان مسجد و مدرسه علميه و خانه عالم در قروه كردستان. 5 ـساختمان حسينيه در مريوان. 6 ـ ساختمان مسجد جامع و مدرسه علميه در اليگودرز. 7 ـ ارسال شهريه براى طلاب حوزههاى علميه. 8 ـ اعزام مبلغ به شهرها و روستاهاى ايران و نيز خارج از كشور از جمله به مجمع اسلامى جهانى در لندن ـ كه يكى از مراكز مهم تبليغات اسلامى در خارج از كشور است. 9 ـ ايجاد يك واحد بزرگ نگهدارى براى ايتام لبنان در مناسبترين نقاط بيروت كه در آن كودكان يتيم بازمانده از جنگ خونين لبنان در آن نگاهدارى و تربيت مىشوند. 10 ـ تجديد و تكميل بناهاى اسلامى و مذهبى در خارج كشور مانند هند و پاكستان و افغانستان. اين بنده كتاب مستقلى تحت عنوان «مسند نشين فقاهت» در زندگانى اين مرجع بزرگ نوشته است كه فعلاً در اختيار فرزندان ايشان است. اميد است به زودى منتشر شود.
محمد صدر العلماء(1):
از دانشمندان اخير حوزه علمى قم بوده در سال 1302 هجرى قمرى در قم متولد، به نجف مشرف شده است و در خدمت آيت الله اصفهانى و مرحوم آيتالله يزدى(2) به تكميل معلومات وفضائل پرداخته است. در 13 بهمن 1331 وفات كرد(3).
آن مرحوم يادداشتهائى در مسائل فقهى تنظيم كرده بودند كه متأسفانه توفيق انتشار آن را نيافتند. فرزندان آن مرحوم در شهر قم به لقب ميرزائى(4)
مشهورند.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
1ـ فرزند علامه حاج سيد نورالدين و سبط علامه محقق ميرزا ابوالقاسم قمى صاحب قوانين الأصول.
2ـ و مرحوم آيت الله حائرى.
3ـ مطابق با 23 جماد الاولى 1372 ق. رحلت نمود و در ايوان طلاى حضرت معصومه(عليها السلام)مدفون گرديد.
4ـ و صدر.
محمد طاهر بن محمد حسين القمى(1):
از فقها و دانشمندان معاصر ملا محسن فيض بوده است، دانشمندى است كه نسبت به صوفيه بسيار بدبين و متعصّب بود، و همچنين با علمائى كه نماز جمعه را واجب نمىدانستهاند سخت در مىافتاده است.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
تأليفات بسيارى دارد(2) از آن جمله:1 ـ كتاب حجة الاسلام فى اصول الفقه والكلام.
2 ـ كتاب فوائد الدينيه فى الرد على الحكماء والصوفيه.
3 ـ كتاب شرح تهذيب الحديث.
4 ـ كتاب حكمة العارفين.
5 ـ كتاب اربعين در فضائل اميرالمؤمنين(عليه السلام).
6 ـ كتاب بهجة الدارين.
در قم وفات يافته و در جنب مقبره «زكريا بن آدم» مدفون است.
محمد على عراقى «آقا شيخ محمد على...»(3):
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.
محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
1ـ صاحب امل الآمل در حق او گويد: «من اعيان فضلاء المعاصرين، عالم محقّقٌ مدقّقٌ ثقةٌ ثقةٌ فقيهٌ متكلّم، محدّث جليل القدر، عظيم الشأن». و محدث نورى در مستدرك گويد: «العالم الجليل النبيل، عين الطائفة ووجهها، صاحب المؤلّفات الرّشيقة النافعة».
2ـ كل مؤلفات او در الغدير 11/321 ذكر شده است. وى شيخ الاسلام و امام جمعه و جماعت در قم بوده و در سال 1098 از دنيا رفته است. معظم له طبع شعر داشته و از او اشعارى باقى مانده است. از جمله گويد:
بما رسيده حديث صحيح مصطفوى***كه هست بعد پيمبر امام هشت و چهار
كسى نكرده زامّت بدين حديث عمل***بغير پيرو آل و ائمّه اطهار
3ـ فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، احياگر كتاب و سنّت، اسوه تقوا و فضيلت، دانا به رمز و راز احكام شريعت، مدافع سرسخت ولايت تربيت كننده عالمان باكفايت ناشر آثار باقيمانده از علماى اين امّت، المرجع الدينى آية الله العظمى شيخ الفقهاء حاج شيخ محمد على اراكى(قدس سره) از سال 1370 ق. حوزه درسى تشكيل داد و شاگردان مبرّزى را تربيت كرد و مدّت 40 سال در قم امامت جمعه كرد و در خطبههاى جمعه اخلاق و عرفان و اعتقادات اسلامى را به بهترين وجه تبيين فرمود و در مدرسه فيضيه قم هر شب اقامه جماعت مىفرمود و از نهضت اسلامى ايران پشتيبانى كرد.
از دانشمندان و پارسايان، بسيار متواضع و فروتن قم است، در سال 1312 هجرى قمرى(1) تولد يافته و فرزند حاج ميرزا آقاى فراهانى و از شاگردان مرحوم آيت الله حائرى يزديست(2) و با آن مرحوم به قم مشرف شده، تقريرات فقه و اصول استاد(3) خود را با همكارى حاج شيخ اسماعيل جاپلقى نوشته است، اكنون از اساتيد حوزه علمى قم است.محمد على قمى «حاج شيخ محمد على حائرى...»:
از دانشمندان و فقهاى جليل و پارساى قم بودند، در سال 1299(4) هجرى
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.
اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
1ـ در اراك.
2ـ اساتيد ديگر او عبارتند از مرحوم آيت الله شيخ محمد سلطان العلماء و مرحوم آيت الله حاج سيد محمد تقى خونسارى داماد و يار و همبحث خود كه به عنوان تجليل از مقامات معنوى ايشان در آن درس شركت مىكرده است.
3ـ معظم له تقرير بحث استاد خود مرحوم شيخ محمد سلطان العلماء را نوشته و «رسالة فىالاجتهاد والتقليد» تقرير بحث استاد ديگرش حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى را در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسانده و نيز تقرير بحث ولايت همين استاد را در جلد اول كتاب «القرآن والعقل» مرحوم آقا نورالدين اراكى به طبع سپرده و تقريرات درسى استاد را در صلوة و اصول را بطور مشروح در 3 دوره نوشته و كتاب الطهارة را از بحثهاى آيت الله خوانسارى به رشته تحرير درآورده است و مكاسب محرمه و بيع و خيارات، و كتاب النكاح و الطلاق و شرح تفصيلى عروه باب طهارة، رساله در احكام ارث و تعليقه بر عروه و تعليقهاى هم بر «درر الفوائد» استاد خود مرحوم حائرى كه اين دو كتاب اخير به چاپ رسيده است. درباره ملكات روحى و ساير ابعاد زندگى ايشان در «نجوم امّت» به تفصيل سخن راندهايم، طالبين مراجعه فرمايند.
4ـ تولد ايشان در سال 1291 اتفاق افتاده است و در قم از محضر مرحوم شيخ محمدحسن وزوائى (م 1300)، مرحوم شيخ محمدحسن نادى (م 1316) و مرحوم مولا على اكبر (م 1314) ومرحوم سيدصادق آقا ومرحوم شيخمحمد حسينبن مرحوم حاج ملا حسن (م 1325) و مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم قمى برادر آيت الله حاج آقا حسين قمى (م 1321) و مرحوم ميرزا احمد ارباب، استفاده كرد و در تهران از محضر مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجانى بهرهمند شد.
قمرى متولد شده، و تحصيلات مقدماتى را در قم زادگاه خود و همچنين شهر تهران، فرا گرفتهاند و سپس در سال 1317 قمرى، به نجف اشرف و در سال 1325 به سامرى رفتهاند.اساتيد ايشان مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى(1) و قبل از آنان مرحوم آشتيانى بوده است.
در سال 1349 به شهر قم مراجعت و توطن اختيار كردند و تا سال 1358 قمرى كه سال وفات ايشان است(2)، به تدريس و تعليم اشتغال ورزيدهاند، در ضمن تدريس، كتبى در فقه و اصول و بعضى علوم مذهبى ديگر تأليف فرمودند كه بعضى از آنان چاپ شده است، آنچه را كه ما دانستهايم به اين شرح است:1 ـ مختارات در اصول.
2 ـ حاشيه بر كفايه.
3 ـ رد بر وهابيه.
4 ـ شرح استدلالى تبصره علامه(3).
و بايد افزود كه مسجد نو، واقع در خيابان آستانه قم به همّت و كوشش
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ و مرحوم حاج آقا رضا همدانى و مرحوم سيد محمد كاظم يزدى و مرحوم آقا شيخ هادى تهرانى (م 1321).
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان ساخته شده است(1)، و اكنون فرزند آن مرحوم آقاى حاج شيخ عباس صفائى در آن مسجد اقامه جماعت مىفرمايند.
مرحوم عبدالصاحب صفائى وكيل سابق مجلس شوراى ملى فرزند ديگر ايشان بودند.
محمد فارابى:
از فرهنگ دوستان بنام قم است كه سهمى در پايهگذارى فرهنگ قم دارد.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
2ـ مدفن آن مرحوم در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) در قسمت بالاى سر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مىباشد.
3ـ و رسالهاى در اجتهاد و تقليد، رسالهاى در تعادل و تراجيح، رسالة الرضاعية، رسالة في بطلان التّرتّب، رسالة فى العدالة، رسالة فى الوقف، رسالة فى الصوم، رسالة فى الوصية، رسالة فى الخمس، رسالة فى الزكوة، تقريرات درس مرحوم آخوند.
ايشان در سال 1305 شمسى مدرسهاى بنام محمديه تأسيس و در سال 1313 رسماً موفق به اخذ امتياز دبستان گشته و در سال 1316 دوره اول متوسطه را نيز اضافه نموده و بعد از فوت او آقاى محمد رشاد نيز همان سبك را دنبال نموده، و فعلاً دبيرستان محمديه از مؤسسات فرهنگى خوب قم به شمار مىرود.
محمد فاطمى (حاج مير سيد محمد):
از دانشمندان معاصر و از خانوادههاى محترم قم كه در كودكى به تهران مهاجرت و در اوائل تشكيلات عدليه، به شغل قضاوت مشغول و با مقام علمى كه داشت پس از مدّتى به عاليترين مقام قضائى يعنى رياست شبعه 4 ديوانعالى كشور رسيد.
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.
ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
1ـ در ترجمه او به منابع زير مىتوان مراجعه كرد: احسن الوديعة 1/185; آثار الحجة ج1/177/115 و 64; گنجينه دانشمندان 1/335; نقباء البشر: 1368; آئينه دانشوران: 25; علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى: 371; مختار البلاد: 177; الذريعة 6/188; مؤلفين كتب چاپى 4/162; ريحانة الادب 6/490; گنجينه دانشوران: 200، 154; معجم المؤلفين ج11/376; معجم رجال الفكر والادب فى النجف خلال الف عام 357; معجم القبور رجال قم.
مرحوم فاطمى اثر خيرى از خود به يادگار گذاشت(1) كه تا ابد مردم قم او را به خوبى ياد خواهند كرد و آن بيمارستان فاطمى است كه در موقعى تأسيس شد كه قم فاقد بهدارى و بيمارستان بوده است.ايشان در سال 1324 شمسى فوت نموده و در شيخان قم مدفون گرديد.
محمد فيض(2) «مرحوم آيت الله ميرزا محمد فيض...»:
فرزند مرحوم ميرزا على اكبر فيض و از احفاد ملا محسن فيض است، ايشان يكى از علماء جليل و مراجع بزرگ اخير بودند، در سال 1293 هجرى در قم تولّد يافت. مقدمات علوم را در قم خوانده سپس در تهران از محضر مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى و آقاى ميرزا محمود قمى، و آقا شيخ على رشتى توشه گرفته، و در سال 1317 قمرى به نجف اشرف عزيمت كرده است، در اين شهر، مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، و مرحوم سيد كاظم يزدى استادان او بودهاند و همچنين، محضر ميرزا محمد تقى شيرازى را در سامرى دريافته است.
در سال 1323 قمرى به زادگاه خود مراجعت فرمودند از اين سال به بعد همّت ايشان در تربيت و پرورش طلاب علوم و احياء حوزه علمى مصروف شده و در اين راه چه در همكارى با مرحوم حاج شيخ عبدالكريم يزدى و چه مستقلاً، بذل مساعى فرمودهاند مدرسه فيضيه را براى اولين مرتبه در روزگار
ــــــــــــــــــــــــــــ1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
1ـ كتب زير نيز از ديگر يادگارهاى اوست: اسلام افكار و انديشهها از كنت هنرى و دكاسترى فرانسوى ترجمه مرحوم فاطمى قمى; تحفة الاريب فى رد اهل الصليب از شيخ عبدالله ترجمان; حل المواريث چاپ طهران. ر.ك: فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم 216; مقالات الحنفاء: 242; مؤلفين كتب چاپى 5/656.
2ـ ترجمه احوال ايشان را بطور تفصيل در مجله نور علم، دوره دوّم ش6 از ص100 تا 110 نگاشتهايم، براى اطلاع بيشتر بدانجا رجوع شود.
| | |
