1- ميرزا محمد على - فرزند محمد جواد حسين آبادى اصفهانى شاه آبادى (1296 -1369 ه -.ق ) - فقيه ، اصولى ، عارف و فيلسوف برجسته قرن چهاردهم . (در بينسالهاى 1347 - 1354 ه -.ق در قم ). حضرت امام (ره ) به درس عرفان و اخلاق ايشانحاضر مى شد و همواره با احترام بسيار زياد از ايشان ياد نموده اند. شذرات المعارف ،الانسان و الفطرة ، القرآن و العترة ، الايمان و الرجعة ،منازل السالكين و حاشيه بر كفاية از آثار اوست .
2- رشحات البحار، ص 28 - 31، ((كتاب انسان و فطرت )).
3- اشاره به حديث قدسى : كنت كنزا مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لكىاعرف . ((من گنجى پنهان بودم ، دوست داشتم كه شناخته شوم از اين رو مخلوقاترا آفريدم تا شناخته شوم ))؛ اسرار الشريعه و اطوار الطريقه و انوار الحقيقه ؛ ص45 - بحار الانوار؛ ج 84، ص 199 و 399 - كتاب الصلوة ؛ باب 81 و 82 حديث 6 و19.
* وحى كردن [به انبيا] و نازل نمودن كتابهاى آسمانى و فرستادن پيامبران ، جزئى ازنظام اتم وجود است ، كه تابعى از نظام اجمل [خلاصه ] ربانى مى باشد و نحوه تعلقاراده به آنها [به وحى ، انزال كتب و بعثت ] - همانند تعلق اراده به نظام وجود - به نحوپيروى و تبعيت از نظام ربانى ؛ يعنى حضرت اسما و صفات است و حضرت اسما وصفات همان ((گنج مخفى )) است كه محبوب ذاتمتعال است و [در مقام ذات ] محب و محبوب و حب عين ذات است .
4- و ما ارسلناك الا رحمة للعالمين ؛ اىرسول ، ما تو را نفرستاديم مگر آنكه براى اهل عالم رحمت باشى ))؛ (انبيا / 107)
5- جمعه / 2.
6- ((جايگاه او جهنم است ))؛ ( قارعه / 9).
7- هر آينه انسان را در بهترين قوام آفريديم ، سپس او را به پايين ترين پايينهاباز گردانيديم )) ؛ (تين / 4 - 5).
8- اقتباس از آيه 213 / بقره .
9- اشاره به حديث : الصلوة معراج المؤ من ، ج 82، ص 243، حديث 2.
10- خداى تبارك و تعالى انسان را به فطرت خود رها نمى كند ؛ زيرا كه مى داندكه او با گرفتار آمدن ( در چنگ ) قواى حيوانى شهوى و غضبى و قوه وهميه شيطانى ،خيلى زود از فطرت حقيقى خود دور مى افتد. اين قوا از هنگام خلق شدن انسان با او هستند،زيرا وى براى و بقاى فرد و نوع خود و براى ترقى و تعالى و سير و سلوك بهسوى حق تعالى به آنها احتياج دارد ؛ ولى كشش وميل درونى نسبت به (خواسته هاى ) اين قوا، او را از فطرتش دور مى كند و در حجاب نگهمى دارد و مانع سير او (به سوى خداوند) مى شود.
از اين رو خداوند متعال رسولانى بشارت دهنده و بيم دهنده برانگيخت كه دستورات ايشانبر طبق مقتضيات فطرت است تا (مگر) حجابهاى فطرت را ( از چهره آن ) و در سر وسلوك (الى الله ) يارى اش نمايد.
پس دستورات انبيا يا مطابق مقتضيات ((فطرت اصليه )) است ،كه اين خود يا ابتدا وبلاواسطه است و يا باواسطه . ( ابتدايى و بلاواسطه ) مانند دعوت به خداوند و بهشناخت او و اسما و صفات او، و نيز دعوت بهفضايل و كمالات نفس ، ( و با واسطه ) مانند نماز كه مايه عروج مؤ من به سوى حقتعالى است و يا مانند حج كه به سوى او رفتن است وامثال اينها.
ويا اينكه (احكام انبيا) مطابق ((فطرت تابعه )) است ، مانند منع كردن از كفر و شرك وپرستش بتها و توجه به غير (خدا) ونهى كردن از اخلاق ناپسند واعمال ناشايسته اى كه نفس را از رسيدن به خدا و امر به تقوا و يا روزه كه تقواى نفساست و (عبادتى است كه ) از آن خداست واجر آن نيز (رضاى ) خداست باز مى دارد.
به طور كلى تمامى احكام الهى ، يا مطابق مقتضيات فطرت است ، و يا مربوط به رفعحجابهاى فطرت و زنده كردن مقتضيات آن ، و مقصود اصلى و مقصد اصلى اعلا، معرفت ورسيدن به درگاه الهى است ، و همه اينها از عنايات خداوند بر بندگانش مى باشد تاآنها را از زندان طبيعت برهاند و به جايگاه مخلصين و پناهگاه مقربين باز گرداندشان.پس تكاليف (در واقع ) الطاف الهى و داروهاى ربانى براى درمان روحهاى بيماروقلبهاى ناتوان هستند وانبيا،طبيبان نفوس و تربيت كنندگان روحها،و خارج كننده آنها ازتاريكيها به سوى نور و از نقص به سوى كمالند.
11- اسراء / 15.
12- (درباره ) كلام حق تعالى كه فرمود: ((ما تا پيامبرى را بر نيانگيزيم ، عذابنمى فرستيم )) در اين مطلب جاى بحثى نيست كه فهم عرفى از آيه شريفه - گر چهبه مناسبت حكم و موضوع باشد - اين است كه بعثت انبيا راهى است براى ابلاغ تكاليف(به ) بندگان ، نه آنكه خود فى نفسه موضوعيت داشته باشد. خصوصا با انتخابلفظ ((رسول )) كه با رسالت و تبليغ تناسب دارد.
بنابراين ، چنانچه فرض كنيم كه خداوند متعال پيامبرى را برانگيخته ، ولى او بنا بهدليل ومصلحتى در برهه اى از زمان احكام را به بندگان ابلاغ نكند، نمى توان گفت كهحق تعالى بندگان را عذاب خواهد نمود چون (به هرحال ) رسولى فرستاده است .
زيرا، آنچه از آيه فهميده مى شد آن است كه بعثت به خاطر حجت و اتمام حجت ،از آن رومورد نظر و هدف است كه عذابى واقع نشود كه ا ين مطلبى است واضح .
13- ((نبوت )) عبارت است از اظهار آنچه در غيب الغيوب است در حضرت واحديت (كهاين اظهار) مناسب با استعداد مظاهر و بر اساس ‍ تعليم حقيقى و خبر دادن ذاتى است .بنابراين ، ((نبوت ))مقام ظهور خلافت و ولايت ،وخلافت و ولايت مقام بطون نبوت است .
14- عبدالرزاق بن جمال(يا جلال ) الدين اسحاق كاشانى سمرقندى (730 ه‍ يا 735 ه‍) اصطلاحات الصوفيه ،تاءويل الايات (يا تاويل القرآن ) شرح فصوص الحكم ، شرحمنازل السائرين ، از آثار اوست .
15- حاشيه عبدالرزاق كاشانى بر شرح ديوان ابن فارض ؛ ص 23،فصل پنجم از قسمت اول ((در معارف )).
16- كمال الدين عبدالرزاق كاشانى در مقدمات شرح خود بر قصيده ((ابن فارض)) چنين گويد:((نبوت به معنى خبر دادن است و ((نبى )) كسى است كه از ذات و صفاتو اسما و احكام و خواست خداوند خبر مى دهد، و((خبر دادن )) حقيقى ذاتى اولى مخصوصروح اعظم است كه خداوند متعال او ار ابتداء بر نفوس كليه وسپس بر نفوس جزئيهمبعوث داشت تا آنها را با زبان عقلانى خود از ذات احديت و صفات ازلى و اسماى الهى واحكام قديمه ومرادهاى حسى خبردار نمايد.)) (پايان سخنان وى )
اين نهايت چيزى است كه ايشان از حقيقت نبوت ، بلكه خلافت و ولايت دريافته اند، چنانچهاين موضوع از مراجعه به كتابهاى آنان و دقت در مطالب آن روشن مى شود. و تو -بحمدالله با توفيق نيكوى خداوندى - پس از روشن شدن قلبت به نور مصابيح منوره ونرانى گشتن سرت با حقايق ايمانى حقيقت خلافت و ولايت در طور قلبت متجلى گشت ، و باغشوه غيبى روحانى مدهوش شده و به حيات سرمدى ابدى رسيدى . پس ، جا دارد كه بهاين عارف جليل وامثال او بگويى : اى پوينده راه معرفت ، اين نبوتى كه تو با صفاتحقيقى ذاتى اولى از آن ياد نمودى سايه نبوتى است كه در حضرت اعيان واقع شده ، كه(آن )، خود سايه نبوت حقه حقيقى است كه در حضرت واحديت ، يعنى حضرت اسم اللهاعظم بر اسما در نشئه واحديت مبعوث گرديده و از حضرت احديت غيبه با زبان الهى خودو با تكلم ذاتى خبر داده و نبوت پيامبر ما -صلى الله عليه و آله - به حسب باطن مظهر آنو در نشئه ظاهر مظهر بطون نبوتش است ، آنگونه كه ان شاء الله بيان خواهد شد.
و اما اينكه گفت : ((تا آن را با زبان عقلانى خود از ذات احدى خبر دهد...))الخ منظور ازآن را به طور اجمال مى توان با تحقيقى كه پيش از اين در پرده رمز بدان اشاره داشتيمتطبيق داده ، و آن تحقيق عبارت بود از ارتباط غيب هويت با هر چيز به صورتى خاص وبدون واسطه . و باقى ماندن غيب هويت در پس پرده سزاوار است و ترك سخن درباره آنحقايق پسنديده تر است ؛ از اين رو از آن چشم مى پوشيم .
17- ((نبوت عامه ))كه عبارت است از خبر دادن از حقايق و معارف به طوركامل ،و منطبق است بر ولى خاص ، با ((تشريع موروث )) كه عبارت است از اجتهاد، دريك نفر جمع نمى گردد، چون ولى خاص ‍ احكام را از همان منبعى كه پيامبر اخذ مى نمايددريافت مى كند با اين تفاوت كه احكام براى وى به واسطه تبعيت ، ولى براى نبى((بالاصالة ))مكشوف مى شود.
18- اقتباس از آيه ((و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه ليبين لهم ؛ ما هيچرسولى را جز به زبان قومش نفرستاديم تا حقايق را براى آنها بيان كند))؛ (ابراهيم/4)
19- عيون الاخبار الرضا (ع )؛ ص 20 و 263.
20- مصباح الهداية ؛ ص 43،((المشكاة الثانية )).
21- ((انباء و تعليم )) به حسب نشآت وجود و مقامات غيب و شهود، داراى مراتبمختلفى است ؛ چرا كه هر قومى زبانى خاص دارد:
((و ما هيچ رسولى را نفرستاديم مگر به زبان قومش )). بنابراين ، ((خبردادن وتعليم )) مراتب گوناگونى دارند كه ((حقيقت انباء و تعليم )) جامع آن مراتب است ؛واما مرتبه اى از مراتب انباء و تعليم آنى است كه براى زندانيان طبيعت و اسيران قبورتاريك در عالم طبيعت واقع شده است .
و مرتبه ديگر آن است كه براى اهل سر، اعم از روحانيين و ملائكة مقرب ، واقع شده كه آنشاء الله ذكرش خواهد آمد، و در روايت است كه : ((تسبيح گفتيم ، فرشتگان گفتيم وفرشتگان به دنبال تهليل ما تهليل گفتند.)) و ديگر بخشهاى روايت كه اشاءالله درمشكلات دوم مى آيد، تعليم پدرمان آدم - عليه السلام - در اين مرتبه است .
و مرتبه ديگرى از انباء و تعليم آن است كه از ناحيه حضرت اسم اعظم - كه رب انسانكامل است - براى حقيقت اطلاقيه رخ داد. و مرتبه ديگر آن است ، كه از حضرت عين ثابتمحمدى - صلوات الله عليه و آله - براى اعيان ثابته رخ داد. و مرتبه برتر از اين دوبراى حضرت اسماء در مقام احديت و نشته علميه جمعيه از حضرت اسم الله به مقامظهورش رخ داد و بالاتر از اين مرتبه ، ديگر انباء و ظهورى نيست ، بلكه هر چه هستبطون و كمون است .
22- المحجة البضياء،ج 8 ص 193
23- آيا از اشاره اى مكرر اوليا- عليهم السلام - و كلمات عرفا - رضى الله عنهم -(اين سخن )) به تو رسيده كه الفاظ براى حقيقت و روح معانى وضع شده اند ؟ و آيا دراين موضوع انديشديده اى ؟ و سوگند به جان عزيز كه انديشه در آن مصاديق اينفرموده معصوم - عليه السلام - است : ((ساعتى تفكر، برتر از هفتادسال عبادت است )) چرا كه اين ( تفكر) شاه كليد معرفت و بنيادى تريناصل فهم اسرار قرآنى است ؛ و از جمله ثمرات اين انديشيدن ، كشف حقيقت انباء و تعليمدر نشآت و عوالم است ، چون تعاليم و خبردادنها در عالم اسما و صفات متفاوت از چيزىاست كه مشهود ما زندانيان و در بند شدگان و جهنميان عالم طبيعت و مستور ماندگان ازاسرار وجود است .
24- محمد بن على عربى (560 - 634 يا 7 يا 8) بزرگترينعارف قرن هفتم ، وى به ((ابن عربى )))) و محيى الدين و ((شيخ اكبر )) شهرت دارد.الفتوحات المكية ، فصوص الحكم تالتجليات الالهية ، انشاء الدواثر و تفسير قرآن ازمهمترين آثار اوست .
25- الفتوحات المكيه ؛ ج 2،ص 133، ((السفرالثانى ))،الباب الخامس .
26- نبوت در اين مقام شامخ ( يعنى مقام تجلى اسم اعظم جامع ) عبارت است از ظاهرنمودن حقايق الهى و اسما و صفات ربوبى در نشئه عينيه ، مطابق با خبر دادن حقيقيهغيبيه در نشئه علميه ؛ و به واسطه اين مقام است كه حق خر موجودى از طريقكامل كردن وجود مستعد و (يا) رساندن وجودهاىقابل به كمالاتى كه لياقت و انتظارس را دارند، داده مى شود.
بنابراين ، مقام (رحمانيت ) كه مقام (اصل ) وجود است و مقام (رحيميت ) كه مقام بسطكمال وجود است از آن مقام (يعنى تجلى اسم اعظم جامع ) مى باشند؛ و آن مقام ، مقام احديتجمع رحمانيت و رحيميت است و از همين روست كه ((الرحمن الرحيم )) در آيه ((بسم اللهالرحمن الرحيم )) تابع اسم ((الله ))قرار داده شده اند. و شيخ عربى در فتوحاتگفته : ((عالم به بسم الله الرحمن الرحيم ظاهر شد.)) تا آخر
و آن مقام ، يعنى تجلى اسم اعظم جامع و صاحب آن ، يعنىرسول الله - صلوات الله عليه وآله - است كهرسول بر ساكنان عوالم غيب و شهود است ، و اوست گوينده اى كه درباره مقام جمع براىسكنه ملك و ملكوت بحق سخن مى گويد.
27- عيون الاخبار الرضا؛ ج 1، ص 204، باب 26، حديث 22.
28- اى على ! اگر ما نبوديم خداى تعالى نه آدم - عليه السلام - را مى آفريد و نهحوا را ونه بهشت و دوزخ را و نه آسمان و زمين را پس ، چگونه ما برتر از فرشتگاننباشيم و حال آنكه ما پيش از آنان پروردگار خود را شناختيم و او را تسبيح گفتيم وتهليل و تقديس كرديم ، زيرا نخستين چيزى كه خداى -عزوجل - آفريد ارواح ما بود پس ، خداى تعالى آنها را به توحيد و تمجيد خود گويافرمود. سپس فرشتگان را آفريد و چون فرشتگان ديدند كه ارواح ما همگى يك نورندامر ما را بزرگ پنداشتند. پس ما تسبيح گفتيم تا ملائكه بدانند كه ما آفريده شده هستيمديگرى ما را آفريده است و او را از صفات ما به دور است . پس ، فرشتگان نيز بهتسبيح ما تسبيح گفتند و خداى تعالى را از صفات ما منزه دانستند.
و چون فرشتگان عظمت مقام ما را ديدند، تهليل گفتيم ، تا فرشتگان بدانند كه خدايىبه جز او نيست و ما بندگانيم و خدايگان نيستيم كه پرستش ما به همراه خداى تعالى ويا به تنهايى و بدون خداى تعالى بر آن واجب باشد، پس گفتند: ((لا اله الا لله )) وچون بزرگى محل برسد، مگر به وسيله او بوده باشد.
و چون فرشتگان مشاهده كردند آنچه را كه خداى تعالى از عزت و قدرت به ما عطا كردهبود ما گفتيم : ((لا حول و لا قوة الا بالله )) تا فرشتگان بدانند كه ما را هيچ نيرو وتوانى نيست ، مگر به وسيله او.
و چون فرشتگان ديدند آنچه را كه خداى تعالى بر ما ارزانى داشته داشته و اطاعت ما رابر ديگران واجب كرده ديدند، ما گفتيم : ((الحمدلله )) تا فرشتگان بدانند كه خداىتعالى را چه حقى بر ماست كه بر نعمتهاى او ثنا گوييم . پس ، فرشتگان گفتند:
((الحمدالله )) بنابراين فرشتگان به وسيله ما خداى تعالى را شناختند و به تسبيح وتهليل و تمجيد او راه يافتند.
غرض (اصلى ) ما از بيان اين روايت شريف - به طوركامل - اين بخشهايى است كه در صدد بيان تعليم حقيقت عبوديت و راههاى(نيل به ) آن توسط معصومين - عليهم السلام - به نشئه عقليه است و نيز بيان اين نكتهكه اين تعليم ، حقيقت نبوت در نشئه غيبيه است .
29- حقيقت نبوت و امامت در عالم امرى غيبى همين تعاليمى است كه از ناحيهرسول اكريم و خاندان پاكش - صلوات الله عليهم اجمعين - در نوشته عقلى صورتگرفته است .
30- عوالم اللئالى ؛ ج 4، ص -99- الجمله الثانيه ؛ حديث 40. بحارالانوار؛ ج15، ص 24؛ ((تاريخ نبينا (ص )))، باب 1، حديث 44.
31- بحار الانوار؛ ج 16 ص 402، ((تاريخ نبينا (ص )))، باب 12، حديث 1.
32- بحارالانوار؛ ج 27، ص 80 - 281، ((كتاب الامامه ))، باب 17، حديث 3 و 5.همچنين ج 25، ص 17، باب اول ، حديث 31.
33- اشاره به آيه 72 سوره مباركه احزاب .
34- اشاره به آيه 13 سوره مباركه احزاب .
35- اشاره به آيه 9سوره مباركه نجم .
36- مجالس المؤ منين ؛ ج 2، ص 11، المجلس السادس و كلمات مكنونه ، ص 32.
37- نخستين كسى كه به اين رسول غيبى و ولى حقيقى ايمان آورد ساكنان جبروت ،يعنى انوار قاهره و قلمهاى عاليه الهى بودند؛ و اين اولين نمود بسط فيض و گستردنسايه (خداوندى ) بود چنانكه پيامبر - صلى الله عليه و آله - فرمود: ((نخستين چيزىكه خداوند آفريد ((نور من ))يا ((روح من )) بود.)) سپس به ترتيبنزول از وجود عالى تا سافل و از (موجودات ) بالا رونده تانزول كننده (گان ) (ايمان آوردن به اين رسول غيبى و ولى حقيقى ادامه يافت ) تا آنكهبه عالم ماده و ماديات و ساكنان زمينهاى پست (وجود) رسيد،بدون اينكه هيچ گونه عصيانو اكراهى داشته باشد. و اين يكى از معانى فرمودهرسول خدا -صلى الله عليه و آله - است (كه فرمود): آدم وهر آنكه غير اوست ، در زيرلواى من هستند.)) و نيز يكى از معانى عرضه نمودن ولايت بر تمامى موجودات مى باشد.
اما نپذيرفتن ايمان به اين رسالت يا ولايت از جانب بعضى موجودات - آنگونه كه درحديث بدان اشاره شده - مبنى به نقصان قابل و (نقص ) استعداد (او) درقبول كمال است نه (مبنى ) بر عدم قبول مطلق حتى در مقام وجود، بلكه ، (اين عدم پذيرش) در مقام كمال وجود است ،وبه بيان ديگر (در اينجا)قبول رحمانيت و عدم مقبول رحيميت (صورت پذيرفته )، و گرنه هر موجودى (از موجوداتعالم ) به ميزان گستره و دامنه وجودى و قابليت خود، ولايت و خلافت باطنه را پذيرفته، و اين دو (معنا) در سراسر پهنه همه آسمانها و زمينها نفوذ دارند، چنانكه احاديث شريفهبيان كرده اند.
و شايد مراد از ((امانت )) عرضه شده بر زمين و آسمانها و كوهها - كه از پذيرفتن آنسر باز زدند و انسان ظلوم و جهول بار پذيرش آن را بر دوش كشيد - همين مقام اطلاقىباشد. (چرا كه ) آسمانها و زمين و همه آنچه در آنهاست (موجوداتى ) محدود ومقيدند، حتىارواح كليه و مقيد از پذيرش حقيقت اطلاقى امتناع مى ورزد، و ((امانت )) سايه خداوندمطلق است و سايه مطلق نيز مطلق مى باشد، (فلذا) تمامى (موجودات ) متعين از پذيرفتنآن سر باز مى زنند؛ اما انسان با (داشتن ) مقام ((ظلوميت )) كه عبارت از گذشتن از جميعحدود و تخطى از تمامى تعينات است و همان ((لامقامى )) مشاراليه در سخن پروردگاراست كه فرمود: ((اى اهل يثرب ، ديگر شما را جاى ماندن نيست )) و نيز با (ادا بودن )مقام ((جهوليت )) كه عبارت است از فناى از فنا، قابليتحمل و پذيرش آن (امانت ) را داشت ؛ پس هنگامى كه به مقام ((قاب قوسين )) رسيد امانترا-به حقيقت اطلاقى اش - پذيرفت . پس (اينك در عظمت ) فرموده حق :((اوادنى )) تفكركن و چراغ را خاموش نماى كه صبح سرزده است .
38- اكنون زمان آن رسيده كه از معناى خلافتعقل كلى در عالم خلقت آگاهى يابى و بدانى كه اين خلافت خلافت در ظهور در حقايقمربوط به وجود مى باشد و اما نبوت عقل كلى اظهار نمودن كمالات مبدا متعالى اش و ابرازاسما و صفات حضرت ذوالجلال است و ولايت عقل كلى تصرف تام است در تمامى مراتب قيدو شهود تصرفى مانند تصرف نفس ‍ انسانى در اجزاى بدنش .
39- پس از خواندن كتاب نفس و تدبر در آن به سوى مشاهدهاهل عرفان و جايگاه در باب شناخت حقيقت انباء در عالم اسما بالا رو كه بحث ما در اينجا درمورد آن است .
سپس بدانكه انباء در آن حضرت عبارت است از آشكار نمودن حقايق پوشيده در هويت غيبيهبر آينه هاى صيقلى و مستعد براى نماياندن ان صورت غيبى كه متناسب است با لياقت واستعدادهاى آينه ها و استعدادى كه از حضرت غيب به واسطه اين فيض اقدسنازل گرديده است .
پس ،اسم اعظم الله يعنى مقام ظهور فيض اقدس و خليفه كبرا و ولى مطلق همان نبى مطلقاست كه با اسماء و صفات به مقام تكلم ذاتى خود در حضرت واحديت تكلم نموده هر چندكه نام نبى بر او اطلاق نشده باشد و بر خداوندمتعال نامى جز آنچه از زبان شريعت وارد شده اطلاق نمى شود زيرا كه اسماى خداوندمتعال توفيقى است .
40- بدانكه خدايت به راه راست هدايت فرمايد - اين مقام ؛ يعنى ظهور به مقام نبوتدر نشئه عينيه ،و ظاهر كردن حقايق غيبيه و اسماء الهى مطابق با صور اسما در نشئهعلميه و اعيان ثابته همان ((نبوت انسان كامل )) يعنى ،حقيقت محمدى - صلوات الله عليه وآله - است در نشئه دوم ،بلكه در حضرت سوم ، (و اين ) بخاطر اتحاد ظاهر و مظهر است،خصوصا مظهر اتم اطلاقى و تعين و نفسيتى ندارد. پس ،مقاماول (نبوت ) عبارت است از خبر دادن از حقيقت جمعى و اسم اعظم ،(يعنى ) - احديت جمع اسما -براى حضرات اسمائيه و در مقام واحديت از زبان غيب الغيوب .
و در مقام دوم عبارت است از خبر دادن از مظهر اتم و جلوه اعظم ،يعنى عين ثابت انسان اززبان حقيقت جمعيه ،يعنى اسم اعظم ؛ بلكه از زبان غيب نيز،زيرا صور اسماى الهى،يعنى اعيان ثابته هيچ گونه حجابى ندارند.
در مقام سوم كه بحث ما در مورد آن است عبارت است از خبر دادن از مظهر اتم در نشئه عينيه،يعنى حقيقت انسانى در عالم امر،از زبان عين ثابت حقيقت علميه اش بلكه از اسم اعظم ،بلكه از مقام غيب خبر دهد چنانچه دانستى .
41- اسرار الشريعة و اطور الطريقة و انوار الحقيقة ؛ ص 46،92- بنابيع المودة ؛ج 1،ص 9، الباب الاول ، ((فى سبق نور رسول الله (ص ))).
42- اصول كافى ؛ ج 1، ص 85، ((كتاب التوحيد ))، ((باب انه لا يعرف الا به))، حديث 1. 43- توحيد؛ ص 285، ((باب اءنه -عزوجل - لا يعرف الا به ))، حديث 3.
44- بر تو روشن شد كه وظيفه پيامبر - صلوات الله عليه و آله - در هر يك ازنشآت و عوالم ، حفظ حدود الهى و ممانعت از خروج از حداعتدال و بازداشتن از مقتضاى طبيعت و باز داشتن از مقتضاى طبيعت است ، (كه البته ) مراداطلاق طبيعت است نه (منع ) مطلق از آن ، زيرا كه ممانعت به طور مطلق كارى است غيرحكيمانه و نوعى حركت قسرى در طبيعت و امرى خلاف عدالت در اين موضوع مى باشد، واين خلاف نظام اتم آفرينش و سنت جارى آن است .
45- ((خلافت معنوى )) عبارت از مكاشفه معنوى حقايق به وسيله اطلاع يافتن برعالم اسما واعيان است و تصريح و نص بر آن واجب نيست ؛ اما اظهار ((خلافت ظاهرى ))كه از شئون پيامبرى و رسالت است و تحت اسماى كونيه قرار دارد پس ، همان گونه كهنبوت از جمله مناصب الهى است و يكى از آثارش اولويت در جان ومال امت است ، خلافت ظاهرى نيز چنين است و منصب الهى است كه بر مردم مخفى است ، و لذااظهار آن به طور معين و مشخص گريزناپذير است .
46- ((آيا ما سينه تو را گشاده نگردانيديم و بار سنگينت را از دوش توبرنگرفتيم ))؛ (انشراح / 1 - 2).
47- ((آيا ما سينه تو را گشاده نگردانيديم و بار سنگينت را از دوش تو برنگرفتيم ))؛ (انشراح / 1 - 2 ).
48- از كتاب مصباح الشريعة نقل است كه امام صادق - عليه السلام فرمود: هيچ بندهاى براى خدا به حقيقت ركوع نكند، مگر آنكه خداوند تعالى او را به نورجمال خويش بيارايد و در سايه كبريايش درآورد و جامعه برگزيدگانش بپوشاند...الىآخر)) مصباح الشريعة ؛ باب 15 - بحارالانوار؛ ج 82،ص 108، كتاب الصلوة ))،باب 48، حديث 17.
49- محمد رضا قمشه اى (متوفى 1306 ه‍.ق ) از اساتيد عرفان و حكمت . حاشيه علىتمهيد القواعد، حاشيه على شرح القيصرى على الفصوص ، رسالة الولاية و رسالةفى الاسفار الاربعة از اهم آثار اوست .
50- ((رسالة فى تحقيق الاسفار الاربعه ))(چاپ شده در حاشيه كتاب شرحالهداية ملاصدرا)؛ ص 394.
51- فصوص الحكم ؛ ((الفص الادى ))، ص 16.
52- عارف كامل ، شيخ مشايخ ما آقا محمد رضا قمشه اى - رضوان الله عليه - دررساله اى كه براى تحقيق پيرامون ((اسفار اربعه )) نوشته ، گفتارى دارد كه خلاصهاش چنين است : ((بدانكه ((سفر)) عبارت است از حركت از موطن به سوى مقصد باپيمودن منازل . و (اين سفر ) صورى است كه نيازى به توضيح ندارد كه بر چهار قسماست :
قسم اول ((سفر از خلق است به حق )) با بر طرف كردن حجابهاى ظلمانى و نورانى كهميان انسان و حقيقتش - كه از ازل تا ابد با اوست - وجود دارد، واصل اين حجابها بر سه گونه است كه عبارتند از: حجابهاى ظلمانى نفسانى ، حجابهاىنورانى عقلانى ، و حجابهاى نورانى روحى . يعنى با گذر و ترقى از مقامات سهگانه و با رفع حجابهاى سه گانه (سفر از خلق به حق صورت مى گيرد.) پس ،اگر حجابها برطرف شد، سالك جمال حق را مشاهده كرده و از ذات خود فانى مى گردد،كه اين مقام ((فنا))ست و مراتب ((سر)) و ((خفى )) در آن هست . پس ، (در اين هنگام )سفر اولش پايان يافته و وجودش وجودى حقانى مى گردد و محو بر او عارض شده ،شطح از وى صادر مى شود، فلذا حكم به كفر او مى دهند.حال اگر (در اين مقام ) عنايت الهى او دربايد، لطف حقشامل حالش مى گردد و حالت محو را از وى مى كند و پس از ظهور به ربوبيت ، بهعبوديت اقرار مى كند.))
سپس در پايان سفر، سفر دوم را آغاز مى كند كه عبارت است از ((سفر از حق به سوى حقبا حق )) و اين سفر ((باحق )) است ، زيرا سالك (در اين هنگام ) ولى (حق ) است و وجودشوجود حقانى شده است ؛ لذا سلوك از ذات به كمالات را آغاز مى كند تا آنجا كه همه اسماجز اسم مستاءثر نزد حق را بداند. آنگاه ولايتشكامل شده ذات و صفات و افعالش در ذات و صفات وافعال حق فانى مى گردد و در اينجاست كه فناى از فانى بودن ، كه همان مقام ((اخفى)) است نيز رخ مى دهد و (در اين وقت ) دايره ولايتكامل شده و سفر دوم به پايان مى رسد و سالك ، سفر سوم را آغاز مى كند كه ((سفر ازحق به خلق )) است . وى در اين موقف در مراتبافعال سلوك مى كند و ((صحو)) تام برايش رخ مى دهد و به ايقاى الهى باقى مى ماندو در عالم ((جبروت )) و ((ملكوت )) و ((ناسوت )) مى كند، و نصيبى از نبوت برايشحاصل مى شود؛ وليكن نبوت تشريع ندارد. و در اين هنگام سفر سوم را به پايانرسانده و سفر چهارم را شروع مى كند كه ((سفر از خلق به خلق است با حق )) سالك(در اين سفر) مخلوقات و آثار و لوازمشان را مشاهده مى كند و ضرر و نفع آنها و نحوهرجوعشان به خداوند و آنچه (بدان سوى ) سوقشان مى دهد را دانسته ، از اين امور و نيزآن خبر مى دهد؛ فلذا نبى مى شود با نبوت تشريع .)) پايان خلاصه گفتار جناب قمشهاى .
و ميض :
به نظر من ، سفر اول از خلق به حق مفيد است كه رفع حجابهاى كه همان جنبه ((يلىالخلقى ))اند و با رؤ يت جمال حق در ظهور فعليش - كه در حقيقت ذات در مراتب موجوداتاست - و اين ظهور، همان جنبه ((يلى الحقى )) است . به عبارت ديگر (اين سفرى است كه) با كشف وجه حق نزد سالك صورت مى پذيرد، و انتهاى اين سفر عبارت است از اينكههمه خلق را ظهور حق و آيات او را ببيند. پس ، (در اينجا) به سفراول پايان داده سفر دوم را آغاز مى كند، (كه اين سفر) سفر از حق مقيد به سوى حق مطلقاست . پس ، هويات وجودى سالك نزد سالك نابود گرديده و تعينات خلقى به طور كلىدر نظرش نابود مى شود و قيامت كبرايش با ظهور وحدت تامه برپا مى شود؛ و حق بهمقام وحدانيتش ‍ بر او تجلى مى كند. در اين هنگام سالك اصلا اشياء را نمى بيند و از ذاتو صفات و افعال خود فانى مى گردد و چنانچه درخلال اين دو سفر، ذره اى از انانيت (در و جودش ) باقى مانده باشد شيطان او كه در سينهاش جاى دارد برايش ظهور به ربوبيت مى كند و ((شطح )) از او صادر مى شود؛ وشطحيات همگى ناشى از نقصان سالك و سلوك ، و باقى ماندن انيت و انانيت است ؛ لذابه عقيده اهل سلوك ، سالك ناگزير است ، چرا كه راههاى سلوك باطنى غيرقابل شمارش و به تعداد نفوس مخلوقات است .
سپس ، اگر عنايت الهى شامل حالش شود - و عنايت الهى عبارت است از مقام تقديراستعدادها، چنانچه ابن عربى گفته : ((و وجودقابل جز از (ناحيه ) فيض اقدس حق نيست )) - او را به خود باز مى گرداند و سالكسفر سوم را آغاز مى كند. در هنگام حقايق اشياء و كمالاتشان و كيفيت ارتقا يافتن آنها بهمقام اول ، و رسيدنشان به وطن بر او آشكار خواهد شد و سالك در اين موطن اصلى اشانعالم است .
در اين سفر است كه سالك تشريع مى كند (و قانون وضع مى نمايد) و احكام ظاهرىقالبى و احكام باطنى جعل مى نمايد و از خدا و صفات و اسماى او، و نيز از معارف حقهاستعداد و ظرفيت مستعدين خبر مى دهد.
و ميض :
بايد دانست كه هر نبى مرسل و صاحب شريعتى يقينا سفرهاى چهارگانه را خواهد داشت ؛ولى با اين وجود، مراتب (آنان ) متفاوت و مقاماتشان گوناگون و متخالف مى باشد؛ زيرامثلا برخى از پيامبران و رسولان از مظاهر اسم رحمانند، فلذا در سفراول مشاهده ظهور اسم رحمان در عالم را مى كند و سفر دومشان با استهلاك و نابودى اشياءدر اسم رحمان به پايان مى رسد و با رحمت و وجود رحمانى به عالم باز مى گردند، ولذا مدت نبوت ايشان هم محدود خواهد شد، و به همين ترتيب است تجليات و مظاهر ديگراسما، به حسب اختلافاتى كه از اختلاف آنها در حضرت علم ناشى مى گردد تا نوبت بهمظهر اسم ((الله )) مى رسد كه در پايان سفراول ، حق را با همه شئونش ظاهر مى بيند و هيچ شاءنى او را از شئون ظاهر مى بيند و هيچشاءنى او را از شئون ديگر باز نمى دارد و انتهاى سفر دومش استهلاك و نابودى همهحقايق در اسم جامع الهى (و) حتى استهلاك اسم جامع الهى در احديت محض خواهد بود؛ فلذااو با وجود جامع الهى به سوى خلق باز مى گردد و صاحب نبوت ازلى و خلافت ظاهرى وباطنى مى باشد.
53- اسرار الشريعة ؛ ص 197 - مصباح الهداية و مفتاح الكفاية ؛ ص 378-مرصادالعباد ؛ ص 127.
54- زيارت جامعه كبيره - من لا يحضره الفقيه ؛ ج 2، ص 370 - 375.
55- اصول كافى ؛ ج 2، ص 152، ((كتاب الايمان و الكفر))، ((باب من اذىالمسلمين و احتقرهم ))، حديث 7 و 8.
56- ((هميان ))يعنى بهت و حيرت مفرط ناشى از شهود جلالت و شكوهمندىجمال و تحير در آن - (مانند حالتى كه ) هنگام ورود ناگهان معشوق (براى عاشق ) رخ مىدهد - و يا (حيرت مفرط ناشى از) تجلى اسماى جلاليه قهريه . و نتيجه هيمان ، عبارتاست از درهم فرو ريختن كوه منيت سالك و مدهوش ساختن مجذوب . پس ، برخى از سالكانبه واسطه شدت حيرت يا محبت ، يا به سبب بدى استعداد و نقصان مزاجشان نمى توانندبه مملكت (وجود) خود بازگردند و در حالت جذب و حيرانى باقى مى مانند، در حالى كهغير از خدا را نمى شناسند و جز خدا نيز آنها را نمى شناسند و اين به سبب بروز((بهلوليت )) در پاره اى اوقات از سوى آنهاست . خداوند مى فرمايد: ((اولياى من زيرقبه هاى من هستند و غير از من كسى آنها را نمى شناسد.))
اما گاه عنايت الهى شاملحال بعضى از اين سالكان مى شود و (اين عنايت ) با اعطاى استعداد (و ظرفيت وجودىبالاتر) از ناحيه فيض اقدس (صورت مى پذيرد)، و آنان را - در حالى كه در اينتجارت (عرفانى ) سود برده اند - به ممكلت خود باز مى گرداند، زيرا كهعقل كل ، عقل آنان گرديده و روح كل ، روحشان و جسمكل ، جسمشان ؛ همان طور كه در زيارت وارد شده ؛ ((روحهاى شما در ساير روحها درنفستان در ديگر نفسها (جارى و سارى ) است .))
پس ، تمامى سكنه ارواح و اشباح ، تربيت شدگان ، تربيت آنان و تدبير شوندگان ،تحت تدبير ايشانند كه هر طور بخواهند در آن (عالم ) تصرف مى نمايند. و اين (مقامرفيع ) جز از طريق ((قرب فرايض )) حاصل نمى شود، همچنان كه ثمره ((قربنوافل ))نيز تخلف به اخلاق الهى و ( نيل به مقام ) فناى صفاتى است كه خداوند درحديث قدسى به آن اشاره فرمده است : ((...من چشم و گوش او مى شوم .)) و در قربفرايض بنده گوش شنواى حق و بيناى او مى شود و خداوندمتعال به او مى بيند و مى شنود و حركت مى كند.
57- همانا در ((قرب نوافل )) بنده فانى از ذات نمى شود، بلكه قرب مقام فناىصفاتى است . و اما به دست آمدن فناى تام در رسيدن به ((قرب فرايض )) است و دراين مقام است كه خوديت عبد مستهلك و نابود مى شود و مجذوب به نهايت جذب مى رسد كهامكان برگرداندن او به مملكتش نيست ، و در رتبه فرشتگان مهيمه در مى آيد و در بينآنان قرار مى گيرد. و گاهى بنده لياقت و شايستگى برگرداندن را دارد آنگاه عنايتالهى شامل او مى شود و او را به مملكت وجود خود بر مى گرداند در حالى كه از تجارتخود سود برده است ، پس نفس او نفس كل و عقل و جسم او جسمكل و...مى شود.
58- همانا ((قرب فرايض )) حاصل نمى شود، مگر پس از قربنوافل ، ((قرب نوافل و استهلاك اسما و صفات است و حق گوش و دست او مى شود. و((قرب فرايض )) نابودى كلى و ذاتى و صفاتى است كه نگهدارى عبد را در برخىموارد به دنبال دارد و بنده گوش و چشم حق مى شود.
((ولايت كليه )) حاصل نمى شود و ((برزخيت كبرى )) آشكار نمى گردد، مگر پس از((قرب فرايض )). و اين مقام نهايت معراج صعودى براى پيامبر ما (ص ) است و براىغير او از پيغمبران و اوليا حاصل نمى شود، مگر به تبعيت او نه به اصالت .
59- انعام / 76.
60- چون بنده ما حصول جمعيت اسماى ظاهر، به مقام ((محبوبيت ))رسيد سيرش ، بهاسرا توسط حق بدل گرديده به قدم او سير خواهد كردن ، چرا كه محبوب مجذوب (حبيبتخود) است . پس ، ميان حق و عبد مكاشفه واقع مى شود بدين گونه كه هر يك از آن دو،تمامى احكام را در ديگرى رؤ يت نموده ، آينه او خواهد شد؛ منتها اين سير و اسرا در بدو اواز وراى حجاب عقايد و تعلقات و غلبه برخى اسماست ، از اين رو آنچه مورد شهود قرارمى گيرد اسماى الهى مقيد در آينه خلقى يا حقى ، مجرد يا مادى خواهد بود، چنانچه خداوندمتعال از اين مرتبه در وجود مبارك خليلش ابراهيم - عليه السلام - خبر داده آنجا كهفرموده است : ((پس آنگاه كه شب او را پوشاند ستاره اى را ديد...)) تا انتهاى مراتب وتدرجات و كمالات .
سپس حق ، عبد سالك را از (بند رؤ يت ) مظاهر رهانيده ، در ظاهر سيرش مى دهد كه البتهاين سير با تمايز ميان حق و عبد همراه است و در اينحال ((مشاهده ))صورت خواهد پذيرفت .
سپس حق (همچنان ) سيرش مى دهد تا آنكه هر يك از حق و عبد، ديگرى را بدون هيچ وصف وتمايزى مشاهده كند، جز آنكه حق (در اين مورد) ظاهر است به هويت عبد و باطن (ونهان ) استتا آخر مراتب و مقامات .
61- كافى باستاده عن ابى جعفر - عليه السلام - فى حديث : و انه ليتقربالى بالنافلة حتى احبه ؛ فاذا احبيته ، كنت سمعه الذى يسمع به ، و بصره الذى ينطقبه ، و يده التى يبطش به ... الحديث .
62- ((العبودية جوهرة كنهها الربوبية ))؛ مصباح فى الحقيقة العبودية ،باب100.
63- بدان ، سالكى كه با قدم عبوديت سلوك الى الله مى كند هرگاه از منزلگاهطبيعت به سوى خداوند هجرت نمايد و جذبات حبى سرى ازلى او را به خود جذب نمايد وتعينات نفسيتش را در پرتو آتش خداوندى (تابنده ) از جانب شجره اسماى الهىبسوزاند، (آنگاه ) حق با تجلى فعلى نورى يا نارى يا برزخى جمعى ، بر حسب مقامش درحضرت فيض اقدس بر او تجلى مى كند و او در اين تجلى با چشم شهود از منتهاى عرشتا نهايت غيب وجود را در زير پرده هاى تجليات فعلى حق مى بيند و عين عالم در تجلىظهورى ، نزدش فانى مى گردد.
پس ، اگر در اين مقام متمكن گرديد و استقامت ورزيد و تلوين از وىزايل شد، شهود برايش متحقق مى گردد و خداوند گوش و چشم و دست او مى شود، چنانچهدر حديث آمده است ؛ و اين حقيقت ((قرب نوافل )) است . (در اينحال ) بنده به خلعت ((ولايت )) ملبس گشته ، حق در صورت خلق مى شود و باطنربوبيتى كه كنه عبوديت است در وى ظاهر مى شود و ((عبوديت )) باطن او مى گردد. ايننخستين منزل ولايت است و تفاوت اوليا در اين مقام و ديگر مقامات ، به حسب تفاوت اسمايىاست كه بر آنان تجلى مى كند.
(به اين ترتيب ) ((ولى مطلق ))كسى است كه از حضرت ذات به حسب مقام جمعى و اسماعظم جامع - كه رب اسما و اعيان است - ظهور نمايد و ((ولايت احمديه جمعيه )) مظهر اسماحدى جمعى است و ديگر اوليا، مظاهر ولايت و تجليگاههاى اويند، چنانچه همه نبوتهامظاهر نبوت اويند و هر دعوتى دعوت به سوى او، بلكه بعينه دعوت آن حضرت است .
پس ، چنانچه در ازل و ابد، هيچ تجلى اى جز تجلى اسم اعظم - كه محيط مطلق ازلى وابدى است - وجود ندارد، به همان ترتيب هيچ نبوت و ولايت و امامتى هم جز نبوت و امامتحضرتش نيست و ساير اسما، تراوشات درياى اسما اعظم و تجلياتجمال و جلال اويند و ديگر اعيان ، قطرات درياى عين احمدى و تجليات نورجمال و جلال و لطف و قهر اويند. و ((الله ))تعالى همان ((هو))ى مطلق ،و حضرتش -صلى الله عليه و آله - ((ولى مطلق )) است .
64- ((به سوى كسى كه آسمانها و زمين را آفريده رو كردم ))؛ (انعام /80).
65- امثال و حكم ؛ ج 1، ص 537.
66- ((على چشم خدا و گوش خدا و پهلوى خداست ))؛ امام صادق (ع ) مى فرمايد:((امير مؤ منان (ع ) فرمودند: ((انا علم لله و اءنا قلب الله الواعى و لسان الله و عينالناطق و عين الله و جنب الله و اءنا يد الله )) توحيد صدوق ؛ ص 164،باب 22: ((درمعنى جنب الله )).حديث 1.
67- ((نديدم چيزى را مگر آنكه خدا را همراه آن و پيش از آن و در آن ديدم ))؛اسفاراربعه ؛ ج 1،ص 117 - علم اليقين ؛ ج 1، ص 49. با اندكى اختلاف در كلمات مكنونة ؛ص 3.
68- از امام صادق - عليه السلام - روايت شده :((خداوند مشيت را به خود مشيت آفريدو سپس موجودات را به وسيله مشيت آفريد))؛اصول كافى ؛ ج 1، ص 110 ((كتاب التوحيد))، ((باب الارادة آنهامن صفاتالفعل ))، حديث 4.
69- ((هر كس به قصد مهاجرت در راه خدا و پيامبر او از خانه اش بيرون آيد، سپسمرگشت در رسد قطعا پاداش او بر خداست ))؛ (نسا/ 100).
70- ((هر كس به قصد مهاجرت در راه خدا و پيامبر او از خانه اش بيرون آيد، سپسمرگش در رسد، قطعا پاداش او بر خداست ))؛ (نسا/ 100).
71- پيغمبر (ص ) فرمودند: مثلى فى النبيينكمثل رجل بين دارا فاحسنها و اكملها و اجملها و اجملها و ترك فيها موضع لبنة لم يضعفهافجعل الناس يطوفون بالبنيان ويعجبون منه و يقولون : لو تم موضع هذه اللبنة .فانى فى النبيين موضع تللك اللبنة . پيغمبر (ص ) فرمودند:مثال من در جمله پيامبران مثال مردى است كه خانه اى بسازد پس ، آن را نيكو وكامل گرداند و در آن ، جاى يك خشت را خالى گذارد و آن را قرار ندهد. مردم دور آن ساختمانبه گردش در آيند و از آن شگفت زده شوند و بگويند:كاش جاى اين خشت پر بود. پس ،مندر جمله پيامبران جاى آن خشت هستم ))؛ كنزالعمال ؛ ج 11،ص 422،حديث 31981.
72- ((هر زمان او در كارى است ))؛ (الرحمن / 29).
73- همان طورى كه اسماى محيط بر اسمهايى كه تحت حيطه آنها هستند حكومت وسلطه دارند، و هر اسمى كه جامعيت و احاطه اش بيشتر باشد حاكميتش گسترده تر و تعداد(اسماى ) تحت حكمش بيشتر است تا برسد به اسم اعظم ((الله )) كه بر تمامى اسما -از ازل تا ابد - احاطه دارد و دايره حكومتش محدود به يك يا چند اسم نيست ، در مورد مظاهرنيز مساءله دقيقا به همين ترتيب است ، زيرا عالم تصوير و نقشه همان چيزى است كه دراسماى الهى و علم ربوبى وجود دارد. پس ، وسعت يا محدوديت دايره خلافت و نبوت درعالم ملك ، متناسب است با احاطه اسمى كه بر صاحب خلافت يا شارع نبوت حاكميت دارد واين است راز تفاوت انبيا - عليهم السلام - در خلافت و نبوت تا برسد به مظهر اسمجامع اعظم الهى كه خلافتش پايدار و هميشگى و محيط و ابدى و ازلى و حاكم بر سايرنبوتها و خلافتهاست . همچنان كه در مورد مظاهر نيز موضوع به همين نحو است پس دورهنبوت انبيا - عليهم السلام - (در واقع ) دوره نبوت و خلافت اوست و آنان مظاهر ذات شريفوى ، و خلافتشان مظاهر خلافت فراگير و محيط اوست و ايشان - صلى الله عليه و آله -خليفه اعظم ((الله ))، و ساير انبيا خليفه ديگر اسماى محاطه اند. بلكه انبياء همگىخلفاى اويند و دعوتشان در حقيقت دعوت او و نبوت او -صلى الله عليه و آله - است و ((آدمو (نيز ديگر مخلوقات ) غير او تحت پرچم اويند.))
پس ،از ابتداى ظهور عالم ملك تا خاتمه ياقتن آن و مقهور شدنش درظل تابش نور اسم ((الواحد القهار))، ( همه و همه ) دوران خلافت ظاهره آن حضرت (ص )در عالم ملك است .
74- فضيلت پيامبر - صلوات الله عليه و آله - برجبرئيل سكنه عالم جبروت و برترى حضرت (ص ) بر انبيا و مرسلين .
75- (بايد دانست كه اين فضيلت و برترى ، ( براى حضرترسول ) يك برترى تشريفاتى صورى و قراردادى ، مانند برترى سلطان بر رعيتنيست ، بلكه فضيلت حقيقى وجودى كمالى است كه از احاطه تام و سلطنت قيومى ايشانسرچشمه گرفته است و آن هم خود ظل و سايه احاطه اى است كه حضرت اسم اعظم اللهبر ديگر اسما و صفات دارد، چرا كه ساير اسما و صفات از شئون و صور و مظاهرانوار اويند.
پس ، همان طورى كه شرافت اسم اعظم الله - كه محيط بر اسماست - و نيز (برترى )ساير اسما نسبت به يكديگر، اعتبارى و تشريفاتى نيست در مورد (برترى و شرافت )مربوب اسماى محيطه - كه همان نبى هر عصر است و خصوصا پيامبر ما - صلوات اللهعليه و آله - كه مربوب امام ائمه اسما و صفات است - نيز به همين ترتيب است . لذاستكه رسول الله - صلى الله عليه و آله - رياست و حاكميت تام بر جميع امتهاى سابق ولاحق را دارد، بلكه (بايد گفت ) همه نبوته از شئون نبوت آن حضرت و نبوت ايشان(همانند) دايره عظيمى است كه محيط بر تمامى دواير كلى و جزئى و كوچك و بزرگ(نبوتهاى ديگر انبيا) مى باشد.
76- بدانكه نگين ، احديت جمع حلقه انگشترى است و حلقه انگشترى از آن شروع وبدان ختم مى شود به همين ترتيب هر يك از ادوار نبوت ، مانند دايره تام و تمام است ونبى آن دوره احديت جمع آن دايره است و همه اين دايره ها (به منزله ) نقطه هاى(تشكيل دهنده ) دايره ختميه هستند و نگين آن ، پيامبر خاتم - صلى الله عليه و آله - مىباشد.
77- قال على - عليه السلام -: ((ان رسول الله - صلى الله عليه و آله و سلم -كان يقول : ان الجنة حفت بالمكاره ، و ان النار حفت بالشهوات ))؛ نهج البلاغه ؛ خطبه176.
78- ((سوم اينكه هر اسمى از آن نظر كه بر ذات دلالت داردمشتمل بر جميع اسماست ،و از آن نظر كه بر معنايى خاص دلالت دارد از اسماى ديگرمتمايز مى باشد.))
اينكه گفته :((از نظر كه بر ذات دلالت دارد))، يعنى از آن نظر كه ذات در آن ظهور مىنمايد. پس ، ذات به حقيقت احديت جمعش در هر اسمى ظاهر مى شود و بنابراين ، در هراسمى حقيقتا تمامى اسم موجود است ، هر چند به حسب ظهور و بطون از هم متمايزند. (مثلا)در اسم ((رحمان ))، رحمت ظاهر و غضب باطن است ، و اسم ((قهار)) بر عكس ‍ آن است ،((و بهشت در احاطه دشواريها و دوزخ در محاصره شهوات است .))
پس ، در نظر بصيرت همه چيز آيه و نشانه الله ، اسم جامع خداوندى است ، چنانچه ازحضرت صادق - عليه السلام - منقول است كه : ((در هيچ ننگريستم مگر آنكه ((الله ))راقبل از آن و با آن ديدم .)) يعنى خدا را با اسم جامع ((الله )) در آن شى ديدم .
((و از اين (ديدن همه اسما در هر اسم و همه را مظهر اسم جامع ديدن ) درك ( بودن ) همهچيز در هر چيز مى شود، كه همان گونه كه گذشت خاص محمد يون و امت محمدى است .))
زيرا آنان صاحب برزخيت كبرا هستند، و آنانند وسط و اين امت سر ((خاتميت ))؛ يعنىكامل شدن دايره وجود و خاتمه يافتن سير نور در (عوالم ) غيب و شهود.
79- حديد / 3.
80- بروج / 20.
81- بدانكه هر موجودى جهت ربوبيتى دارد كه اين جهت است از ظهور حضرت ربوبىدر آن موجود، و هر گونه تاثير و فاعليت و ايجاد در عالم ، از ناحيه رب (و جنبهربوبى ) ظاهر در اوست ، ((پس عالم وجود جز خداوند هيچ موجود ديگرى مؤ ثر نيست .))منتها آينه ها در (ميزان ) ظاهر نمودن ربوبيت مختلفند، به اين ترتيب كه در هر آينه اىمتناسب با مرتبه آن آينه از حيث محيط يا محاط بودن ربوبيت محدود و مقيد نمايان مى گرددتا برسد به آينه تمام نماى احمدى كه ربوبيت مطلقه و خلافت كلى الهى ازلى و ابدىدر آن ظاهر مى شود.
پس ، تمامى دايره خلافت و ولايت از مظاهر خلافت كبراى اوست و: ((اوستاول و آخر و ظاهر و باطن ))، و همه دعوتها، دعوت به آن خلافت كبراست ، و آن خلافتمرجع همه ، و مصدر و مبداء و منتهاى همه است ، ((و خداوند است كه بر همه آنها محيط است.))
82- تنزيل حكم - كه همان مقام احديت طريق مستقيم است - از مقام اقدم احدى به واسطهفيض اقدس و وجهه خاص احدى ، بر قلب كلمه هاى الهى صورت مى گيرد. پس ، حكم ازاين جنبه ، احديت جمعى الهى دارد و اما از جنبه كثرت اسمايى و دولتهاى اسما كه از جانبحضرت واحديت تحقق مى يابند،دولتها به اختلاف اسماى مختلف بوده ،و شرايع بهتعدد حقايق غيبى اسمايى متعددند؛ و آن كسى كه در تجلى اقدس ‍ صاحب مقام اقدم بوده ، ودر حضرت واحديت مقام جمع اسمايى را داراست ، نبى ختمى است كه اولويت و آخريت وظاهريت و باطنيت از آن اوست .
83- ((من با انبياى پيشين در نهان و با (حضرت ) محمد - صلى الله عليه و آله-آشكارا همراهى داشتم ))؛ مشارق انوار اليقين ؛ ص 85.
84- سبقت حقيقت رسول اكرم (ص ) بر جميع انبيا و تاخر صورت حضرت از ايشان -عليهم السلام - در كلمات عرفا آمده است .
قال العارف الكامل عبدالرزاق الكاشانى فى شرح تاثية ابن الفارض الكبرى : ((وكل نبى من بنى آدم - عليه السلام - الى محمد - صلى الله عليه و آله و سلم - مظهر منمظاهر نبوة الروح الاعظم فنبوته ذاتية دائمة ؛ ونبوة الظاهرة عرضية متصرمة ؛ الانبوةمحمد، - صلى الله عليه و آله - فانها دائمة غير متصرمة ؛ اذ حقيقة الروح الاعظم ، وصورته صورة الروح التى ظهرت فيها و اسم من اسمائها، الى ان تجلت فى المظهرالمحمدى بذاتها و جميع صفاتها و ختم به النبوة . و كانالرسول - صلى الله عليه و آله - سابقا على جميع الانبياء من حيث الحقيقة ، متاءخرا عنهم منحيث الصورة ؛ كما قال : نحن الاخرون السابقون . (بحارالانوار؛ ج 16، ص 118،((تاريخ نبيا)) باب اسمائه ، حديث 44 - صحيح مسلم ؛ ج 2، ص 585 - صحيح بخارى؛ ج 1، ص 36)،. و قال : كنت نبيا و آدم بين الماء و الطين . (اسرار الشريعة ؛ ص46،93- ينابيع المودة ؛ ج 1،ص 9.الباب الاول : ((فى سبق نوررسول الله - صلى الله عليه و آله -). و فى رواية بين الروح و الجسد. (ينابيع المودة ؛ج 1، ص 9.الباب الاول : ((فى سبق نور رسول الله ، - صلوات الله عليه و آله))).اى : لا روحا و لا جسدا. هكذا فسره المحققون .))
و قال فى موضع آخر: ((ان مثابة الانبياء و الاولياء الى النبى - صلى الله عليه و آلهو سلم - سواء من حيث مظاهر دائرتى نبوته و كما ان الاولياء يدعون الخلق الى الحقبتبعيته فكذلك الانبياء (دعوااممهم الى الحق بتبعيته لانهم ) مظاهر نبوته . و اشار الى هذاقوله (اى : ابن الفارض فى القصيدة ) فى الانبياء - عليهم السلام -: