چهل و هفت سال حكومت

در يك سخن بايد گفت : كه طول حكومت شاه قاجار و ظلم و شقاوت بيشمارش ، آن چنان مردم ايران را در خفقان فرو برده بود كه مردم ، ديگر نسبت به محيط و جامعه شان ، عادت كرده بودند ; زيرا او درست چهل و شش يا هفت سال بود كه سلطنت مى كرد و كارش به خدايى رسيده بود ، و از اين مهم تر سلاطين شرق نيز او را احترام مى كردند و يك نوع شيخوخيت برايش قائل بودند .

پس يك ايران بود و يك مرد به نام ناصرالدين شاه ! و يك ايران بود و مشتى رعيت گرسنه و جولان عده اى خرافاتى ، و اكنون مرد بى نظير شرق مى بايست با چنين موجود مغرور و كينه توزى ، مواجه مى گرديد و با او به مكالمه برمى خاست . موجودى كه جز تملق و ستايش چيزى نشنيده بود و جز ترس و وحشت اطرافيانش چيزى نديده بود .

سرانجام سيّد در بيست و دوم يا سوم ربيع الثانى 1304 با احترام فراوان به پايتخت قدم گذاشت(1) .

رجال ، علما ، دانشمندان ، مشاهير عصر دسته دسته به استقبال او شتافتند و او دور از همه اين خوش آمدگويى ها ، يكسر به خانه دوست قديمى خود حاجى « محمد حسن امين الضرب » رفت و آنجا اقامت گزيد .

روز ملاقات با شاه

بالاخره روز ملاقات با شاه قاجار فرا رسيد ، روز ملاقات با مردى كه ده ها زن عقدى و صيغه اى داشت و در كشورش هر چه بود ظلم بود و جور ، و رعيت هاى فقير و گرسنه ، با پنجه هاى سياه عده اى گمراه و خرافى . در هر صورت آن روز عجيب و پر دلهره چنين آغاز گرديد :

ناصرالدين شاه در تالار آيينه نشسته بود ، و عده اى از درباريان كنارش به صف ايستاده بودند . « اتابك » صدر اعظم شاه ظاهراً مغموم و مشوش به نظر مى رسيد ، او شاه قاجار را مى شناخت و مى دانست مردى چنان مغرور و مستبد تحمل سخنان تند و آتشين سيد را نخواهد داشت ، و از همه بدتر « اعتماد السلطنه » مخفيانه به او اطلاع داده بود كه مواظب ملاقات ناصرالدين شاه و سيد جمال باشد ; چون ناصرالدين شاه ندانسته خواستار ملاقات مردى شده است كه از هيچ چيز پروا ندارد ، راهش حقيقت است و سخنش حق ، او چنان مردى است كه اكثر سلاطين شرق ، در مقابلش مى ايستند و رويش را مى بوسند .

بالاخره نزديكى هاى ظهر بود كه قراولان خبر دادند كه اين مسافر عجيب با عده اى از ملازمانش به داخل قصر آمده اند ، شاه قاجار از جايش بلند شد و شخصاً به استقبال او شتافت ، اولين ملاقات اين دو شخصيت ، بسيار هيجان انگيز بود ، ناصرالدين شاه در مقابل همه درباريان و وزراء ، آن چنان در برابر سيّد احترام كرد كه باعث حيرت درباريان و شخص اتابك شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد جمال الدين حسينى ، پايه گذار نهضت هاى اسلامى : 140 .

سپس از او درخواست كرد كه در ايران بماند و به ترقى افكار ايرانيان همت گمارد ، حتى پيشنهاد كرد كه شغل مهمى در دربار داشته باشد و در كارها به او كمك نمايد ; اما سيد نپذيرفت . آن روز فقط به او گفت : كه اگر رعاياى گرسنه ايران را از قيد بندگى آزاد نموده و درباريان فاسد را از خود دور نمايد او قلماً و لساناً از او پشتيبانى خواهد كرد .

عكس العمل درباريان

سيّد آن روز دو ساعت با ناصرالدين شاه گفتگو نمود و زبان به نصيحت او گشود ، پس از آنكه سيد سخنانش تمام شد و از تالار آيينه خارج گشت ، ناگهان همه درباريان فاسد و زنان حرم خانه اش بر سر او ريختند و او را ملامت كردند كه چرا چنين شاه مقتدرى در مقابل يك سيد بى قدر و ناشناس اين همه صبور و ملايم باشد ، و از همه مهمتر شيرازه كار را به دست چنين ناشناس گستاخى بسپارد ! !

سيّد چهار ماه در تهران اقامت كرد و در اين مدت چندين بار با ناصرالدين شاه ملاقات كرد ; و هر بار گروهى از درباريان به مدح و ثناى شاه مستبد برمى خاستند و به نكوهش سيّد مى پرداختند و همه كارهاى شاه را از روى حكمت مى شمردند و برايش هزاران فضايل عجيب و غريب مى گفتند !

ملامت گرى

يك روز سيّد كه از سستى و بى تصميمى ناصرالدين شاه به ستوه آمده بود ، زبان به ملامت او گشود و گفت : آيا اين همه رعيت ايران را فقير و گرسنه و عريان نگاه داشتن ، و آنان را با خرافات گول زدن ، و بيش از هفتاد زن عقدى و صيغه اى در حرمسرا جمع آورى كردن مطابق شريعت اسلام است ؟ و آيا تو خوانده يا شنيده و يا ديده اى كه قبل از تو ، شاهى اين همه به فكر خويش باشد و كشورش را ويران كند ؟ آيا تو از دوستى و اعتقاد به مليجك كثيف و بيمار خجالت نمى كشى ؟ !

شاه مستبد ، مغرور و لا مذهب قاجار كه در حضور درباريان انتظار شنيدن چنين سخنان تلخ و كوبنده اى را نداشت ، بر آشفت و فرياد كشيد : سيد از جان من چه مى خواهى ؟

سيّد فرمود : فقط دو گوش شنوا(1) .

تبليغ شوم

سيّد در تهران ، در ميان طبقات مردم ، به ويژه آزاد مردان ، شهرتى بسزايى يافته بود ، تا جايى كه شاه احساس كرد اگر اين شخص چند صباحى در تهران بماند ، خطر متوجهش خواهد شد .

مغرضان و منافقان مقام طلب ، كه زمانه از وجود پليدشان مصون نبوده است ، نزد شاه سعايت كردند ، از جمله كسانى كه در سعايت كردن از سيد سختى بيشترى نشان مى دادند افراد پليدى مانند : « معين نظام » ، « كامران ميرزا » ، « اعتماد السلطنه » و « صدر اعظم » بودند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مبارزات ضد استعمارى سيد جمال الدين : 116 ـ 106 ، با كمى تفاوت .

اين اشخاص براى اين كه خود را عزيز و دلسوز جلوه دهند ، و منافع و موقعيتشان در خطر نيفتد ، و احياناً غرض ورزى هايى كه با سيّد داشتند نزد شاه بى اراده ، بدگويى و سخن چينى مى كردند و مطالبى قريب به اين مضامين مى گفتند : اين سيّدى كه وارد ايران شده است ، دم از قانون و آزادى مى زند و زيان اين قبيل حرف ها هم كه معلوم است .

او با اين حرف ها علاوه بر اين كه مردم را به خيلى از موضوعات توجه مى دهد ، در نتيجه آنها را جرى مى كند ، او هدفش اين است كه يك اتحاد و اتفاقى بين توده مردم به وجود بياورد ، ترس آن داريم كه اگر اين عنصر خطرناك تا چندى در ايران بماند ، لطمه ها و صدمه هاى زيادى براى وجود مبارك و دستگاه سلطنت ببار آورد(1) .

( فرياد ! از دست متملقان و چاپلوسان ، كه خود را دلسوز و مردان آزاده ، و نجات دهنده امت اسلامى را خطرناك و عنصر مضر معرفى مى كنند . )

قريب چهار ماه از اقامت سيّد در تهران گذشت ، شاه كم كم راه و روش خود را نسبت به وى تغيير داده و ديگر روى خوشى نشان نمى داد ، و چون از اقامتش در تهران خرسند نبود محرمانه به « حاجى امين الضرب » دستور داد كه بودن سيّد در تهران صلاح نيست(2) .

مار و عقرب ها

سيّد از تهران خارج مى شود و پس از چند سال ديگر ، در تاريخ ششم ربيع الثانى سال 1307 وارد تهران مى شود . سيّد از مدت سه ماهى كه به تهران وارد شده بود ، به قول خودش جايى نمى رود ، فقط يك بار آن هم در تاريخ سه شنبه 15 جمادى الاولى به حضور ناصرالدين شاه مى رسد ، شاه هم بعد از تعارفات ، ظاهراً طرح نقشه اصلاحات را مى خواهد ; اما وى در جواب مى گويد : هر وقت اين مار و عقرب هايى كه اطراف شما را گرفته اند دور شوند ، در آن موقع داعى هم شروع به كار و مشغول خدمت خواهم شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد جمال الدين حسينى ، پايه گذار نهضت هاى اسلامى : 145 .

2 ـ همان مدرك : 141 .

در اين مدتى كه سيّد در تهران بود ، مردم از طبقات مختلف به ملاقاتش مى رفتند و او آنان را به حريت و آزادى دعوت مى كرد ; ولى در اين سفر هم ناصرالدين شاه مغرور و متكبر ، بيدار نشد و نخواست ملت عزيز مسلمان را ، در سايه افكار اسلامى آن مرد ، از ذلت نجات دهد .

باز به امين الضرب از طرف شاه ، نامه مى دهند ، در آن نامه شاه قاجار خطاب به وزيرش نوشته بود : « جناب امين السلطان ! به آقا جمال بگوييد برود ، ماندنش در تهران صحيح نيست» . حاجى امين الضرب نيز آن نامه را به سيّد نشان مى دهد ، سيّد در جواب مى گويد: نمى روم(1) .

خيانت و جنايت

بالاخره پس از كشمكش هاى زيادى كه بين سيّد و دستگاه خائنانه شاه قاجار روى مى دهد ، فرمان اخراج او صادر مى شود ، در آن زمان سيّد در حضرت عبدالعظيم مسكن گزيده بود ; پس از صدور فرمان شاه ، مختارخان بيست فراش را مأمور مى كند كه سيّد را از بست بيرون كنند و دستور مى دهد كه اگر در حرم عبدالعظيم بود و به ميل خود نيامد بيرونش بكشيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان : 167 .

فراشان به سَمْت عبدالعظيم حركت مى كنند ، وقتى كه وارد آن محوطه مى شوند ، ابتدا درب هاى صحن را مى بندند و سپس به محل اقامتش رفته و در حضور « معين التجار » به سيّد كه بيمار بوده مى گويند : بيرون بيا بايد بيرون بروى ، وى اعتنا نمى كند ; ولى در مقابل عدم توجه به گفته هاى آنان ، به سرش مى ريزند و عمامه اش را از سرش برمى دارند ، آنگاه گريبان و دست و پايش را گرفته با سرعت تمام ، لگدزنان در ميان برف و گل با پاى برهنه ، كشان كشان بيرونش مى برند ، وى از شدت صدمات وارده ، با حالت بيمارى بيهوش

مى شود ، با آن حال او را تا دارالاماره مختارخان مى رسانند كه در آنجا به هوش مى آيد ; پس از آن يابويى آورده او را بر روى آن سوار كرده پاهايش را زير شكم يابو مى بندند و با سى سوار در حدود 27 يا 28 جماد الاولى 1308 حركتش مى دهند .

براى اين كه خوانندگان از اين جريان عجيب بهتر مطلع شوند ، بهتر است مطلب را از زبان خودش كه به وسيله نامه براى حاجى امين الضرب گزارش داده نقل كنيم :

يك نامه حيرت انگيز

كرمانشاه 23 جمادى الثانى جناب نير الفؤاد حاجى محمد حسن امين! روز پنجشنبه در حضرت عبدالعظيم كه از بيمارى ، قدرت بر حركت نداشتم ، بيست نفر جلاد ( فراش ) عمر سعد ( مختارخان ) ريختند به منزل ( معين التجار هم بودند ) مرا با نهايت غضب وحِدَّت كه نمونه اى از حقد و كينه عساكر ابن زياد بود كشيدند ، چون خوف آن داشتند كه مبادا اندك اسلامى در قلوب اهل شهزاده عبدالعظيم مانده به سبب غيرت دينى از من حمايت كنند ( و حال آنكه اين خيال باطل و فكر محال بود چون كه اسلام و دين و غيرت و حميت و مدنيت كه از آن ديار هجرت نموده چنانچه هميشه مى گفتم . ) آنقدر مرا به سرعت مى بردند و به شتاب مى كشيدند كه دكمه هاى قبا و پيراهن گلوى مرا چنان فشار داد كه نفسم قطع شده ، به زمين افتادم ، پس از آن به هيچ گونه ندانستم كه مرا به چه نوع به دارالاماره عمر سعد رسانيدند و تا مدت چهار ساعت هيچ نفهميدم كه در كجا هستم ; چون به خود آمدم عمر سعد و شمر را ( حسن خان قزوينى سرتيپ كشيك خانه ) در حضور خود ديدم، و مدت سه ساعت بى عمامه و بى ردا نشسته على الاتصال آب مى نوشيدم ، چون به سبب حبس نفس ، حرارت شديده اى در جگرم حاصل شده بود ( حتى تا كرمانشاه اين باقى بود و مى بايست روزى چهل بار آب بنوشم ) پس از آن ، شمر گفت : دو ساعت بيش به غروب نمانده بايد سوار شد ، در اين بين به مختارخان گفتم : بگوييد كيف مرا كه در آن اندكى پول است بياورند، ايشان برخاسته رفتند و كيف را هم كه در آن بعضى مبلغ و پاره اى اوراق و كتب بود ندادند ، هر چه گفتم بديشان خبر دهيد كسى هم بديشان خبر نداد ، آخر الامر شمر گفت : وقت مى گذرد ، ما كيف را براى شما به قم خواهيم فرستاد ، پس يك بقچه لباس مرا آورده با قلمدان و اسباب چپق ، ولكن قلمدان را برداشت و ديگرى اسباب چپق را و سيمى چوبدست را ، و الحاصل در محضر خودم آن چيزهاى حقير را هم نهيب كردند ، همان عبا و لباده و دو قبا در جوالى گذاشته مرا به يك يابوى لكنتى سوار نموده تا يك نيمساعت سى سوار با من آمدند ، پس از آن مرا در حالت بيمارى و تنگ نفس و حرارت كبد ، به پنج سوار كه رئيس ايشان سنان بن انس كه « حميدخان » سرهنگ باشد سپردند ، ديگر در بين راه بى بالاپوش بى شلوار با همه آن برف ها و آن سرماهاى شديد و آن خشونت اخلاق و عدم ايمان حارسين ، و در منزلگاه ها به طويله ها فرود آمدن ، آن عفونت ها آن دودها ، ديگر خود شما تصور كنيد كه چه گذشته است و از همه شگفت تر اين كه چند قرآن كه در جيب بود لشگر ابن سعد بردند(1) .

بى خبرى و نفاق

خوانندگان عزيز ! اين است نتيجه بى خبرى ، غفلت توده ملت مسلمان ، پستى و مستى هيئت حاكمه ، كه با دست خود تيشه به ريشه خود زدند و مردان بى مانندى چون قائم مقام و اميركبير و سيّد جمال الدين را كه از قهرمانان بزرگ ضد استعمار در جهان بشريت بودند ، و ملت اسلام مى توانست در سايه آنان عزّت ديرين و عظمت گذشته خود را به دست آورد ، به چنان بلاهايى گرفتار كردند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيّد جمال الدين حسينى : 175 .

اميدواريم خداى بزرگ مسبين بيچارگى و بدبختى ملت اسلام را لعنت كند و در هر لحظه به عذابشان بيفزايد .

آرى ! اگر بى خبرى مردم مسلمان ، در كشور بزرگ عثمانى و ايران و ساير ممالك اسلامى نبود ، افراد معدودى چون ناصرالدين شاه مغرور و بى خبر ، در ايران ، و سلطان عبدالحميد پليد و پست در عثمانى ، و سايرين بر مقدرات آنان حكومت نمى كردند ، و سند رسوايى و ذلت و بردگى مردم مسلمان را امضا نمى نمودند ; ولى چه بايد كرد ؟ استعمار عاليترين راهى كه براى بردگى توده مردم انتخاب كرده ، جاهل نگاه داشتن آنان از اوضاع زمان و برنامه هاى مختلف است و هميشه توسط هيئت هاى حاكمه شهوت پرست ، اين بند كثيف را بر دست و پاى ملت نگاه داشته و مى دارد ; تا خود بهترين بهره را ببرد و مردم بنده و اسير هم بهترين منافع خود را از دست بنهند .

سيّد جمال الدين اسدآبادى آن مرد بزرگ و نابغه عاليقدر مى گفت :

مقصود ما از خائن تنها كسى نيست كه كشورش را به نقد يا بهاى كم و زياد به دشمن تسليم كند ; زيرا هر قيمتى كه براى فروش دريافت شود ، نجس است و همچنين خائن تنها كسى نيست كه پاى دشمنان را در زمين وطن باز كند ; بلكه كسى كه بتواند از نفوذ بيگانگان در كشور جلوگيرى كند ، و يا به هر وسيله اى كه شده ضربتى بر پيكر اجنبى وارد آورد و از اين كار امتناع ورزد ، در هر لباس كه باشد و به هر صورتى جلوه كند او نيز خائن است(1) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پايه گذار نهضت هاى اسلامى : 2 .

آرى ! فرمانروايان ، كه مى توانستند به وسيله اين رجال نامدار ، ملت هاى اسلامى را از خواب غفلت بيدار كنند و دشمنانشان را به آنها معرفى نمايند ، از هر خائنى خائن تر بودند ; زيرا نه تنها توده مردم را در بى خبرى نگاه داشتند ; بلكه خبرداران و خبركنندگان را نيز به فجيع ترين وضع از پاى درآوردند .

در هر صورت بيداران جامعه ، وظيفه دارند از هر راهى كه بتوانند به بيدارى ملت هاى اسلامى كمك كنند ، تا در سايه توجه به برنامه هاى عالى انسانى ، از خطر و بلاى بزرگ استعمار برهند ، و به تدريج علل انحطاط را از بيخ و بن بركنند . آن زمان است كه مسئله حكومت از هر جهت اصلاح شده و ملت ها و دولت ها خواهند توانست در برابر دنياى اول و دوم ، دنياى سومى بر اساس عظمت و عزت آدميت و انسانيت تشكيل دهند ، و از رواج هر گونه شر و تعدى جلوگيرى نمايند .

البته محور تمام اصلاحات واقعى ، توجه عملى به فرامين خدا و رسول و ائمه طاهرين و عقلاى عاليقدر تربيت شده در مكتب اسلام ، چون آن رجال نامدار است و جز از اين طريق ، توده مسلمانان نخواهد توانست به شاهد مقصود برسد .

محمود محمود چه مى گويد ؟

آقاى « محمود محمود » در ضمن حالات اميركبيركه هميشه چون او در اجتماعات اسلامى هستند و خواهند بود ، درباره نجات ملت اسلام در سايه آيين مقدس اسلام مى گويد :

خداى متعال نبخشد كسانى را كه باعث قتل امير نظام شدند ، و گرنه با بودن او نفوذ روس و انگليس براى هميشه در آسياى مركزى از بين مى رفت .

در آن زمان ممالك آسياى مركزى ، محتاج يك مرد مقتدر بود كه تمام آنها را تحت كلمه اسلام متحد نموده وطنشان را از دستبرد اجانب حفظ كند ، آن مرد مقتدر هم ميرزا تقى خان اميركبير بود كه ايادى غدار خودى و بيگانه با دسايس و حيله هاى ظالمانه ، رشته حيات پاك و بى آلايش اين نابغه شرقى را بى رحمانه قطع نمود ، اگر صدارت اميركبير ده سال طول كشيده بود ، نفوذ سياسى دولت انگليس در اين ممالك براى هميشه از بين مى رفت(1) .

سيّد جمال الدين اسدآبادى نيز ، در مقابل بلايايى كه از طرف اجانب بر مسلمين وارد شده ، و هنوز از تهديدات و حملات آنان مصون نيستند ، راه اميد را نشان داده ، و قسمتى از وعده هاى خدا را كه مورد غفلت مسلمانان ديروز و امروز بوده است را به صورت زير يادآورى كرده است :

« با اين كه دينشان بر آنها مقرر داشته است كه در پيش سلطه مخالف و غلبه اجانب ، پست و زير دست نشوند ; بلكه ركن اعظم دينشان اين است كه ولايت اجنبى را از خودشان طرد و منع ، و از ديار خويش قلع و قمع نمايند ، بلكه با شوكت هر صاحب شوكتى منازعت كنند ، آيا فراموش كردند وعده هاى خدا را براى خودشان ( أنَّ الاَْرْضَ يَرِثُها عِبادِىَ الصّالِحُونَ )(2) .

يعنى مسلمانان در صورت برقرار بودن ايمانشان به حق « حكومت زمين را مى برند و ايشانند بندگان شايسته » . و آيا چشم از وراثت روى زمين پوشيدند ، آيا غفلت كردند از كفالت پروردگار در اظهار شأنشان بر ساير شئون ( وَلَوْ كَرِهَ الُْمجْرِمُونَ )(3) .

آيا سهو كردند از اين كه خداى تعالى مى خرد از آنها براى اعلاى كلمه خويش انفس و اموال آنها را ، به اين كه از براى آنها بهشت جاودان بوده باشد . نه ، البته عقايد اسلاميه مالك بر قلوب مسلمين ، و حاكم در ارادت آنهاست ولا شك ، در عقايد دينيه و فضايل شرعيه ، عام و خاص ايشان مساوى هستند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كتاب تاريخ روابط سياسى ايران و انگليس : 2 ، 639 .

2 ـ انبياء (21) : 105 .

3 ـ انفال (8) : 8 .

ريشه جنايات

سيّد بعد از ذكر اين تفصيلات ، اصلى ترين علت اين مصايب را ، از حكام جور و فرمانروايان ظالم و امراى مسلمين مى داند كه هميشه در طلب ملك و سلطنت بودند ، و براى به دست آوردن آن از هر جنايتى نسبت به مسلمانان ، فروگذار نكردند .

سيّد در ادامه مى گويد :

« در ميان مسلمين جز وحدت دينى و اسلامى ، هيچ جنسيتى در ميان طوايف ايشان نبود ، و در چنين اجتماعى كه مسلمانان اشتراك دينى داشتند ، زمامداران مختلف پديدار گشتند ، ( همانطور كه در يك قبيله رؤسا متعدد ظاهر مى شوند ) و در نتيجه تباين اغراض و تعارض مقاصد پيش آمد ، ناچار مسلمينى كه در تحت رياست اين حكام بودند ، افكار هر كدام بر غلبه يافتن دشمن خود مصروف شد » .

سيّد در ادامه مطالب فوق ، سرانجام شوم و وحشت زاى اسلاميان را اين گونه مجسم مى كند :

« و عامه مردم به تهيه اسباب قهر و محاربت و تدارك وسايل استيلا و مبالغت پرداختند ، تا اين كه اين مبالغات جهانبانى و مخاصمات كشورستانى ; كه شبيه ترين چيزى بود به منازعات داخليه ، آخر منجر بر اين شد كه مردم ، علاوه بر اين ، از تكميل مراتب علوم و صنايع و تحصيل مجهولات فنون و بدايع تقصير كردند . آنچه نيز از علم و صنعت داشتند ، در اطاق نسيان گذاشتند و يك باره از طى مدارج و عروج به معارج كمال باز ماندند . نتيجه ناگوار اين مقدمات ناهنجار اين است كه امروز مى بينى از فقر و فاقت و فقدان بضاعت و عقيب آن ضعف و سستى ، در قوت و خلل در نظام زندگى و معيشت و تنازع امراء بر مسلمين و تفرقه قول و اختلاف آراء و انشقاق عصا ، خلاصه يك باره گرفتار به نفوس خويش شده ، از حفظ خانه و دفع بيگانه و تعرض اجانب و تخاصم اعادى ، دست غيرت و پاى همت كوتاه و كشيده داشتند ( راستى اين مسئله عجيب يعنى : اوضاع زمامداران اسلامى ، عامل ذلت ملت مسلمان بوده و هست . شما خود امروز مى بينيد كه هيچ كدام از كشورهاى فعلى اسلامى ، حاضر به وحدت با كشور ديگر اسلامى نيست ; بلكه هر روز در برنامه هاى مختلف با يكديگر اختلاف دارند و گاهى با هم به جنگ و نزاع مى پردازند . البته استعمار هم در اين برنامه بزرگترين سهم را دارد ) .

امروز هيچ چيز به اندازه اتفاق و وحدت چاره كار را نمى كند ، آگاه باشيد كه روزگار هنوز با شما كج دار و مريز مدارا مى كند ، و مواسات در فرصت مى نمايد و همين از براى شما غنيمت بزرگى است ، پس تفريط در آن نكنيد و قليل فرصت را از دست ندهيد ; كه فردا ديگر گريه ، مرده را زنده نخواهد كرد و تأسف بر فائت سودى نخواهد بخشيد و حزن ، دفع مصيبت نخواهد نمود . عمل مفتاح نجاح ، و صدق و اخلاص نردبان فلاح ، خوف و وجل ، مرگ و اجل را نزديك مى كند ، يأس و ضعف همت ، از اسباب هلاكت است »(1) .

اقبال و سيّد جمال

اقبال پاكستانى كه خود يكى از دشمنان بزرگ و سرسخت استعمار بود ، در كتاب « احياى فكر دينى در اسلام » در ضمن معرفى شخصيت سيّد جمال و اين كه نجات ملت اسلام در سايه عمل به احكام اسلام ، و بازگشت به دين خداست مى نويسد :

«وظيفه اى كه مسلمانان اين زمان در پيش دارند ، بسيار سنگين است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيّد جمال الدين حسينى ، پايه گذار نهضت هاى اسلامى : 402 .

بايد بى آنكه كاملاً رشته ارتباط خود را با گذشته قطع كنند ، از نو در كل دستگاه مسلمانى بينديشند . آن كس كه كاملاً به اهميت و عظمت اين وظيفه متوجه شده ، و بصيرت عميق در تاريخ انديشه و حيات اسلامى ، همراه با وسعت نظر حاصل از تجربه وسيع در مردم و اخلاق و آداب ايشان ، او را حلقه اتصال زنده اى ميان گذشته و آينده ساخته بود سيّد جمال الدين اسدآبادى ( افغانى ) مى باشد »(1) .

در هر صورت برترين راه نجات مردم مسلمان ، از اين همه بدبختى و ذلّت و علاوه بر آن از اين همه فساد و شر و گناه و پليدى در عقيده و عمل ، كه غرب و مكتب آن عامل مهمش بوده ، بازگشت به اسلام است ، و ايجاد اتفاق در ميان تمام جوامع اسلامى ، در سايه قرآن مجيد و برنامه هاى عالى دينى ، چنانچه بزرگترين شخصيت علمى ، سياسى و مؤمن به معارف الهى ، در قرون اخير همين عقيده را داشته و دارند ، و ما به چند نفر از آنان اشاره كرديم .

بدون ترديد اگر جامعه اسلامى ، به نداى رهبران روشنفكر و دلسوز دينى ، با تمام قوا جواب دهد ، شر استعمار پليد از كشورها اسلامى كوتاه مى شود ، و ملت اسلام در سايه قرآن و برنامه هاى اسلامى ، بزرگترين قدرت روى زمين را تشكيل مى دهند .

اين مطلب ادعاى محض و غلو نمى باشد ، شما اگر به نتايج عمل گوشه اى از جامعه اسلامى ، به برنامه هاى مصلح كبير و نابغه عظيم سيّد جمال الدين اسدآبادى ، كه ذيلاً نقل مى شود بنگريد ; صدق اين گفتار بر شما روشن خواهد شد ; اما چه فايده كه استعمار قوى پنجه ، خيلى زود و با عجله هر چه تمام تر ، رابطه جامعه را با برنامه هاى سيّد قطع كرد ; وگرنه امروز جوامع اسلامى از هر نظر در رأس تمام جوامع بودند ، گرچه امروز هم دير نشده است ; اگر ملت هاى اسلامى به برنامه هاى عالى اسلام ، در سايه بيداران راه الهى باز گردند و شر استعمار را قطع كنند ; عزت ديرين خود را به دست آورده و پرچم عظمت خود را بر بام جهان به اهتزاز خواهند آورد . اينك به برنامه سيّد براى نجات مسلمين از شر استعمار توجه كنيد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احياى فكر دينى در اسلام : 112 .

نتيجه عمل به قرآن

آقاى « صدر واثقى » نويسنده كتاب محققانه و گرانبهاى « سيّد جمال الدين حسينى پايه گذار نهضت هاى اسلامى » در اين باره به نقل از گفتار « خوش يار قلى » مى نويسد : تأسيس « حزب الوطنى » در مصر ، يكى ديگر از خدمات سيّد محسوب مى شود .

تشكيل انجمن وطنى ، سد محكمى در مقابل نفوذ سياست استعمارى انگليس بود .

هدف سيّد از ايجاد چنين انجمنى اين بود كه : دست جنايتكار استعمار را قطع كرده ، راه مجاهده و مبارزه را به جوانان آموخته و بندهاى خرافات و جهالت را پاره نمايد .

اول كسى كه با عضويت در اين انجمن سيّد را همراهى كرد « شيخ محمدعبده » بود . اعضاى اوليه اين انجمن در حدود چهل نفر و پس از مدتى اين عده به هشتاد نفر افزايش يافت . افرادى كه در اين انجمن وارد و عضو مى شدند همه از جوانان و مردان پرشور و انقلابى ، و عاشق آزادى و طالب ترقى بودند .

نخستين جلسات و مذاكرات آنان در اين باره بود كه براى چاره دردها چه بايد كرد ؟

تصميم و نظر كلى اين شده بود كه بايد دست به دامان قرآن بزنيم ، آن قرآنى كه مى فرمايد :

« يقيناً خدا سرنوشت هيچ ملتى را [ به سوى بلا ، نكبت ، شكست و شقاوت  ]تغيير نمى دهد تا آنكه آنان آنچه را [ از صفات خوب و رفتار شايسته و پسنديده  ]در وجودشان قرار دارد به زشتى ها و گناه تغيير دهند » .

و بايد ريشه نفاق و تفرقه را كه مولود استعمار و جهل مردم است قطع كرد .

اين انجمن به خاطر كوشش و فعاليت زياد ، و داشتن برنامه صحيح ، پيشرفت قابل توجهى كرد و علت اين امر ، همان وجود رهبرى لايق و فعال بود .

اعضاى اين گروه پس از مدتى به سيصد نفر رسيد و تقريباً افزايش به طور تصاعدى بود ; به طورى كه پس از ده ماه اعضاى آن به بيست هزار و صد و هشتاد و يكنفر بالغ گرديد .

بحث هايى كه در اين انجمن مى شد ، اغلب درباره ترقى و تعالى اسلام و علل انحطاط مسلمين ، و راه علاج بدبختى هاى اجتماع ، و مبارزه با بيگانه بود . در جلساتى كه تشكيل مى شد ، سيّد جمال الدين به عنوان رهبر گروه ، سخن مى گفت و سخنانش اثرى عميق در شنونده مى گذاشت .

سيّد در جلسه پانزدهم به كرسى خطابه رفت و چنين گفت : « بار الها ! گفته تو است كه :

« و كسانى كه براى[ به دست آوردن خشنودى] ما [ با جان و مال ] كوشيدند ، بى ترديد آنان را به راه هاى خود [ راه رشد ، سعادت ، كمال ، كرامت ، بهشت و مقام قرب ] راهنمايى مى كنيم ; و يقيناً خدا با نيكوكاران است » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رعد (13) : 11 .

2 ـ عنكبوت (29) : 69 .

و گفته تو محض حق است . از آنجا كه دعوت من و اجابت اين نفوس زكيه خالصاً ، مخلصاً لوجهك الكريم بود ، مرا به موجب گفته حق خودت ، به سبيل هدايت راهنمايى فرمودى .

آقايان ! مدينه فاضله انسانى و صراط مستقيم سعادت بشرى ، قرآن مجيد است . گرامى دستور مقدسى كه ، نتيجه شرافت كل اديان حقه عالم و برهان قاطع خاتميت مطلقه دين اسلام ، الى يوم القيامه ، و ضامن سعادت ( دنيا و آخرت ) و فوز نشأتين ( مرگ و زندگى ) است .

آه آه ! چسان از فرط غفلت مهجور شده ، گرامى دستور مقدسى كه مختصر شراره از قبسات انوار مضيه اش ، عالم قديم و دنياى جديد را به آن حضارت و به اين تمدن رسانيده ، آه آه ! چسان فوايد امروزه آن ، از فرط جهل و غفلت ، منحصر در :

تلاوت بالاى قبور شب هاى جمعه ، مشغوليت صائمين ، زباله مساجد ، كفاره گناه ، بازيچه مكتب ، چشم زخم ، نظر قربانى ، قسم دروغ ، مايه گدايى ، زينت قنداق ، سينه بند عروس ، بازو بند نانوا ، گردنبند بچه ها ، حمايل مسافرين سلاح جن زده ها ، زينت چراغانى ، نمايش طاق نصرت ، مقدمه انتقال اسباب ، حرز پهلوانان ، مال التجاره روسيه و هند و سرمايه كتاب فروش ها شده است .

آه وا اسفا ! يك سوره « والعصر » كه فقط سه آيه بيش نيست ، اساس نهضت يكدسته اصحاب صفه گرديد ; كه از فيض مقدس همين مختصر سوره ميمون ، شرك زار بتخانه مكه را قبل از هجرت ، بستان وحدت و يزدانخانه بطحا نمودند . آه ! وا اسفا ! اين كتاب مقدس آسمانى ، اين گرامى تصنيف حضرت سبحانى ، اين مايه كل السعادات انسانى ، امروز از ديوان سعدى ، حافظ ، مثنوى و ابن فارض ،

كمتر محل اعتنا و مورد اهتمام است . در هر مجمعى كه يكى از منسوجات شعريه خوانده شود ، نفس ها ته كشيده ، چشم ها ، گوش ها و دهن ها براى او بازمانده تا چه اندازه مواعظ و معانى عرشى و فرشى از او استفاده كنند ، برعكس قرآن كه هرگز در هيچ جا با قيل و قال و فكر و كار كسى مزاحم نخواهد بود . اى وَحَقُّكَ سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ اَنْتَ الْقائِلُ وَقُوْلُكَ حَقٌ :

« خدا را فراموش كردند ، پس خدا هم آنان را دچار خودفراموشى كرد » .

ترا فراموش كرديم ، تو هم آيينه قلوب ما را از انعكاس توفيق ، و حقايق ذكر مقدست محروم نمودى .

« يقيناً خدا سرنوشت هيچ ملتى را [ به سوى بلا ، نكبت ، شكست و شقاوت  ]تغيير نمى دهد تا آنكه آنان آنچه را [ از صفات خوب و رفتار شايسته و پسنديده  ]در وجودشان قرار دارد به زشتى ها و گناه تغيير دهند . » .

وجه نفوس خودمان را ، از اطاعت مقدست برگردانديم ، تو هم سعادت و شرافت ما را به ذلت و نكبت تبديل فرمودى .

سپس سيّد ، از كرسى خطابه پايين آمد ، در حالى كه گروهى از اعضا بر اثر گريه غش نمودند و بقيه را هم حالى نمانده بود . سيّد بزرگوار هم مى گريست و مى گفت :

« آرى ! خدايا ! ما تو را فراموش كرديم و تو ما را از ياد بردى » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حشر (59) : 19 .

2 ـ رعد (13) : 11 .

اين جمله را مدام مى گفت ; تا افتاد و غش نمود . سه ساعت تمام در انجمن حالت غشوه و شيون حكم فرما بود .

حسن اتابك ، داماد خديو مصر ، به وسيله عطريات و دستور دكتر ، سيّد و ساير اعضا را از حالت بيهوشى و آن جذبه معنوى به هوش آورد ، مجدداً زنگ نواخته شد و مجلس صورت رسميت گرفت و شروع به مذاكره گرديد ، دوباره درباره علاج استخلاص از استعمار شُوْر نمودند ، و به اتفاق آراء به اين نتيجه رسيدند كه: تنها راه علاج منحصر به اين است كه هر فردى از افراد مسلمان ، بر طبق قرآن مجيد عمل نمايد و به گذشتگان خود در صدر اسلام اقتدا كند ، و آن خلوص نيت و صفاى باطن و نوع خواهى و دورى از حقد ، بخل ، حسد و طمع بساطت عيش ، التزام به واجبات و محرمات كه ما به السعادة والسيادة گذشتگان بود ، به بازار عمل گذاردند .

تصميم عاشقانه

اين اولين قدمى بود كه در ميدان جانبازى به عالم اسلام و مسلمين گذاشتند ، اين شد كه هر يك از اعضا ، كليه تجملات صورى و زينت هاى ظاهرى از لوازم خواب ، خوراك ، پوشاك ، سوارى و پذيرايى را در بازار حراج ريخته هزينه آن را در صندوق انجمن براى دستگيرى درماندگان و قضا حوايج نوعيه ملك ملت اسلام ذخيره كردند .

ثانياً: هر روز و هر شب به بسط ترين و ساده ترين مأكولى كه در خور قيمت بازار آن روز بود ، گذران نموده و تفاوت قيمت الوان و اطعمه معمول را ، تسليم صندوق انجمن مى كردند .

ثالثاً: هر يك از اعضاء ملتزم شدند كه خود را در مقابل قرآن مجيد مسئول بداند و تلاوت قرآن مجيد را ، اقل ما يكون ، در بيست و چهار ساعت يك حزب از روى فكر و امعان مواظبت نموده و موارد ذيل را عمل نمايند :

1 ـ اداء فرايض و نوافل به جماعت .

2 ـ امر به معروف و نهى از منكر .

3 ـ دعوت به اسلام .

4 ـ بحث با دعاة نصارى با روشى نيكو .

5 ـ احسان به فقراء .

6 ـ اعانت و قضاء حوايج هر محتاجى با تمكن .

7 ـ صله رحم .

8 ـ عيادت مريض .

9 ـ تفقد از حال غايبين .

10 ـ زيارت قادمين .

11 ـ اداره حقوق مالى الهى ( خمس و زكات و غيره ) .

12 ـ ارشاد جاهل و تنبيه غافل .

13 ـ تنزيه و تقديس آيينه نفس ، از مطلق ملكات خبيثه ، خاصه ملكه رذيله خودخواهى ، خودپسندى ، خودبينى .

14 ـ عفو و اغماض از خطاياى شخصى .

15 ـ كظم غيظ .

16 ـ اعراض از لغو و بيهوده سخن گفتن .

17 ـ اين كه هر نفر ، يك دفتر در جيب داشته باشند تا هر يك از مواد 16 گانه مزبوره را به جا آورده ، در آن دفتر به حسب نمره و تاريخ ثبت نمايند و هر شب با اين دفتر به جزء دفتر كل كه راجع به همه اعضا است ، منتقل گردد تا عمل اعضا در جامعه حزب الوطنى معلوم شود .

نتايج حيرت انگيز

اين انجم، نزديك 10 ماه طبق اين برنامه كار كرد ، نتيجه عمل به برنامه فوق از اين قرار شد :

15000 ليره انگليسى ، معادل با 90 هزار تومان ايرانى ، ذخيره در صندوق انجمن ، براى اصلاحات روزانه درماندگان مسلمين ;

عيادت از 1500 مريض و ملاقات با 2700 نفر مسافر ( كه اغلب آنها از خارج براى عضويت وارد شده بودند ) ;

رفع مشكلات 12 هزار مسلمان ;

پشيمانى 800 نفر شارب الخمر در اثر تبليغات و عمل به برنامه انجمن ;

بازگشت به نماز 1300 نفر تارك الصلوة ، در اثر امر به معروف ;

توبه و كناره گيرى 400 نفر از مردان و زنان بدكار ، در اثر فعاليت افراد انجمن ;

80 نفر از مستخدمين مسلمان ادارات انگليس از شغل خود استعفاء داده و عامل به برنامه هاى انجمن شدند ;

500 نفر از اعيان مسلمان درجه اول ، از تجملات بازگشت كردند ;

كمك به 75 نفر ورشكسته و بيكار با سرمايه مكفى ;

كمك به 206 نفر فقير و راه مانده از مخارج يك ساله ;

جذب 35 نفر عيسوى به وسيله تبليغ و مسلمان شدن آنها ;

جذب 15 نفر يهودى به وسيله تبليغ و مسلمان شدن آنها ;

مسلمان شدن 70 نفر بت پرست ;

برگزارى 44 مجلس تبليغ ، در داخل و خارج مصر ، براى مباحثه با نصارى و افراد غير مسلمان ;

و حل 120 فقره از اشكالات عقيدتى در موضوعات اجتماعى .

نقشه هاى نقش بر آب

« لرد كرومر » مستشار اقتصادى انگليس ، پس از اين برنامه عالى ، زمانى به خود آمد كه ديد:

45% از نفوذ انگليس در مصر كاسته شده ;

35% تجارت و داد و ستد دولت انگليس در مصر تقليل يافته  ;

فعاليت 35 ساله مبلغين مسيحى در اثر فعاليت حزب الوطنى از بين رفته ; و 80 نفر از افراد لايق و جدى از مستخدمين ادارات انگليس در مصر ، از كار خود دست كشيدند ، به طورى كه صداى رؤساى دولتى در اثر از دست دادن معاون و مستخدم ، يك مرتبه بلند شد و كليه ادارات در معرض تعطيل شدن قرار گرفت .

فرياد وكلاء و كمپانى هاى بازرگانى انگليس ، از بنگاه هاى تجارتى فروش كالا و مراكز فروش تجملات اروپايى ، به آسمان مى رسيد و كمپانى ها در اثر نداشتن خريدار ، يك به يك تعطيل مى شدند .

علت اين امر اين بود كه يكى از دستورات حزب الوطنى استفاده از وسايل ساخت وطن بود .

مديران مؤسسه هاى تجارتى در مصر ، شاگردان خود را از دست داده ، صبح تا شام دست روى دست نهاده به گونه اى كه حتى هر كدام به اندازه خرج روزانه ، فروش نمى كردند .

كارمندان تماشاخانه ، مشروب فروشى ها و ديگر مراكز فساد ، همه در اثر تبليغات اعضا اين انجمن ، از شغل خود دست مى كشيدند و به كار ديگرى مشغول مى شدند .

مراكز حساس ترويج رذايل ، تئاترخانه ها و تماشاخانه ها ، هر يك تعطيل شدند و علاوه بر استعفاى مستخدمين آن ، ديگر كسى نيز حاضر به خريد بليط و كمك به اين مراكز نبود .

چند گزارش و اعتراف

1 ـ لرد كرومر در ضمن گزارش خود به لندن چنين مى گويد :

« در خصوص پيش آمد اين اوضاعِ ناگوار ، هيچ خلاف سياست و ضد پولتيك اعمال نشده ، و به هيچ وجه هيچ كس را مقصر و مسئوول نمى توان دانست ، ولى خاطر اولياء دولت متبوعه ام را متذكر مى سازم كه : اگر انجمن حزب الوطنى يك سال ديگر برقرار باشد و سلسله جنبان امروزه آسياى غربى و مركزى و آفريقاى شرقى و شمالى سيّد جمال الدين همدانى مرفه البال و آسوده خاطر در مصر زيست كند ، گذشته از اين كه تجارت و سياست بريتانيا در قاره آفريقا يك باره معدوم مى گردد كه سهل است ; ترس آن است كه سيادت قاطبه اروپا از هيمه اين انجمن عجيب ، وجود تاريخى كسب نمايد و اثرى از او در صفحه عالم باقى نماند » .

وى در گزارش ديگر خود مى گويد :

« انجمن حزب الوطنى مصر ، بدتر و سخت ترين عائقى است كه از براى پيشرفت ما تصور مى شود ، و بايد به كمال سرعت و عجله از براى تفرق آن ، دستور سريع و لازم الاجرا برسد » .

و نيز در گزارش ديگرى مى گويد :

« انجمن حزب الوطنى مصر ، بهترين دليل و برهان بر حاكميت به دور از انتظار اعراب در 13 قرن پيش است ، كه كمتر از ربع قرن بر ثلث معموره استيلا و سلطنت يافتند » .

2 ـ يكى از مبلغين مسيحى قاهره ، در گزارش خود به يكى از اعضاى مجمع كنيسه « سان پول » كه بزرگترين كليساهاى دنيا ، در لندن است گفته بود :

« در دارخيال، هيچ امرى از اين واقعه ، عجيب تر رخ نداده كه هفتصد ميليون اولاد انجيل با كمال علميت و اقتدار و غيرت ، كه در خور طبيعت بشر است ، در مقابل چهل نفر كه در حقيقت ، روح يك سيّد درويش ايرانى بيش نيست ، مقهور گردند » .

3 ـ يكى از دكترهاى بيمارستان « پرت سعيد » كه از نظر نژاد ايرلندى و كاتوليكى مذهب است ، در كتاب خود كه به نام « فلسفه مجامع » است مى گويد :

« شنيده بودم كه مخترع نقشه شطرنج ، خمس مثقال گندم را از خانه اول تا خانه چهلم ، بر حسب قانون تضعيف معمول ، محمول سه هزار شتر مى نمايد ; يا يك من تبريز را به همين ميزان تا خانه چهلم به هفتصد و بيست و هفت ميليون و پنجاه و نه هزار و نهصد و شصت و هشت خروار ، كه مزروع تمام كره و محصول تمام كشتى هاى دنيا و كليه راه هاى آن خواهد بود مى كشاند .

اما نديده بودم كه در پيشرفت نفوذ و اتحاد كلمه و ترقى هيئت جامعه ، يك ملتى ، شديدتر و سخت تر از اين تصاعد در خارج صورت پذيرد ، حال آن تصاعد و ترقى ، چون در وادى اعتبار و كوهستان وهم است ، صعوبتى چندان ندارد ، چه آن كه وادى وهم منزلگاه ضدين و ارتفاع نقيضين هم تواند بود ; ولى در تنگناى تحقق اين سنخ تصاعد ، كه يك سنخ تصاعد محير الاوهام والعقولى است ، انجمن حزب الوطنى مصر ، اول يك سيّد درويش ايرانى بيش نبود . شيخ محمد عبده را جذب نموده ، رفته رفته به چهل نفر و اكنون عمليات آنها در مدت نه ماه به بيست هزار و يك صد و هشتاد و يك نفر ، با سرمايه يك كمپانى معتبرى از تجارت خانه هاى اروپا تصاعد نموده . بديهى است كه اگر هر ماه يك زايش مثل خود نمايد ، به بيست سال نخواهد كشيد كه صفحه پشت و روى كُره زمين ، كمترين ميدان جولان آنها خواهد بود » .

4 ـ رئيس بانك انگليس به يكى از صراف ها مى نويسد :

« برادر عزيز ! از غرايب روزگار اين كه اروپا ، امروز در مصر و فردا در تمام دنيا ، مقهور معدودى گردد كه سلاحشان فقط ديانت و بساطت عيش و جديت در عمل و نوع خواهى است » .

5 ـ يكى از صاحب منصبان انگليس به خانم خود مى نويسد :

« نگار عزيز ! اين قريهه سعادت كه به سرعتى تندتر از سير برق در جامعه مسلمين مى دهد ، گذشته از اين كه ملت بريتانيا خصوصاً و كليه اروپا عموماً بايد از مستملكات خود دست طمع بشويند كه سهل است ; بايد در نقطه مركز دايره منطقه جنوب ، در شمال كره زمين ، حصنى حصين از براى خود تهيه كنند » .

از رد و بدل شدن اين اخبار و گزارشات و مشاهدات سياستمداران انگليس از چگونگى فعاليت و پيشرفت حزب الوطنى ، حكومت انگليس سخت به وحشت افتاد و به وسايلى در صدد منحل ساختن اين انجمن گرديد .

سرانجام حزب الوطنى

« يار قلى » در اين باره چنين مى نگارد :

« از اين رو بر خلاف تمام نواميس بشريت ، دولت ، مسلك بهيميت را پيش گرفت ، اداره عرفيه در مصر اعلان ، و سيّد معظم را روانه اروپا ، شيخ مفتى را سه سال محكوم به تبعيد ، و بعضى از اعضا را گرفتار ، و برخى را در ادارات مستخدم و معاش كلى درباره آنها مقرر داشت » .

تنها ادعا نيست

خوانندگان محترم ! روشنفكرى يك انسان مانند سيّد جمال الدين ، كه اسلام را به مفهوم واقعيش درك كرده بود ، در حركت دادن مسلمين به سوى سعادت ملاحظه كرديد ، و اقرار سياستمداران و بزرگان غرب را هم راجع به پيشرفت حزب الوطنى در سايه اسلام ، و سقوط استعمار را در صورت برقرارى حزب الوطنى مطالعه نموديد ، هم چنين بيدارى اميركبير را در اصلاح جامعه در سطور قبل خوانديد ; پس ادعاى نجات جامعه اسلامى ، در سايه عمل به قرآن و توجه به رهبران بيدار دينى و مؤمن ادعاى محض نيست ، بلكه حقيقتى است كه عقل سالم به آن اعتراف دارد .

آرى ! اگر آن روزها تمام افراد جامعه اسلامى بيدار بودند ، نمى گذاشتند استعمار با كمك عمال خطرناكش ; يعنى دولت هاى به ظاهر اسلامى ، برنامه هايى هم چون حزب الوطنى و نقشه هاى اصلاحى را برهم بزنند ، و مردانى همچون قائم مقام و اميركبير و سيّد جمال الدين و . . . را تبعيد يا به قتل برسانند .

البته سهم زمامداران اسلامى ، و فرمانروايان ممالك مسلمان نشين ، در باز گذاشتن دست استعمار و فراهم آوردن ذلت مسلمين ، از همه بيشتر بوده است ; زيرا تمام قواى مهم كشورهاى اسلامى ، از قبيل : فرهنگ ، ثروت ، ارتش ، معادن ، در دست آنها و به اراده آنهاست .

قرآن مجيد و روايات اسلامى ، درباره اين گونه فرمانروايان و مسئوليتشان در برابر جامعه اسلامى ، مسائلى دارد كه ذيلاً به آنها اشاره مى شود :

فرمانروايان در قرآن و حديث

1 ـ خداى متعال در قرآن مجيد مى فرمايد :

« پس اگر [ از خدا و پيامبر ] روى گردان شويد آيا از شما جز اين انتظار مى رود كه در زمين فساد كنيد و [ بر سر مال و منال دنيا  ]قطع رحم نماييد ؟ * آنان [ كه روى گردانند ] كسانى هستند كه خدا لعنتشان كرده و گوش [ دل  ]شان را كر و چشم [ بصيرت ] شان را كور كرده است » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محمد (47) : 22 ـ 23 .

2 ـ « ابن ابى الحديد » در « شرح نهج البلاغه » و « علامه مجلسى » در «بحار الانوار» از « زيد بن صوحان » روايت كرده اند كه : در « ذى قار » حضور على (عليه السلام)مشرف بودم ; در حالى كه آن جناب عمامه سياهى كه به ساج پيچيده شده بود بر سر داشت و خطبه مى خواند ; تا آنجا كه فرمود :

« خداى سبحان مى داند كه من فرمانروايى در ميان امت محمد (صلى الله عليه وآله) را مكروه مى دارم ; زيرا از آن حضرت شنيدم كه مى فرمود : هيچ زمامدارى نيست كه در امر امت من ، متصدى فرمانروايى شود ، جز اين كه روز قيامت او را در حضور خلايق مى آورند ، در حالى كه دستش به گردنش بسته ، آنگاه نامه عملش را مى گشايند ; اگر عادل بود نجات مى يابد و اگر ستمكار بود هلاك مى شود » .

3 ـ حضرت صادق (عليه السلام) از پدر بزرگوارش و آن جناب از حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت مى كند كه : جنابش را درد چشم گرفت و رسول خدا از وى عيادت كرد ، در حالى كه على از شدت درد فرياد مى زد ، نبى بزرگوار فرمود :

يا على ! بيتابى مى كنى ، يا شدت درد است ؟ عرض كرد ! يا رسول الله من هرگز به دردى سخت تر از اين مبتلا نشده ام . رسول خدا فرمود : همين كه فرشته مرگ فرود آيد كه روح شخص فاجر را قبض نمايد ، با خود ميله اى از آتش مى آورد پس روح آن شخص فاجر را از بدن مى كشد ; به طورى كه از جهنم فرياد برمى آيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار : 32/62 ، باب 1  ، حديث 14 ; شرح نهج البلاغه : 1/309 .

پس على نشست و عرض كرد : يا رسول الله ! حديث خود را بر من تكرار كن كه به حقيقت بدانچه فرمودى ، دردم فراموش شد ، آيا كسى از امت تو را از اين عذاب هست ؟ فرمود : آرى ، حاكم ستمكار ، خورنده مال يتيم ، گواه دهنده به دروغ(1) .

4 ـ مرحوم آيت الله العظمى « خويى » در شرح نهج البلاغه اى كه نوشته است ، از كتاب « بحار » و « امالى » روايت كرده است كه : اميرمؤمنان (عليه السلام) فرمود : خدا در آسمان هاى خود ، و بالاى عرش قدرتش ، اين حقيقت را مى داند كه من اين گونه فرمانروايى بر امت را كراهت داشتم ، تا اين كه شما اجتماع نموديد و من آن را پذيرفتم و اين كراهت من به خاطر آن است كه شنيدم رسول خدا (صلى الله عليه وآله)فرمود :

هر زمامدارى كه رهبر امت من بعد از من شود ، در روز قيامت بپا داشته مى شود و نامه عملش را فرشتگان مى گشايند ; پس اگر نجات يابد بواسطه عدلش بوده و اگر ستم كرده است صراط او را مى جنباند ; آنچنان جنباندنى كه مفاصلش از يك ديگر گسيخته مى شود ، تا آن كه فاصله هر عضوى از اعضاى او با عضو ديگر مسافت صد ساله راه باشد ، به طورى كه صراط هم از شدت عذاب او بسوزد ، پس اول چيزى كه از او به آتش افكنده مى شود ، بينى او و رخساره قرص صورتش مى باشد(2) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافى : 3/253 ، حديث 10 ; وسائل الشيعه : 27/228 ، باب 12 ، حديث 33655 .

2 ـ شرح نهج البلاغه ، خويى : 13/ 69

5 ـ قال على (عليه السلام) :

« هر زمامدارى كه از نيازمندى و حوايج مردم روى گرداند ، و به قضاى حوايج آنها نپردازد ; خداى متعال نيز روز قيامت از حوايج او رو بپوشاند » .

6 ـ قال الصادق (عليه السلام) :

« هر كس چيزى از امور مسلمين را عهده دار شود و آن را ضايع نمايد ، خداى متعال نيز او را ضايع مى گذارد » .

7 ـ قال رسول الله (صلى الله عليه وآله) :

« نبى اكرم فرمود : از مردمان كسى عذابش در روز قيامت از همه بزرگتر و شديدتر است ، كه خدا او را در سلطنت خود شريك كرده باشد و او در حكومت خود ظلم كند » .

8 ـ قال رسول الله (صلى الله عليه وآله) :

« دو مردند كه به شفاعت من نائل نمى شوند : سلطان ستمكار و ظالم ، غلو كننده در دين و كسى كه چون تير از كمان از حدود دين خارج شود » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امالى شيخ طوسى : 727 ، مجلس 3 ، حديث 1530 ـ 5 ; وسائل الشيعه : 17/94 ، باب 5 ، حديث 22066 .

2 ـ ثواب الاعمال : 260 ; بحار الانوار : 72/345 ، باب 81 ، حديث 41 .

3 ـ مجموعه ورّام : 1/56 .

4 ـ بحار الانوار : 25/268 ، حديث 11 ; قرب الاسناد : 31 .

9 ـ در نامه اى كه از سلمان به عمر نوشته شده آمده است :

« خودم از نبى اكرم شنيدم كه فرمود :

هر كس پس از من زمامدار هفت نفر از مسلمانان شود و بين آنان به عدل و داد رفتار نكند ، خدا را ملاقات مى كند در حالى كه در حق او خشمناك است » .

« هيچ زمامدارى نيست كه در خانه خود را روى حاجتمندان و محتاجان و درويشان ببندد ، مگر اين كه خدا نيز درهاى آسمان را در مقابل حاجت و نيازمندى و درويشى او ببندد(2) » .

آيين مقدس اسلام ، دين انفرادى و معنوى محض نيست ، كه تنها كارش انصراف انسان از دنيا و متوجه گردانيدن او به آخرت تنها باشد ; بلكه قبل از هر چيز يك دين اجتماعى بوده و براى هر قسمتى از شئون جامعه ، قوانينى پيشنهاد كرده كه فرزانگان و فيلسوفان همه در برابرش عاجزند . همت اسلام به تأمين سعادت آدمى در دو زندگى دنيا و آخرت مصروف مى گردد ، يعنى بايد براى دنيا كار كرد چندان كه گوئى هميشه زنده ايم و براى آخرت آنچنان كه گوئى فردا خواهيم مرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عوالى اللآلى : 1/375 ، حديث 98 .

2 ـ حكومت در اسلام : 173 .

اسلام دينى است كه خوشبختى آخرت را زائيده خوشبختى دنيا مى داند ، چه لازمه آن تقويت حق ، اقدام به كار شايسته و تمايل به نيكى است .

هر كس در اين دنيا نتواند لوازم سعادت آخرت را بيابد و كوردل باشد در آخرت نيز كور و گم كننده راه نجات ، محشور خواهد شد .

بنابراين لازم است تمام ملل اسلامى به دنبال احراز مليت ويژه از دست داده خود برگردند و هدف خود را براى تأمين حيات همه جانبه اين آيه قرار دهد :

« و يكديگر را بر انجام كارهاى خير و پرهيزكارى يارى نماييد ، و يكديگر را بر گناه و تجاوز يارى ندهيد » .

البته براى دريافت فرهنگ اسلام ، بايد از قرآن مجيد و كلمات رهبران اسلامى ; يعنى پيامبر گرامى اسلام و اهل بيت (عليهم السلام) به طور جامع آگاه و سپس بدانها عمل كرد ; تا به هدف هاى عالى و انسانى رسيد .

براى دريافت كلمات پيشوايان عاليقدر اسلام و درك مفاهيم فرهنگ اسلام ، به كتب اصيل روايى مراجعه نماييد ; زيرا در اين مختصر گنجايش نشان دادن تمام برنامه هاى قرآن و روايات نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مائده (5) : 2 .