صفت‏سى‏ام: مذمت‏بى‏اعتمادى به خدا و اعتماد به غير خدا

و اين صفت‏خبيثه از جمله مهلكات عظيمه و منافى ايمان، بلكه شعبه‏اى است ازشرك به خداوند رحمن.دنيا و آخرت بنده از آن ويران و پريشان مى‏گردد.و از اين‏جهت‏خداوند منان در مذمت كسانى كه چشم به غير او دارند مى‏فرمايد:

«و لله خزائن السموات و الارض و لكن المنافقين لا يفقهون‏».

يعنى: «خزانه‏هاى آسمان و زمين، ملك خدا است.و ليكن منافقين بر نمى‏خورند و طمع از اين و آن‏دارند» . ⁽¹⁾

و مى‏فرمايد:

«ان الذين تدعون من دون الله عباد امثالكم‏».

«به درستى كه: آنچنان‏كسانى را كه مى‏خوانيد غير از خدا جماعتى هستند مانند شما عاجز و بى‏دست و پا» . ⁽²⁾

و نيز مى‏فرمايد:

«ان الذين تعبدون من دون الله لا يملكون لكم رزقا فابتغوا عند الله الرزق و اعبدوه‏».

به درستى كه: «كسانى را كه غير از خدا مى‏خوانيد روزى شما در دست‏ايشان نيست.پس روزى را از نزد خدا بطلبيد و بندگى او را كنيد» . ⁽³⁾

و در اخبار داود - عليه السلام - وارد است كه: «اى داود! هيچ بنده‏اى از بندگان من‏دست‏به دامن كسى از بندگان من نزد كه من بدانم كه از دل به او اميدوار است مگراينكه اسباب آسمانها را از پيش روى او قطع مى‏كنم.و زمينى كه در زير قدم او است‏براو خشمناك مى‏گردانم.و باك ندارم به هر وادى كه هلاك شود» . ⁽⁴⁾

حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - فرمود: «هر كه طلب عزت كند به واسطه‏بندگان، خدا او را ذيل مى‏سازد» . ⁽⁵⁾

و منقول است كه: «در تورات نوشته است: ملعون است هركه اعتماد او به انسانى‏مثل خود باشد» . ⁽⁶⁾ پس سزاوار مؤمن آن است كه: دامن همت‏بر ميان زند.و نفس خود را از اين صفت‏خبيثه خلاص سازد.و به تحصيل ضد آن، كه توكل است پردازد.

فصل: توكل بر خدا و فضيلت آن

ضد بى‏اعتمادى به خدا، توكل بر او است.و آن عبارت است از: اعتماد كردن ومطمئن بودن دل بنده در جميع امور خود به خدا.و حواله كردن همه كارهاى خود را به‏پروردگار.و بيزار شدن از هر حول و قوه.و تكيه بر حول و قوه الهى نمودن.

و حصول اين صفت‏شريفه موقوف است‏بر اعتقاد جازم به اينكه: هر كارى كه دركارخانه هستى رو مى‏دهد همه از جانب پروردگار است.و هيچ كس را جز او قدرت برهيچ امرى نيست.و حول و قوه‏اى نيست مگر به واسطه او.و تمام علم و قدرت بركفايت امور بندگان از براى اوست.و غايت رحمت و عطوفت و مهربانى به هر فرد از افراد بندگان خود دارد.و اعتقاد به اينكه: بالاتر از قدرت او قدرتى نيست و فوق علم اوعلمى نه و عنايت و مهربانى از عنايت و مهربانى او افزون‏تر نيست.پس كسى كه اين‏اعتقاد را داشته باشد البته دل او اعتماد به خدا مى‏دارد و بس.و التفات به غيرى نمى‏كند،بلكه در امور خود ملتفت‏به خود نيز نيست.و كسى كه اين حالت را در خود نيابد يا يقين‏او سست است‏يا دل او ضعيف، و مرض جبن بر او مستولى است.و به سبب غلبه اوهام،مضطرب و لرزان است، زيرا نفس ضعيف به متابعت و هم، مضطرب مى‏شود اگر چه دريقين او قصورى نباشد.مثل اضطراب و تشويش او از خوابيدن با ميت در قبر يا در خانه‏تنها يا در يك فراش با وجود اينكه يقين دارد كه: بدن او حال جمادى است كه هيچ‏ضررى از آن متمشى نمى‏شود و نبايد از او ترسيد.و بسا باشد كه عسلى در نهايت صفا درنزد كسى مهيا و آماده باشد ديگرى گويد: اين عسل به فضله فلان شخص شباهت دارد،يا به قى كرده فلان كس، پس كسى كه ضعيف النفس باشد طبع او از آن عسل نفرت‏مى‏كند با وجود اينكه يقين دارد اين عسل است و مدخليتى به فضله يا قى ندارد.

پس گاه است كسى اعتقاد او صحيح و كامل باشد و ليكن به جهت ضعف نفسى كه‏دارد توكل او ناقص و در امور مضطرب مى‏گردد.

پس توكل تمام نمى‏شود مگر به قوت يقين و قوت نفس هر دو.و به اين دو، سكون‏و اطمينان دل حاصل مى‏گردد.

و چون اين را دانستى بدان كه: توكل يكى از منازل راهروان راه سعادت و يكى ازمقامات اهل توحيد حضرت رب العزة است و افضل درجات اهل ايمان.بلكه به‏مقتضاى آيات قرآنيه از جمله واجبات بر مؤمنين و مؤمنات است.

چنان كه خداى - تعالى - مى‏فرمايد:

«و على الله فتوكلوا ان كنتم مؤمنين‏».

يعنى:

«بر خدا توكل نماييد اگر ايمان داريد» . ⁽⁷⁾

و مى‏فرمايد:

«و على الله فليتوكل المتوكلون‏».

يعنى: «و بايد بر خدا توكل كنند توكل‏كنندگان‏» . ⁽⁸⁾

و نيز مى‏فرمايد:

«ان الله يحب المتوكلين‏».

يعنى: «خدا دوست دارد صاحبان‏توكل را» . ⁽⁹⁾

و ايضا فرموده:

«و من يتوكل على الله فهو حسبه‏».

يعنى: «هر كه توكل بر خدا كند خدا كفايت مى‏كند او را» . ⁽¹⁰⁾

از حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - مروى است كه: «هر كه به خدا منقطع شودو امور خود را به او واگذارد خدا او را از هر امرى كفايت مى‏كند.و روزى او را از جايى‏برساند كه به گمان او نرسد.و هر كه به دنيا منقطع شود خدا او را به دنيا وا مى‏گذارد» . ⁽¹¹⁾

و فرمود: «هر كه خواهد غنى ترين مردمان شود بايد اعتماد او به آنچه نزد خداست‏بيشتر باشد از اعتماد او به آنچه در دست‏خود اوست‏» . ⁽¹²⁾

و فرمود: «اگر شما توكل كنيد بر خدا به نحوى كه: حق توكل او است هر آينه روزى‏شما خواهد رسيد، چنان كه روزى مرغان مى‏رسد كه صبح از آشيانهاى خود بر مى‏آيندبا شكمهاى خالى و گرسنه و شام مى‏كنند و حال آنكه شكمهاى ايشان سير و مملو است‏» . ⁽¹³⁾

از حضرت سيد الساجدين - عليه السلام - منقول است كه: «روزى از خانه بر آمدم ورفتم تا به فلان ديوار رسيدم، بر آن تكيه كردم ناگاه مردى را در برابر خود ديدم دوجامه سفيد پوشيده و در مقابل روى من به من نگاه مى‏كند، پس گفت: يا على بن الحسين! - عليه السلام - چرا تو را غمناك و محزون مى‏بينم؟ اگر از براى دنياست از براى‏نيك و بد، روزى خدا آماده است؟ ! گفتم: بلى چنين است كه مى‏گويى و حزن من نه از براى اين است.

گفت: پس اگر از براى آخرت است آن وعده‏اى است راست كه پادشاه قاهر و قادردر آن حكم خواهد فرمود.

گفتم: آن نيز چنين است و حزن من از براى آن هم نيست.

گفت: پس حزن تو از چيست؟ گفتم: بر مردم از فتنه «عبد الله بن زبير» ⁽¹⁴⁾ مى‏ترسم.پس آن شخص خنديد و گفت:

يا على بن الحسين! آيا احدى را ديده‏اى كه خدا را بخواند و او را اجابت نكند؟ گفتم: نه.

گفت: آيا احدى را ديده‏اى كه بر خدا توكل كند و خدا كفايت او را نكند؟ گفتم: نه.

گفت: آيا احدى را ديده‏اى كه از خدا سؤال كند و خدا به او عطا نفرمايد؟ گفتم: نه.

پس آن شخص از نظر من غائب شد.و گويا كه او خضر - عليه السلام - بوده است‏» . ⁽¹⁵⁾

و از حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مروى است كه: «پروردگار عالم به‏داود پيغمبر وحى فرستاد كه: هيچ بنده‏اى از بندگان من دست‏به دامن من نزد و دست ازمخلوقات برنداشت كه بشناسم كه نيت آن بر اين است كه همه آسمانها و زمين و هر كه‏در آنهاست‏به او مكرر و كيد كنند مگر اينكه از ميان آنها او را به سلامت‏بيرون مى‏برم وراه بيرون شدن به او مى‏نمايم‏» . ⁽¹⁶⁾

و نيز از آن حضرت مروى است كه: «هر كه را سه چيز عطا كردند سه چيز از او بازنگرفتند: كسى را كه دعا عطا كردند اجابت هم دادند.و كسى را كه شكر عطا نمودند اورا زيادتى دادند.و كسى را كه توكل عطا فرمودند امر او را كفايت كردند خداى - تعالى - فرموده است: «و من يتوكل على الله فهو حسبه‏».

يعنى: «هر كه بر خدا توكل كندخدا او را كافى است‏» .و فرموده است:

«لئن شكرتم لازيدنكم‏».

يعنى: «اگر شكر كنيدنعمت‏شما را زياد مى‏كنم‏».

و فرمود است:

«ادعونى استجب لكم‏».

يعنى: «مرا بخوانيد تامن شما را اجابت كنم‏» . ⁽¹⁷⁾

و نيز از آن حضرت منقول است كه: «هر بنده‏اى كه رو آورد به آنچه خدا دوست‏دارد خدا رو به او آورد.و هر كه طلب نگاهدارى از خدا كند خدا او را نگاهدارد.وكسى كه خدا رو به او آورد و او را نگاه دارد با كى از براى او نيست اگر آسمان بر زمين‏افتد يا بلايى نازل شود كه همه اهل زمين را فرو گيرد» . ⁽¹⁸⁾

و نيز از آن جناب مروى است كه: «خداى - تعالى - فرمود: قسم به عزت و جلال ومجد و ارتفاع مكان خودم كه قطع مى‏كنم اميد هر اميدوار به غير خودم را و او را درنزد مردم جامه خوارى و ذلت مى‏پوشانم.و از درگاه خود او را دور مى‏كنم.آيا دررفع شدايد، چشم به غير من دارد و حال آنكه همه شدتها در دست من است؟ ! و اميد به‏غير من دارد و در خانه غير مرا مى‏كوبد و حال آنكه كليد همه درها در كف من است؟ ! همه درها بسته است‏بجز در من، كه گشوده است از براى هر كه مرا بخواند.پس كيست‏كه در بلاها اميد به من داشته باشد و من او را به بلا واگذارم! آرزوهاى بندگان خود رادر نزد خود محافظت مى‏كنم.پس راضى به محافظت من نيستند.آسمانهاى خود رامملو گردانيده‏ام از كسانى كه از تسبيح و تقديس من باز نمى‏ايستند.و به ايشان فرموده‏ام‏كه: درها را ميان من و بندگان من نبندند.پس بندگان به قول من اعتماد نكردند.آيا كسى‏كه بلايى از بلاهاى من به او وارد شود نمى‏داند كه جز من كسى رفع آن را نمى‏تواند كرد؟ آيا نمى‏بيند كه من پيش از سؤال كردن عطا مى‏كنم؟ پس كسى كه از من سؤال‏كرد او را اجابت نمى‏كنم، آيا من بخيلم؟ و بنده مرا بخيل مى‏داند؟ يا وجود و كرم ازبراى من نيست؟ يا عفو و رحمت در دست من نيست؟ يا من محل اميدها نيستم؟ آيااميدواران، نمى‏ترسند كه: اميد به غير من دارند؟ پس اگر اهل همه آسمانهاى من و اهل زمين من اميدوار به من باشند و هر يك از آنهارا آن قدر كه همه آنها اميدوارند بدهم به قدر ذره‏اى از مملكت من كم نمى‏شود.

چگونه كم مى‏شود مملكتى كه من قيم و صاحب اختيار آن هستم‏» . ⁽¹⁹⁾

فصل: تقسيم امور بندگان

بدان كه: كارهاى بندگان و امورى كه بر ايشان وارد مى‏گردد بر دو قسم است:

اول آنكه: امرى كه از قدرت و وسع ايشان بيرون است.

دوم آنكه: بيرون از قدرت ايشان نيست.به اين معنى كه: براى آن امر، اسبابى چندهست كه بنده متمكن از تحصيل آن اسباب و وصول به آن امر يا دفع آن امر هست.

پس آنچه از قسم اول باشد مقتضاى توكل، آن است كه: آن را حواله به رب الارباب‏نمايى و فكرهاى دقيقه و تدبيرات خفيه و سعى بى‏جا در خصوص آن نكنى.

و اما آنچه از قسم دوم باشد پس سعى در خصوص آن با توكل منافات ندارد، به‏شرط آنكه اعتماد او به سعى خود و اسباب و وسايط نباشد.بلكه اطمينان و وثوق او به‏خدا بوده باشد.

پس هر كه همچنين گمان كند كه: معنى «توكل‏» ، ترك كسب و عمل، و ترك فكر وتدبير در امور خود است مطلقا و خود را مهمل و بيكاره بر زمين افكند بسيار خطا كرده‏است، زيرا اين عمل، در شريعت مقدسه حرام است.و شارع امر فرموده است: ايشان رابه طلب روزى به اسبابى كه خداى - تعالى - از براى آن مقرر فرموده و ايشان را به آن‏هدايت كرده.از قبيل تجارت، زراعت و صناعت و غير اينها.و امر نموده است مردمان‏را كه دفع اذيت را از خود كنند و خود را از چيزهاى موذى محافظت نمايند.

گفت پيغمبر به آواز بلند:با توكل زانوى اشتر ببند

گر توكل مى‏كنى در كار كنكشت كن پس تكيه بر جبار كن

و همچنان كه عبادات، امورى هستند كه: خدا بندگان خود را به آنها امر كرده و سعى‏در تحصيل آنها را از ايشان خواسته تا به سعادت جاويد رسند، همچنين از ايشان طلب روزى حلال و محافظت نفس و اهل و عيال را از آنها خواسته است تا به واسطه آن‏متمكن از عبادت و بندگى باشند.

بلى ايشان را امر فرموده كه: اعتماد و اطمينان ايشان به خدا باشد نه به اسباب.

همچنان كه تكليف فرموده است كه: در نجات از عذاب و وصول به ثواب، اعتماد براعمال خود نكنند، بلكه تكيه بر فضل و رحمت الهى نمايند.پس معنى توكلى كه درشريعت مقدسه امر به آن شده است‏خاطر جمعى است در جميع امور خود به خدا، وتحصيل اسباب، منافاتى با آن ندارد و بعد از آنكه اطمينان او به خدا باشد نه به اسباب،و احتمال دهد كه خدا مطلوب او را از جايى ديگر برساند نه از اين اسباب، و تجويز كندكه هيچ فايده بر اين اسباب مترتب نگردد.

عدم منافات اسباب با توكل

و مخفى نماند كه: اسبابى كه تحصيل و مزاولت آنها منافاتى با توكل ندارد اسبابى‏است كه وصول به مطلوب يا دفع ضرر به واسطه آنها مقطوع يا مظنون باشد، و اكثراوقات تخلف واقع نشود.مانند دست دراز كردن به طعام از براى دهان گذاردن.و توشه‏برداشتن از براى سفر.و سرمايه اندوختن به جهت تجارت.و جماع از براى حصول‏اولاد.و اسلحه برداشتن به جهت‏حفظ از دشمن.و ذخيره نهادن، از براى حال اضطرار.

و مداوا نمودن، به جهت رفع مرض.و نشستن در خانه و امثال اينها.

و اما پيروى اسبابى كه به محض توهم و احتمال هستند مثل بعضى افسونها و احترازاز فال بد و از كسى كه احتمال برود چشم او مؤثر باشد و تدبيرات دقيقه كردن ومكرها انگيختن و امثال اينها پس منافى توكل است، زيرا امثال اينها در نزد عقلا اسباب‏نيستند.و خدا امر به تحصيل آنها نفرموده.و نهى از بسيارى از آنها وارد شده.بلكه‏آنچه در طلب روزى امر به آن شده اجمال و سهل انگارى در طلب است.

حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - فرمود كه: «روح الامين در دل من دميد كه: هيچ نفسى نمى‏ميرد تا روزى خود را نخورد.پس بپرهيزيد از خدا و در طلب روزى،اجمال كنيد، يعنى: فى الجمله سعى كنيد» . ⁽²⁰⁾

و از حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مروى است كه: «بايد طلب كردن تو ازبراى معيشت، بالاتر از عمل شخص بيكار، و كمتر از طلب حريصى باشد كه به دنياى‏خود راضى و مطمئن گشته‏» . ⁽²¹⁾

و بدان كه: آنچه مذكور شد، كه سعى در تحصيل اسباب و وسايطى كه از آنها مظنه‏وصول به مطلوب است توكل را باطل نمى‏كند به جهت آن است كه: خداى - تعالى - اسباب را به مسببات بسته و امور را به وسايل ربط داده و امر به تحصيل آنها فرموده، باوجود قدرت او بر اينكه آدمى را بدون اسباب به مطلوب برساند.

از اين جهت‏بود كه شخصى اعرابى شتر خود را رها كرد و گفت: «توكلت على الله‏» .

حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - فرمود: «آن را ببند و توكل بر خدا كن‏» . ⁽²²⁾

و از حضرت صادق - عليه السلام - مروى است كه: «خدا از براى بندگان خود دوست‏دارد كه مطالب خود را از او طلب كنند به اسبابى كه از براى آنها مهيا فرموده و به‏تحصيل آنها امر نموده‏» . ⁽²³⁾

در اسرائيليات وارد شده است كه: «موسى بن عمران - عليه السلام - را مرضى روى‏داد، بنى‏اسرائيل به نزد او آمدند و علت آن را شناختند و گفتند: فلان دوا علاج آن‏است.موسى - عليه السلام - گفت: معالجه نمى‏كنم تا خدا بى‏واسطه دوا، مرا عافيت‏بخشد.پس ناخوشى او به طول انجاميد و خدا به او وحى فرستاد كه: به عزت و جلال‏خودم قسم كه تو را شفا نمى‏دهم تا به دوايى كه گفته‏اند معالجه نكنى.پس بنى اسرائيل‏را فرمودند: به دوايى كه گفتيد معالجه من نماييد.او را معالجه نمودند عافيت‏يافت.

پس خدا او را وحى فرستاد كه: مى‏خواستى به توكل خود حكمت مرا باطل كنى؟ آياچه كسى غير از من در دواها و گياهها منفعتها را قرار داده؟» . ⁽²⁴⁾

مروى است كه: «يكى از زهاد، ترك آبادانيها را كرده در قله كوهى مقيم شد وگفت: از احدى چيزى نمى‏طلبم تا خدا روزى بفرستد.پس يك هفته نشست، چيزى به‏او نرسيد و نزديك به مردن رسيد، گفت: بار پروردگارا! اگر مرا زنده خواهى داشت‏روزى مرا برسان و الا قبض روح مرا كن.وحى به او رسيد كه: به عزت و جلال خودم‏قسم كه: روزى به تو نمى‏دهم تا داخل آبادانى نشوى و ميان مردم ننشينى.پس به شهرآمد و نشست‏يكى از براى او طعام آورد، و يكى آب آورد، خورد و آشاميد و در دل‏او گذشت كه: چرا خدا چنين كرد؟ وحى به او رسيد كه: تو مى‏خواهى به زهد خودحكمت مرا بر هم‏زنى؟ آيا نمى‏دانى كه: من بنده خود را از دست‏بندگان ديگر خودروزى دهم دوست‏تر دارم از اينكه به دست قدرت خود روزى او را رسانم؟ !» . ⁽²⁵⁾

فصل: درجات توكل

بدان كه: از براى صفت «توكل‏» ، در ضعف و قوت، سه درجه است:

اول آنكه: حال او در حق خدا و وثوق او به عنايت، و اطمينان او به كفايت او، مثل‏حال او باشد نسبت‏به كسى كه وكيل او باشد.و اين ضعيف ترين درجات توكل است.ومنافاتى با سعى و تدبير خود ندارد.گويا بعضى تدبيرات، منافى باشد.همچنان كه كسى‏ديگرى را در امرى وكيل مى‏كند، هر سعى و تدبيرى را كه وكيل بگويد، ارتكاب آن‏منافاتى با توكيل ندارد.همچنين هر سعى كه عادت و طريقه وكيل بر آن جارى است كه‏موكل خود بكند، گو صريحا نگويد.اما ساير تدبيرات منافى توكيل است.

دوم آنكه: حال او با خدا مثل حال طفل باشد با مادر خود، زيرا او جز مادرنمى‏شناسد.و به سوى غير او اعتماد ندارد.چون او را ببيند در هر حال به دامن اومى‏آويزد.و اگر حاضر نباشد چون امرى به او رو دهد اول چيزى كه بر زبان اومى‏گذرد: «اى مادر!» است.و صاحب اين مرتبه چنان غرق توكل است كه از توكل خودنيز غافل است.و همه تدبيرات و سعيها منافى اين مرتبه است مگر تدبير گريختن به خداو پناه جستن به او به واسطه دعا و تضرع.

سوم اينكه: آدمى در نزد خدا مانند ميت در نزد غسال باشد، يعنى: خود را در پيش‏قدرت حق، ميت‏ببيند.و جميع حركات و سكنات خود را از قدرت ازليه داند.و اين‏بالاترين درجات است.و صاحب اين مرتبه، بسا باشد ترك دعا و سؤال را كند از راه‏وثوق به كرم و عنايت‏حضرت حق - تعالى - .و اين شخص، مانند طفلى است كه: بدانداگر از سوى مادر بگريزد مادر او را بجويد.و اگر به دامن مادر بياويزد مادر او را درآغوش مى‏كشد.

و از اين قسم است توكل حضرت خليل الرحمن در هنگامى كه او را در منجنيق‏نهادند كه به آتش افكنند و حضرت روح الامين به او گفت: آيا حاجتى دارى؟ گفت: باتو نه.گفت: پس با آنكه حاجت دارى بخواه و نجات خود را از او طلب كن.گفت:

«حسبى من سؤالى علمه بحالى‏».

يعنى: «علم خدا به حال من، كفايت‏سؤال مرا مى‏كند» . ⁽²⁶⁾

و اين مرتبه بسيار نادر و عزيز الوجود و مرتبه صديقين است.و صاحب اين مرتبه تادر اين مرتبه است از هر سعى و تدبيرى بيزار است، زيرا وصول به اين درجات، منافى‏همه تدبيرات است، و صاحب آن واله و مبهوت است.

و بدان كه: آنچه مذكور شد كه: توسل به اسباب، لازم، و در شرع اقدس امر به آن‏شده است نسبت‏به كسى است كه: در درجه اول از توكل باشد.اما كسى كه يقين و ايمان‏او به سرحد كمال رسيد به حيثيتى كه بالكليه اعتماد او از اسباب و وسايل و وسايطزايل شد و دل او چنان مستغرق جناب حق گرديد كه بجز او مؤثرى نمى‏بيند، و غيرى‏اصلا در نظر او نيست و چنان دل او به عنايت الهى مطمئن است كه: احتمال نمى‏دهد كه‏او را به غير واگذارد، و اصلا اضطرابى از براى او هم نمى‏رسد.از براى چنين كسى باكى‏نيست اگر روى از همه اسباب برتابد، زيرا البته حق - سبحانه و تعالى - محافظت او رامى‏كند.و روزى او را بى‏گمان مى‏رساند، خواه اسباب را تحصيل كند يا نه.و خواه سعى‏و كسب نمايد يا نه.

بلى اين چنين شخصى گاه باشد كه: متوجه كسب شود و از پى اسباب رود به جهت‏اينكه امر خدايى چنين صادر شده.و الا مطلقا به سعى و كسب خود وثوق و اعتمادى‏نمى‏دارد.و آنچه شنيده، از حكايات بعضى از كاملين اوليا كه بى‏زاد و راحله به بيابانهامسافرت مى‏كرده‏اند و روزى ايشان مى‏رسيده و از سباع و درنده احتراز نمى‏كردند ونسبت‏به پادشاهان ذوالاقتدار سخنان ناهموار مى‏گفته‏اند و خدا ايشان را نجات مى‏داده‏از اين فرقه بوده‏اند. «ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء». ⁽²⁷⁾

فصل: طريقه تحصيل صفت توكل و علامت‏حصول آن

طريقه تحصيل صفت توكل آن است كه: آدمى سعى در قوت اعتقاد خود نمايد تاهمه امور را مستند به حضرت آفريدگار داند.و از براى ديگرى در هيچ امرى مدخليتى‏نداند.و بعد از آن، تامل كند و متذكر شود كه: پروردگار عالم بى‏سابقه سعى و تدبير او،او را از عالم نيستى به فضاى هستى درآورد.و خلعت وجود، كه اصل همه نعمتها است‏در او پوشانيد.و در صلب پدر و رحم مادر، كه آن بيچاره از همه جا بى‏خبر بود او راحفظ و حراست نمود.و آنچه در هر حالى ضرورى بود از براى او آماده ساخت و اعضاو جوارح او را كه مايه بقا و معيشت او در دنياست‏بدون آگاهى آن، به او عطا فرمود.

و بعد از آمدن او به فضاى دنيا، خون حيض را از مجراى پستان، بعد از آنكه آن راصاف و سفيد نموده جارى ساخت، و كيفيت مكيدن را به او تعليم نمود.و سايرضروريات معيشت او را در دنيا از زمين و آسمان و آب و آتش و هوايى كه به آن نفس‏كشد - و صنعتها و علمها و گياهها و ميوه‏ها و حيوانات، مهيا گردانيد.و قواى باطنيه وظاهريه را به امور خود مشغول گردانيد.

و با وجود اينها، همه لطف و محبت و عنايت و رافت او به هر كسى از هر نزديكى‏بيشتر، و به هر احدى از مادر، مهربان و مشفق‏تر است.

و با اين همه، تعهد كفايت اهل توكل را نموده و ضامن مطلب ايشان در كتاب كريم‏خود گرديده.و بندگان ضعيف را امر به واگذاردن امور خود به او كرده.

آيا ديگر امكان دارد كه كسى كه امر خود را به او محول كند و او را وكيل درمهمات خود سازد و از حول و قوه خود و ديگران برى‏ء و بيزار، و به حول و قوه اوپناه جويد، او را ضايع و مهمل گذارد؟ و كفايت امر او را نكند؟ و او را به مطلوب‏خودش نرساند؟ محال است كه هيچ عقلى چنين احتمالى دهد، زيرا اين شغل شخص عاجز يادروغ‏گويى است.و ساحت كبرياى الهى از عجز و نقص و تخلف و سهو و كذب وفريب، پاك و منزه است.

و بايد مطالعه حكايات كسانى را كند كه امر خود را به پروردگار واگذارده‏اند، كه‏چگونه امر ايشان به انجام رسيده.و متذكر آثار و قصصى گردد كه: متضمن عجايب‏صنع آفريدگار است در روزى دادن بسيارى از بندگان خود از جاهايى كه اصلا گمان‏نمى كرده‏اند.و دفع بلاها و ناخوشيها از جمعى كثير، كه مظنه خلاصى نداشته‏اند.وملاحظه حكاياتى را كند كه مشتمل بر بيان هلاكت اموال اغنيا، و شرح ذليل ساختن‏اقوياست.

بلى، چقدر بينواى بى‏مال و بضاعت را كه خداوند عزت، به آسانى و سهولت روزى‏مى‏رساند، چقدر صاحبان مال و ثروت را كه در طرفة العينى بيچاره و تهيدست مى‏سازد.

بسى ارباب حشم و لشكر و سپاه افزون از حد و مرز و قوت و شوكت و توانايى وسطوت كه به يك چشم برهم زدن، بى‏سببى عاجز و درمانده گشته و ذليل و خوار مانده.

و بسا عاجز بى‏دست و پا كه به معاونت‏خداوند يكتا صاحب قوت و شوكت‏شده و برملك و مال استيلا يافته.

آرى:

يكى را به سر تاج شاهى نهىيكى را به دريا به ماهى دهى

يكى را بر آرى و قارون كنىيكى را به نانى جگر خون كنى

پس زمام اختيار همه امور در دست اوست.و بست و گشاد هر كارى در يد قدرت او.

هيچ كس بى‏امر او در ملك اودر نيفزايد سر يك تار مو

واحد اندر ملك و او را يار نىبندگانش را جز او سالار نى

پس عاقل اگر او را وكيل كار خود نكند، كه را خواهد كرد؟ و اگر امر خود را به او وانگذارد به كه خواهد واگذاشت؟ و اگر يارى از او نجويد از كه خواهد جست؟

دامن آن گير اى يار دليركو منزه باشد از بالا و زير

با تو باشد در مكان و لا مكانچون بمانى از سر آزادگان

غير هفتاد و دو ملت كيش اوتخت‏شاهان تخته بندى پيش او

حبذا آن مطبخ پر نوش و قندكاين سلاطين كاسه ليسان وى‏اند

گر بسوزد باغت انگورت دهددر ميان ماتمى سورت دهد

و بدان كه: آثار و اخبار متواتر و تجربه و عيان شاهدند بر اينكه: هر كه توكل به خداكرد و منقطع شد و امر خود را به او واگذاشت، البته خدا كفايت او را مى‏كند.و چگونه‏چنين نباشد؟ و حال آنكه خود را ببين اگر كسى در امرى تو را وكيل خود كند و امرخود را به تو محول نمايد تو به قدر قوه در مصلحت‏بينى و انجام امر اوكوتاهى نمى‏كنى.

آيا خدا را از خود عاجزتر يا جاهل‏تر مى‏دانى؟ يا لطف او را نسبت‏به بندگان، كمتراز محبت‏خود به كسى كه تو را وكيل مى‏سازد مى‏بينى؟

«تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا» .

و بدان كه: علامت‏حصول صفت توكل از براى كسى آن است كه: اصلا و مطلقااضطراب از براى او نباشد.و از زوال اسباب نفع، و حصول واسطه مضرت،متزلزل نگردد.

پس اگر سرمايه او را بدزدند، يا تجارت او زيان كند، يا امرى از او معوق بماند، ياباران كم آيد و زرع او نمو ننمايد، راضى و خوشنود، و در كمال آرام دل و اطمينان‏خاطر باشد.و آرام و سكون دل او در حال پيش از حدوث آن واقعه و بعد ازآن يكى باشد.