تا قبل از قرن هفتم، مرقد مطهر ضريح نداشته است يا اگر بوده كوچك و كم ارتفاع بوده است، در سال 613 هجرى مظفر بن احمد بن اسماعيل، ضريحى از كاشىهاى كوكبى ذوى الاضلاع و نيم كوكبى، روى مرقد مطهر، ساخته است و سپس در سال 925 شاه اسماعيل صفوى صحن كهنه و ايوان آنرا با كاشىهاى فيروزه رنگ و معرَّق، ساخته است و در سال 950 شاه طهماسب صفوى، ضريح كاشى بزرگترى با ايوانى كه در مدخل صحن كهنه از طرف مدرسه فيضيه، واقع است، اضافه كرد پس از آن در سال 1077 شاه صفى، صحن زنانه را كه فعلاً به مسجد تبديل شده است و در جنوب بقعه مطهر قرار دارد، ساخته است.
شاه عباس نيز، ضريحى فولادين به ضريحهاى قبل اضافه كرد. شاه صفى، در همان سال مذكور، ساختمان زيبا و مرمرينى براى در كنار رواق جنوبى
ساخت كه امروز مقبره شاه عباس ثانى است اين بناء در نوع خود، بىنظير است و ازارههاى آن به ارتفاع زيادى از سنگ مرمر، ساخته شده كه به نقشهاى گل و بوته تزئين يافته است.
در سال 1218 فتحعلى شاه گنبد را با خشتهاى مسين زراندود زينت داد و براى خود مقبرهاى نيز در ضلع شمالى صحن كهنه بنا كرده و در سال 1236، مسجد بالاسر ساخته شد و سپس در سال 1249، مقدمات زراندود كردن ايوان طلاى فعلى، فراهم گرديد ولى انجام اين كار تا سال 1266 به تأخير افتادو مقارن همين سال بام نقاره خانه را نيز به شكلى كه فعلاً موجود است زراندود كردند و سپس در سال 1231 درى از طلا، براى ضريح ساخته و نصب كردند، و در همين سال كف رواق را از سنگ مرمر فرش و در سال 1275 ضريح فولادين راسيم اندود كردند.
در سال 1315 كيكاوس ميرزا، پوشش زيرين گنبد را مقرنس كرده و با آئينهها تزيين نمود.
«امين السلطان» ساختمان صحن جديد و ايوان آئينه را شالوده گذارى كرد و سپس در سال 1303 به دست فرزندش به پايان رسيد.
اين شرح مختصرى است كه ما در پيرامون ساختمان و بناى رواق عرش آشيان حضرت فاطمه معصومه نگاشتيم، اميد كه در جلد دوم اين كتاب كه انشاء الله در شرح و توضيح وضع كنونى شهر قم نگاشته خواهد شد، بطور تفصيل از آن ياد كنيم.
ديگر، از سادات و علويانى كه به قم آمدند، موسى مبرقع(1) «موسى بن محمد بن على بن موسى الرضا (عليهم السلام) است كه با خواهرانش، زينب و ميمونه و

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ على التحقيق موسى مبرقع به قم نيامده است نك: قم در قرن نهم هجرى، تربت پاكان،گنجينه آثار قم و آفتاب پنهان از اين بنده.

موقعيت شهر قم و اقتصاد كشاورزى و صنعتى آن

قم از نواحى مركزى ايران است و به علت مجاورت با كوير لوت، داراى هوائى خشك نسبتاً گرم و متغير است، قسمتى از ناحيه شرقى اين شهرستان، دشت و كوير و قسمتهاى غربى و جنوب غربى آن كوهستانى است، يك رشته از جبالى كه از شمال به جنوب شرقى كشور امتداد دارد در اين ناحيه واقع و بخش قهستان و كوهپايه قم را تشكيل مىدهد شهرستان قم كه در حدود ده هزار كيلومتر مربع وسعت دارد بين 50 درجه و 2 دقيقه الى 51 درجه و 27 دقيقه در طول شرقى نصف النهار گرينويچ و بين 34 درجه و 10 دقيقه الى 35 درجه عرض شمالى خط استوا قرار گرفته است خود شهر قم در طول شرقى 50 درجه و 53 دقيقه از نصف النهار گرينويچ و عرض شمالى 34 درجه و 37 دقيقه از خط استوا قراردارد و به احتساب هيئت و فلكيات قديم 75 درجه و 20 دقيقه در طول شرقى جزائر خالدات و همچنين 105 درجه و 40 دقيقه در طول غربى آن و در 34 درجه و 45 دقيقه عرض شمالى خط استوا واقع است. انحراف آن از قبله 39 درجه و 10 دقيقه و 34 ثانيه است. بارندگى ساليانه اين شهرستان به طور متوسط در حدود 400 ميليمتر مىباشد و از لحاظ بارندگى در ميان شهرستانهاى ايران غير از سواحل بحر خزر و آذربايجان غربى در حد وسط قراردارد، هواى نواحى اين شهرستان مختلف است در نقاط غربى و جنوب غربى آن هوا معتدلتر و در قسمت شرقى و جنوب شرقى گرم و خشك و بيابانى است و تمام اختصاصات كوير لوت، در اين ناحيه وجوددارد و خود شهر قم حد فاصلى بين اين دو هوا است و به همين علت بادهاى تند و شنى در بعضى ايام سال شهر قم را تيره و تار مىسازد. هواى شهر قم حداكثر در تابستان تا 46 درجه سانتى گراد و حداقل در زمستان تا 12 درجه زير صفر در بعضى سالها تغيير مىكند، اختلاف درجات حرارت در بيست و چهار ساعت گاهى در پائيز تا 25 درجه سانتى گراد نيز مىرسد و در فصول ديگر سال نيز اختلاف درجه حرارت روزانه از شهرهاى مجاور بيشتر است.
سرزمين ناحيه قم از سمت جنوب شرقى به طرف شمال شرقى و مشرق آن سراشيب است. و به همين جهت جريان رودخانه و سيل به طرف مشرق و شمال شرقى است حداكثر ارتفاعات آن در ناحيه قهستان خلجستان است، مرتفعترين كوههاى قهستان 3193 متر كوه تخت سر حوض و در خلجستان كوه خر كشه 2769 متر است و حداقل ارتفاع آن در نواحى كوير، در حدود پانصد متر از سطح دريا است مقدار متوسط آب ساليانه «قابل اعتماد» با احتساب آب رودخانه و قنوات و تعداد پانزده حلقه چاه عميق، در حدود سيصد و پنجاه سنگ يا تقريباً سيصد ليتر مكعب در ثانيه است، زمينهاى زير كشت حوزه شهر تقريباً 8200 هكتار است كه از آن مقدار 5500 هكتار تحت كشت غلات و گندم و جو و مقدار 450 هكتار پنبه و در حدود 1100 هكتار صيفى و 420 هكتار دانههاى روغنى است، به اضافه 650 هكتار باغات انار و انجير است، محصول ساليانه غلات مزارع حوزه شهر در حدود 5000 تن و پنبه در حدود 400 و محصول انار و انجير باغستانها در حدود 5500 تن است.
مسئله ديگر اين است كه اقتصاد اين شهر گذشته از درآمد ملى مردم تحت تأثير مسافران و مردمى كه منبع درآمد آنها در شهرهاى ديگر است و در اين شهر مجاورت و اقامت گزيدهاند داراى وضع مطلوبى است و به همين جهت در چند سال اخير كه وسائل ارتباطى تغيير كرده است شهر قم، نيز به طور روشنى در تغيير و ترقى افتاده است و به صورت يكى از مراكز تجارتى و مبادله كالا درآمده است و در حوزه شهرستان مجموعاً 28893 هكتار، تحت كشت غلات و پنبه و غيره است كه از اين مقدار 23880 هكتار آن مزارع گندم و جو است كه ساليانه در حدود 11222 تن گندم و 13382 تن جو محصول دارد و همچنين مقدار 1185 تن محصول پنبه اين نواحى است كه از 2550 هكتار بدست مىآيد و ديگر مقدار 216 هكتار سيب زمينى و 5700 هكتار دانههاى روغنى كاشته مىشود باغستانهاى انار و انجير و بيشهها مجموعاً به 1677 هكتار بالغ مىشود در مراتع و چراگاههاى حوزه اين شهرستان تقريباً تعداد 340000 گوسفند و بز و در حدود 9500 گاو و گوساله وجوددارد گلههاى گوسفند اين ناحيه داراى نژادهاى مختلف است كه نژاد كلكو و زندى بهترين نژاد آن است اصل اين دو نژاد از بخارا و نواحى تركستان است پوست برههاى اين نژاد مانند نژاد قره گل، كه امروز در ناحيه خراسان شرقى و افغانستان توليد مىشود مرغوب و مشهور است و ديگر 3500 نفر شتر و 14900 رأس الاغ و 1600 رأس اسب، قاطر در حوزه شهرستان قم وجوددارد صنايع آن: مصنوعات يدى مانند قالى بافى و پارچه بافى از جنس ارمك و كرباس و غيره، و شيشهگرى و كارخانههاى سفالين و كاشى كارى و صابون پزى از هنرها و صنايع قديم اين شهر است در سال 1314 كارخانهاى كه داراى 5400 دوك نخريسى است در اين شهر با سرمايه پنج ميليون ريال تأسيس شد، در ابتداى امر اين كارخانه در يك شيفر 8 ساعتى با تعداد 300 كارگر و كارمند مقدار 160 بقچه نخ نمره بيست محصول داشت ولى بعد به تدريج و به علت وضع اقتصادى ناشى از جنك بين المللى دوم محصول آن را بدون برابر رسانيدند، در اين وقت در دو شيفر تعداد 600 نفر مجموعاً كار مىكردند و اخيراً عده كارگران به 500 نفر تقليل يافته است و فعلاً محصول روزانه آن به 300 بقچه بالغ است اين كارخانه از بدو تأسيس غير از نخريسى و مقدار كمى پارچه بافى برق شهر را نيز تأمين مىنمود ولى اخيراً به علت وسعت شهر و نارسائى و كم قدرتى موتورها توزيع برق از انحصار آن خارج و فقط مقدارى از استفاده كنندگان برق، از اين كارخانه برق مىگيرند و بقيه احتياجات را كارخانه ديگرى كه در سال 1326 به سرمايه اوليه ده مليون ريال با سهام مردم تأسيس شد تأمين مىنمايد اين دو كارخانه مجموعاً هزار و دويست كيلوات ساعت برق دارند كه از اين مقدار بطور متوسط هزار كيلوات ساعت آن در ساعات اوليه شب مورد استفاده مردم است كارخانههاى مختلف ديگر كه بيشتر به تهيه مواد و مصالح ساختمانى خصوصاً گچ اشتغال دارند در اطراف شهر قرار دارد و اغلب محصول آن در شهرهاى مجاور مانند اراك و ملاير و بروجرد و حتى شهرهاى دور دست تر خريدار دارد در حوزه شهرستان قم معادن متعددى وجود دارد كه از آنها معدن نمك و سنگ و گچ و سنگهاى تزئينى ساختمانى و غيره مانند مرمر و سنگ سماق و امثال آن اكنون مورد استفاده و دائر است و هر ساله از اين معادن مقدار زيادى استخراج مىشود خصوصاً نمك آن كه از لحاظ خوبى جنس شهرت دارد در سه كيلومترى جنوب غربى قم، كوهى است به نام مسگران كه معدن مس است و طبق گفتههاى مردم و حكايت ظاهر آن كوه، از قديم الايّام مورد استخراج بوده، ولى اكنون هيچگونه استفادهاى از آن نمىشود، در على آباد، خاك چينى «كائولن» وجوددارد و به مقدار كم مورد استفاده است معدن نفت يكى از معادن پر ارزش اين ناحيه است.
در سالهاى پيش به علت وضع خاص سرزمين قم، زمين شناسان وجود نفت را در اين نواحى احتمال مىدادند و در سالهاى 1315 شمسى به بعد در ناحيه شمالى كوه نمك و دشتهاى مجاور درياچه حوض سلطان كاوشهائى براى شناسائى دقيق زمين و طبقات آن انجام داده بودند ولى اقدامات آنها به علّت جنگ بين المللى دوم بدون نتيجه ماند تا در سالهاى پس از جنگ و پس از تأسيس سازمان برنامه، شركتى به نام «شركت سهامى نفت ايران» كه تمام سهام آن متعلّق به دولت بود در اين ناحيه شروع بكار كرده ابتدا در نقطهاى كه ازدهكده البرز 2 كيلومتر فاصله دارد اولين چاه آزمايشى خود را شروع كردند و پس از حفر اين چاه و چاههاى ديگر و آزمايش خاكهاى طبقات مختلف آن بهوجود نفت اطمينان حاصل كردند و خوشبختانه در سال 1335 چاه شماره 5 آن كه هنوز وضع آزمايشى داشت به مخزن بزرگى رسيد و با قدرت بسيارى «بافشارى متجاوز از چهار هزار اتمسفر» از دهانه آن فوران كرد متأسفانه وضع چاه قابل اطمينان و اعتماد نبود و به علت اين كه در عمق آن، از لوله گذارى مقدار چهارصد متر خوددارى شده بود، مهار كردن آن چاه ممكن و عملى نگرديد و پس از اين كه مدت سه ماه در حال فوران بود و پس از خروج مقدار زيادى نفت خام از دهانه آن، به علت ريزش طبقات عمقى خود بخود مسدود و بسته گرديده و پس از آن شركت به حفر چاههاى اساسى و انتفاعى مبادرت ورزيد; ولى هنوز حفر چاههاى جديد كه شماره شش و هفت ناميده شد، خاتمه نيافته است. معادن نفت اين ناحيه در آينده تأثير عميق و شديدى برروى وضع اقتصادى و اجتماعى قم «و ناحيه مركزى ايران» خواهد داشت، خصوصاً اگر تصفيه خانه نيز در همين ناحيه نصب گردد، گذشته از ثروت عظيمى كه اين شهر جلب خواهد كرد، غير مستقيم در صنايع ديگر و حتى تهيه آب كمك شايانى خواهد كرد خوشوقتيم از اين كه در اينجا تذكر دهيم كه طبق فرمان شاه(1) اين معدن سرشار به دست ايرانى و با سرمايه ايرانى به كار خواهد افتاد و در نتيجه تمام ملت ايران از منافع آن بهرهمند و منتفع خواهند گرديد و چرخ اين صنعت عظيم كه ما در صنايع امروز دنيا است به نفع ملت به گردش درخواهد آمد، اين مسئله كمال آرزوهاى هر ايرانى است زيرا ملت ما در مدت نيم قرن اخير

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ چند جمله حذف شد.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ در اين دو سطر دو كلمه تبديل شدند.
2ـ در اين دو سطر دو كلمه تبديل شدند.

بخش دوّم

« الف »

آدم بن اسحاق(1) بن عبد الله بن سعد الاشعرى:

از روات و محدّثين موثق، نجاشى و شيخ منتجب الدين او را از عدول مورد اعتماد شمردهاند و به نقل از احمد بن ابى عبد الله البرقى(2)، او را كتابى در جمع احاديث است، و در قبرستان شيخان قم مدفون است(3).

آدم بن عبد الله القمى:

شيخ منتجب الدين در «فهرست»(4)، وى را از صحابه حضرت صادق (عليه السلام)شمرده است(5).

آذربيگدلى، «لطفعلى»:

از شعراى مشهور متأخّر در سال 1134 قمرى در اصفهان متولّد شده است در دوران فتنه افغان به علّت اضطراب و وحشتى كه در اصفهان مستولى بود.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بن آدم بن عبد الله (ظ). نك: رجال نجاشى: 105; فهرست طوسى: 16. در خلاصة الاقوال به عدالتش تصريح شده و ابن داود هم در رجال خود وى را توثيق كرده است.
2ـ و شيخ طوسى در فهرست.
3ـ ترجمه او در منابع زير آمده است: رجال نجاشى: 76; فهرست شيخ طوسى: 5; معالم العلماء: 21; جامع الرواة 1/8; اعيان الشيعة 2/85; تنقيح المقال 1/1; تراجم الرجال برقعى: 10.
4ـ و همچنين شيخ (رحمه الله) در رجال خود.
5ـ مضجع شريف وى در قبرستان بابلان، حدود مقبره شيخان مىباشد. ترجمه او را در منابع زير نيز مىتوان يافت: رجال الطوسى: 143; جامع الرواة 1/8; تنقيح المقال 1/2; اعيان الشيعة 2/86; معجم رجال الحديث 1/6; تاريخ قم 1/2; تاريخ مذهبى قم: 179.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ پدرش از طرف نادرشاه افشار به حكمرانى برگزيده شده بود.
2ـ وى و صباحى و صهبا و اكثر شعراء عصر آذر «بيشتر قواعد نظم و نثر» كه همان اصول سبك قدماست از محضر مير سيدعلى مشتاق اصفهانى (م ح 1117) آموختهاند.
3ـ غالباً قصائد و غزليات بر شيوه عراقى است، البته در مثنوى يوسف و زليخا سبك هندى هم به چشم مىخورد.
4ـ اين كتاب همانگونه كه دكتر عبد الحسين زرين كوب نگاشته سليقه وى را در شعر و نقد نشان مىدهد و او را به سبب دقتى كه در شناخت و به گزينى شعر داشت آذر دير پسند خواندند. سيرى در شعر فارسى: 153. تذكرهاش حاوى شرح حال 842 تن از شعراى پارسى گوى تا زمان مؤلف است و داراى دو مجمر: اول در شاعران فصيح قديم، مشتمل بر يك شعله و سه اخگر و يك فروغ، مجمر دوم در شاعران معاصر مؤلف. نسخه خطى اين آتشكده در كتابخانه آيت الله مرعشى (رحمه الله)موجود است.

ابراهيم بن محمّد الاشعرى:

زندگى او در اواخر قرن دوّم و از روات حديث مىباشد. نجاشى(3) و علامه وسيدبن طاووس او را توثيق كردهاند بيشتر رواياتاو از حضرتموسىبن جعفر

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ حاجى رشيد خان فرزند حسينعلى بيگ (م 1297هـ . ق) از ستونيان دربار ناصرى بوده و مدتى رئيس عدليه خراسان. نمونههايى از ترشلات او در كتاب تذكره سخنوران قم ص18 به بعد آمده است. و نيز ر . ك: تذكره، شعراى قمى از على اكبر فيض (خطى است) همين كتاب، الذريعة 9/510، المآثر والآثار: 204 .
2ـ هاتف و صباحى كه با او «يك روح در سه كالبد» محسوب مىشدند در حق او مرثيههايى مؤثر گفتند. بدن وى در دارالايمان قم به خاك سپرده شد. بيت اخير هفت بندى كه صباحى بيدگلى ـ شاگرد او ـ در مرثيهاش سروده اينست:
نوشت كلك صباحى براى تاريخش***مقام آذر بادا بسايه طوبى
در كتب زير ترجمه و يادى از وى رفته است: تاريخ ادبيات براون 4/204; ريحانة الادب 1/16، دويست سخنور: 3، تحفة العالم: 141، ريحانة الأدب 1/18; دائرة المعارف، عبد العزيز جواهر كلام 1/29; فهرست نسخههاى خطى كتابخانه عمومى آيت الله مرعشى نجفى 7/205; مؤلفين كتب چاپى 5/127; مقدمه آتشكده آذر از سيد جعفر شهيدى; تذكرة القبور يا دانشمندان اصفهان; مكارم الآثار; از صبا تا نيما 1/13; مجمع الفصحاء 4/159 ـ 160 و ج1 مقدّمه; گنج سخن 3/143; دايرة المعارف تشيّع 1/32; مقدمه فغان دل، مشاهير جهان، تراجم الرجال: 11; تذكرة اختر 1/16; سفينة المحمود 1/132; تذكره اختر: 16; خوشدل طهرانى مىنويسد: آذربيگدلى با شعراى سبك هندى مخالفت ورزيده و از اين راه لطمهاى به پيكر ادبيات ما وارد آورده است.
3ـ رجال النجاشى: 25.

ابراهيم [مروة] جبل عاملى:

«حاج شيخ ابراهيم»(2) متولّد به سال 1296 در جبل عامل(3) لبنان، از خانواده «مروة» در سنه 1323 به خدمت مرحوم كاشف الغطاء(4) در نجف اشرف تلمذ كرده است و از محضر سيد عبد الحسين شرف الدين عاملى و شيخ على محمّد يزدى مستفيض گشته در سال 1328(5) هجرى قمرى به قم مهاجرت و در اين شهر توطّن كرده است(6). ايشان عالمى جليل و زاهدى نبيل بودند و روزگار را به تعليم و تدريس گذرانده. محضر ايشان مرجع مرافعات و امور شرعيه مردم پائين شهر قم بوده است وفات 1370 قمرى(7).

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ ر.ك: مجمع الرجال 1/64; رجال ابن داود: 17; خلاصه: 3; اتقان المقال: 8; اعيان الشيعه 2/203; تذكره مشايخ قم: 18; بشارة المؤمنين: 56; تاريخ قم: 166; بهجة الآمال 1/569; تنقيح المقال 1/30; التهذيب 2/351 و1/444 و7/255; تهذيب المقال 1/332; جامع الرواة 1/31; رجال ابنداود: 33; رجال كشى: 181; فهرست طوسى: 8; كامل الزيارات: 28; لسان الميزان 1/97; مجمع الرجال 1/64; معالم العلماء: 5; معجم الثقات: 4; معجم رجال الحديث 1/252; معجمالمصنفين 4/471; معجمالمؤلّفين 1/86; منتهى المقال: 25; منهج المقال: 26; نقد الرجال: 12; هداية المحدّثين: 128; الوجيزة: 26; احسن التراجم 1/36.
2ـ معظم له فرزند مرحوم حاج شيخ عباس عاملى و از احفاد مرحوم شيخ بهاء الدين عاملى بوده است.
3ـ در قريه جبع.
4ـ مرحوم آيت الله حاج شيخ احمد كاشف الغطاء.
5ـ 1338 گنجينه.
6ـ وى در اين شهر از محضر مرحوم آيت الله حاج شيخ عبد الكريم حائرى استفاده كرده است.
7ـ مدفن ايشان در قم قبرستان شيخان. و تاريخ صحيح در گذشت ايشان 20 رجب سال 1371هـ ق است. و نيز ترجمه او را در: گنجينه دانشمندان 2/120، آثار الحجة 1/222، آينه دانشوران، نقباء البشر 1/457، اعيان الشيعة 2/175 .

ابراهيم بن هاشم(1):

«ابو اسحق قمى» قرن سوم ـ از راويانى است كه سخن اصحاب درباره او مختلف است. علامه(2) روايات او را مقبول دانسته و اغلب صحيح شمرده است، شاگرد يونس بن عبد الرحمن است وى اصلش از كوفه و به قم مهاجرت كرده است، كلينى و سعد بن عبد الله، و عبد الله بن جعفر حميرى، و محمد بن يحيى و عده ديگر به روايات او اعتماد كردهاند به ديدار على بن موسى الرضا و امام جواد(عليهما السلام)نائل شده و از مشايخ اجازه است. دو كتاب دارد به نام (نوادر) و (قضاياى امير المؤمنين (عليه السلام))(3).

ابراهيم مسعودى (ميرزا ابراهيم قمى):

از رجال معاصر خطيب، خطاط و سياسى بوده در دوره چهارم وكيل مردم قم در مجلس شوراى ملّى بوده است كتابهاى تاريخ تمدّن اسلام (مى ظ) و

ــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اين بزرگوار اول كسى است كه احاديث كوفيين را در قم نشر داد. علماء حديث او را حسن كالصحيح مىدانند و شيخ بهائى از والد خود نقل كرد كه وى مىفرمود: من حيا مىكنم كه حديث ابراهيم را صحيح نشمرم. و علامه طباطبائى در رجال خود فرموده: اصح درنظر من اين است كه ايشان ثقه و صحيح الحديث است، مرحوم ميرداماد در رواشح فرموده: «والصحيح الصريح عندى أنّ الطريق من جهته صحيح فأمره أجل وحاله أعظم من أن يعتدل ويتوثّق بمعدل أو موثق غيره بل غيره يعتدل ويتوثّق بتعديله وتوثيقه ايّاه». و نيز مرحوم مجلسى و محقّق اردبيلى تصريح به وثاقتش كردهاند و مرحوم محدّث نورى در مستدرك وجوهى براى توثيق او ذكر كرده.
2ـ ر. ك. خلاصه علامه; رجال نجاشى.
3ـ محل قبر او معين نيست. در شرح حال او رجوع شود به: مجمع الرجال 1/79 ـ 80; رجال ابن داود: 20; خلاصه: 3; تنقيح المقال 1/39; تذكره مشايخ قم: 19; تاريخ قم: 166; رجال شيخ طوسى: 369; تحفة الأحباب: 9، رجال نجاشى: 12، فوائد الرضوية: 264; فهرست شيخ طوسى: 14; نقد الرجال: 15; معالم العلماء: 3; الذريعة 17/152 و24/319; المعجم الموحّد 1/72.