مقدس اردبيلى متوفاى 993 ق . 
تنديس پارسايى
سيد سجاد موسوى
تولد و تحصيل  
در قرن دهم هجرى قمرى در شهر اردبيل كودكى سعادتمند پا به عرصه وجود گذاشت .او بعد از رشد و شكوفايى و طى مراحل علمى و كسب كمالات معنوى و عرفانى به مرتبهاى از دانش و معرفت و زهد و تقوا رسيد كه پس از چهار قرن هنوز الگوى عالمان وپرهيزكاران است .
نامش احمد و فرزند محمد و از خانواده اى دوستداراهل بيت عليه السلام بود. پس از رشد و گذراندن تحصيلات و كسب كمالات معنوى بهنجف اشرف مهاجرت كرد و در جوار مرقد مطهر مولاى متقيان امام على عليه السلام به كسبعلم و فضيلت پرداخت .
وى علوم نقلى و فقه را از محضر سيد على صائغ و ديگر استادان حوزه نجف فرا گرفت .سيد على صائغ از آن جمله شاگردان برجسته شهيد ثانى بود كه استاد به وى علاقهفراوان داشت . ⁽⁵⁰²⁾
وى همواره در جستجوى دانش بود و در طول عمر پربركت خود از هيچ كوششى براى آموختنغفلت نمى كرد. هر جا كه از وجود دانشمند و عالمى نشانى مى يافت به خدمتش مى شتافت واز علم و معرفت وى بهره مى گرفت . به هميندليل زمانى نيز براى استفاده از محضر فيلسوف و عالم وارستهجمال الدين محمود (از شاگردان فيلسوف نامىجمال الدين اسد دوانى ) به شيراز مهاجرت كرد و مدتى نزد وى بهتحصيل علوم عقلى مشغول گرديد. او علم و عمل را وجهه همت خويش ساخت و در زهد و تقوا بهدرجه اى رسيد كه به (مقدس ) شهرت يافت و در تحقيق و ژرف نگرى علمى به اندازهاى تبحر داشت كه به (محقق ) معروف شد.
در گفتار بزرگان  
وى از آن جمله عالمانى است كه مورد تجليل فراوان علما و فقها قرار گرفته است . سيدمصطفى تفرشى از معاصران محقق اردبيلى مى نويسد: (امرش ‍ در جلالت و اطمينان و امانتمشهورتر از آن است كه ذكر شود و بالاتر از آن است كه عبارتى بتواند آن را وصف كند.او متكلمى فقيه و عظيم الشان و جليل القدر و بلند منزلت و باورع ترين شخص زمانش وعابدترين و با تقواترين آنها بود.)⁽⁵⁰³⁾
شيخ حر عاملى كه خود از چهره ها و بزرگان دين و دانش است مى نويسد: (احمد بن محمداردبيلى عالمى فاضل ، محققى عابد، مورد اطمينان و پارسا، عظيم الشان وجليل القدر و معاصر شيخ بهايى بود)⁽⁵⁰⁴⁾
علامه بزرگوار مجلسى مى نويسد: (محقق اردبيلى در قداست نفس و تقوا و زهد وفضل به مقام نهايى رسيد و در ميان عالمان متقدم و متاخر شخصيت بزرگى چون او راسراغ ندارم ... كتب او داراى بالاترين مراتب دقت نظر و تحقيق است .)⁽⁵⁰⁵⁾
محدث بزرگوار حاج شيخ عباس قمى مى نويسد: (شيخاجل عالم ربانى فقيه محقق صمدانى معروف به محقق اردبيلى ... در مراتب علم وفضل و عبادت و زهد و كرامت و وثاقت و تقوا و ورع و جلالت به درجه اى رسيد كهتوصيف نشود و در قدس و تقوا به مرتبه اى رسيد كه به اومثل زده شود و به راستى اشعه انوار جمال و پرتو حسن آن عالممفضال چنان تجلى كرده بر هيچ ديده پوشيده نيست .)⁽⁵⁰⁶⁾
مقدس اردبيلى و دربار صفوى 
شاهان صفوى بنا به دلايل مختلف دينى و سياسى و مصالح حكومتى ضمن احترام و تقديسعلماى دين از آنها در امور مختلف نظرخواهى مى كردند. اگر چه اين احترامها و تقديسهابيشتر براى حفظ موقعيت خويش ‍ و به منظور برخوردارى از حمايت و پشتيبانى جامعهشيعى بود كه سر در فرمان عالمان و فقيهان داشتند. از آن سو علما نيز از اين موقعيتبراى گسترش و نفوذ مكتب تشيع استفاده فراوان بردند و به واقع ارتباط آنان باپادشاهان صفوى نقشى انكارناپذير در گسترش و نفوذ تشيع داشت به طورى كه تشيعدر اين زمان از انزوا خارج شد و با رسميت مذهب تشيع نشر و تبليغ انديشه هاى شيعىرواج فراوان يافت . و دانشمندان و بزرگانى چون محقق ثانى ، شيخ بهايى و علامهبزرگوار مجلسى با جهت دادن سياستهاى دربار صفوى به سمت ترويج و تبليغ تشيعخدمات بى نظيرى را براى اسلام و تشيع به انجام رساندند به طورى كه اين دورانيكى از دورانهاى اوج گيرى انديشه هاى شيعى است .
مقدس اردبيلى نيز از جمله عالمانى است كه در پرتو رابطه با دربار صفوى درگسترش تشيع و حل مشكلات شيعيان تلاشهاى فراوانى را به ثمر نشاند. هر چند كه اوبه درخواست شاه عباس صفوى براى ترك نجف و مهاجرت به ايران پاسخ منفى داد.براى مصالح تشيع و شيعيان همواره به دربار صفوى تذكراتى مى داد. تاريخ برخىاز آن وقايع را نقل كرده است . ⁽⁵⁰⁷⁾ از جمله نوشته اند: زمانى يكى از كارگزاراندربار صفوى مورد غضب شاه عباس قرار گرفت و به مقدس اردبيلى پناه برد و او نامهاى به وى داد تا شاه از تقصير او بگذرد. نامه مقدس اردبيلى به شاه عباس چنين بود:
(بانى ملك عاريت ، عباس ! بدان كه چه اين مرداول ظالم بود اكنون مظلوم مى نمايد چنانچه از تقصير او بگذرى شايد كه حق - سبحانهو تعالى - از پاره اى از تقصيرات تو بگذرد. بنده شاه ولايت :
احمد اردبيلى )
اين از شگفت نامه هايى است كه در آن هيچ توصيف و تعريفى از شاه نشده و مقدس اردبيلىدر آن خود را از پيروان و غلامان امام على عليه السلام معرفى كرده است و نه از چاكران وغلامان شاه .
شاه عباس بدون تاخير فرمان مقدس اردبيلى را اجرا كرد و پاسخى بدين گونه نوشت :
(به عرض مى رساند عباس خدماتى كه فرموده بوديد به جان منت داشته ، به تقديمرسانيد كه اين محب را از دعاى خير فراموش نكنيد. كتبه كلب آستانه على : عباس)⁽⁵⁰⁸⁾
احياگر حوزه نجف  
سالها تحصيل و تحقيق در پرتو زهد و تقوا، از مقدس اردبيلى فقيه و عالمى كم نظيرساخته بود و طولى نكشيد كه رياست و زعامت شيعه و حوزه علميه نجف را عهده دار شد.هنگامى كه مقدس اردبيلى پا به عرصه فعاليتهاى علمى و تبليغى گذاشت نجف بسيارخاموش و بى تحرك بود و دانش پژوهان اندكى در آنجامشغول تحصيل بودند و حوزه آن از شكوه دوران شيخ طوسى بى بهره بود در اين زماناحياگرى سراسر پاكى و فضيلت قيام كرد و با زهد خود به مقابله با كمبودها با تقواو صبر خود به رفع كاستى ها برخاست و با معنويت خويش به حوزه نجف روح و صفابخشيد و نجف را ميعادگاه طلاب دانش پژوه ساخت و جويندگان دانش را به آنجا جلب كرد.آيت الله سيد حسن صدر در اين باره مى نويسد: (در زمان مقدس اردبيلى دوباره كوچ علمىبه نجف آغاز شد. حوزه تقويت يافت و مردم از اطراف ديگر شهرها و بلاد به آنجا روىآوردند و آن شهر به صورت بزرگترين مركز علمى در آمد.)⁽⁵⁰⁹⁾
بر مسند تدريس  
محقق اردبيلى در مدت عمر گرانمايه خود خدمات ارزنده اى براى عالم تشيع انجام داد. وىپس از كسب علوم عالى بر كرسى تدريس نشست و باكمال دقت و حوصله مسائل و مباحث علمى را به شاگردان خويش تعليم داد. او همان گونهكه نفس خويش را تهذيب كرده بود معتقد به تهذيب زوايد و اضافات كتابهاى درسىحوزه بود و از تدريس و تعليم مطالبى كه فايده اى بر آن مترتب نبود پرهيز مى كرد.او با نفس قدسى خود كسانى را براى جامعه بزرگ تشيع تربيت كرد كه هر يك چهره اىبرجسته در علم و اجتهاد شدند و منشا آثار ارزنده اى براى عالم اسلام گرديدند.شاگردان برجسته وى را چنين برشمرده اند:
1. شيخ حسن (متوفى 1011 ق .) فرزند شهيد ثانى (مولف كتابهاى معالمالاصول و المنتقى )
2. سيد محمد (متوفى 1009) نوه دخترى شهيد ثانى ، معروف به صاحب مدارك
3. مير فيض الله تفرشى
4. عنايت الله كوهپايه اى ، ترتيب دهنده برخى از كتابهاى رجالى
5. ملا عبدالله شوشترى (متوفى 1012)
تاليفات  
فقيه بزرگوار محقق اردبيلى علاوه بر تدريس ، كتابهاى پرارجى نيز در موضاعاتكلام ، فقه ، اصول ، سيره اهل بيت عليه السلام و عقايد تاليف كرد كه برخى از آنهااثرى در دست نيست . فهرست قسمتى از اين آثار عبارت اند از:
1. استيناس المعنويه (در علم كلام )
2. بحر المناقب
3. حاشيه بر شرح تجريد
4. حديقه الشيعه
5. رساله خراجيه
6. زبدة البيان فى آيات الاحكام
7. مقاله فى الامر بالشى (در علم اصول )
8. مناسك حج (فارسى )
9. مجمع الفايده و البرهان فى شرح ارشاد الاذهان
اين كتاب يكى از مشهورترين و عميق ترين دايرة المعارفهاى فقه استدلالى و يكى ازمصادر و منابع گران سنگ فقه جعفرى است . كه همواره مورد توجه مجتهدان بوده است .محقق اين كتاب را به مثابه شرحى بر كتاب ارشاد علامه حلى نوشته ولى خود كتابىبسيار مفصل و عميق است كه با دقت و كنكاشى عظيم بهتحليل و بررسى مباحث فقهى پرداخته است .
سيره مقدس  
مقدس اردبيلى بسيار متواضع بود و در مقابل شاگردانش خود را فوق العاده كوچك مىشمرد و آنان را مورد تكريم و احترام فراوان قرار مى داد. گويند در هنگامى كه شيخ حسناز تحصيل فراغت يافت و قصد داشت به لبنان باز گردد از استاد خويش تقاضاىنصيحت و موعظه كرد و مقدس اردبيلى احاديثى را گردآورى كرده ، در ورقه اى نوشت وبه ايشان داد و در پايان آن نوشت اين جملات را اضافه كرد:
(كتبه العبد احمد لمولاه امتثالا لامره و رجاء لنذكره )⁽⁵¹⁰⁾
اين مطلب را بنده خدا احمد براى مولاى خود نوشته است تا فرمان ايشان را به جاى آورد وبه اميد اينكه موجب پندآموزى وى باشد.
اخلاص در كار تعليم و تدريس نيز از خصلتهاى بارز مقدس اردبيلى بوده است . ملاعبدالله شوشترى از شاگردان مقدس اردبيلى در مجلسى مساله اى را از استاد خويشپرسيد. مقدس سوال او را پاسخ گفت . اما شاگرد به اين پاسخ قانع نشد و بحث ادامهيافت . ناگهان مقدس سكوت كرد و پس از لحظه اى فرمود: اين بحث بماند براى بعد،بايد به كتاب مراجعه كنم ! سپس از مجلس برخاست و به شاگرد فرمود تا همراه او بهجايى ديگر بروند. پس از خروج از آن مجلس محقق اردبيلى پاسخى بسيار دقيق و عميقبيان كرد به طورى كه شاگرد قانع شد و شبهه اى برايش باقى نماند. شاگردپرسيد: آقا، چرا پاسخى به اين نيكويى مى دانستيد و در همان مجلس بيان نفرموديد؟
محقق فرمود: آنجا چون در مجلس و در حضور جمعى از مردم بوديماحتمال داشت كه قصدمان جدل و فخرفروشى و اظهارفضل بر يكديگر باشد ولى اينجا اين شبهه نيست زيرا تنها خداىمتعال ناظر بحث و گفتگوى ماست . ⁽⁵¹¹⁾
كمك به محرومان نيز از خصوصيات پسنديده مقدس اردبيلى بوده است .نقل است در يكى از سالها قحطى و گرانى به اوج خود رسيده بود و فقر و گرسنگىبيداد مى كرد محقق اردبيلى اندك آذوقه اى داشت كه فقط كفاف قوت خانواده اش را مىكرد. اما او راضى نشد كه خانواده اش غذا داشته باشند در حالى كه افراد زيادى درجامعه محتاج و گرفتارند. از اين رو آن طعام را بين بيچارگان تقسيم كرد. همسرش از اينعمل او برآشفت و گفت :
در چنين سال قحطى آنچه طعام داشتيم به فقرا كمك كردى ، اكنون بايد فرزندان من دستگدايى به سوى ديگران دراز كنند؟
محقق پاسخى نداد و از منزل خارج شده ، راه مسجد كوفه را در پيش گرفت . او تصميمگرفته بود چند روزى را در مسجد اعتكاف كرده ، به عبادت و راز و نياز بپردازد. در دومينروز حضور او در مسجد مرد عربى مقدارى گندم و آرد بر چهارپايى بار كرده ، به خانهمحقق اردبيلى برد و به همسرش تحويل داد و گفت :
صاحبخانه در مسجد اعتكاف كرده و اين گندم و آرد را براى شما فرستاده است . چند روزىگذشت تا اينكه مقدس اردبيلى به خانه بازگشت . همسرش به او گفت :
آرد و گندمى كه فرستاده بوديد خيلى مرغوب بود.
محقق ، بى خبر از همه جا، وقتى اين سخن را شنيد دريافت كه اينفضل و رحمتى از طرف خدا بوده است و خداوند را بر اين بنده نوازى ستايش ‍كرد.⁽⁵¹²⁾
در وادى كرامات  
از زندگى اين فقيه عابد و عارف كامل كراماتىنقل شده است . در ذيل به دو نمونه آن اشاره مى كنيم :
فردى از اهل تفرش به نام ميرغلام (مير فيض الله ) كه يكى از شاگردان و نزديكانمقدس اردبيلى و فردى دانشمند و پارسا بود، مى گويد:
من در مدرسه اى كه حجره هاى آن در صحن مطهر اميرالمومنين على عليه السلام قرار داشت ،سكونت كرده به فرا گرفتن علم اشتغال داشتيم . در يكى از شبهاى تاريك پس از آنكهاز مطالعه فارغ شدم از حجره بيرون آمدم و به اطراف نگاه مى كردم كه ناگهان ديدممردى با سرعت به طرف قبه مبارك مى رود. با خود گفتم شايد اين مرد دزدى است كه مىخواهد به حرم دستبرد بزند و قنديلهاى حرم مطهر را به يغما ببرد! به ناچار به طورىكه او متوجه نشود. تعقيبش كردم ديدم به طرف در حرم مبارك رفت و اندكى توقف كرد.بلافاصله قفل در گشوده شد و بر زمين افتاد و در باز شد و او وارد گرديد و بعد دردوم و سوم نيز به همان صورت باز شد. ديدم آن مرد به كنار مرقد مطهر مشرف شده ،سلام عرض كرد و از جانب قبر مطهر پاسخ داده شد. من صدايش را شناختم و متوجه شدم باامام عليه السلام درباره يكى از مسائل علمى گفتگو مى كند. سپس از حرم خارج و به جانبمسجد كوفه رهسپار شد. من هم پشت سر او به طورى كه متوجه من نبود حركت كردم (تا ازاسرار او سر در بياورم ) وقتى به مسجد رسيد به محراب مسجد نزديك شد و باز شنيدمكه با بزرگى درباره همان مساله علمى گفتگو مى كند. پس از آنكه پاسخ خود را شنيداز آنجا بيرون آمد. من هم در تعقيب او حركت كردم . وقتى به دروازه شهر رسيد، هوا روشنشده بود. پيش از آنكه از دروازه خارج شود با صداى بلند او را مورد خطاب قرار داده ،گفتم : اى مولاى ما، من از آغاز تا انجام كار همراه شما بودم ، اينك بفرماييد آن دو بزرگكه با آنها درباره مسائل علمى صحبت مى كرديد چه كسانى بودند؟ مقدس وقتى ايندرخواست را شنيد، پس از آنكه تعهدات لازم را گرفت كه تا موقع حياتش به كسى اطلاعندهم ، فرمود: اى فرزند من ! بسيارى از اوقاتمسائل مختلفى براى من گنگ و مبهم مى ماند، پس در هنگام شب به مرقد مطهر اميرالمومنينعليه السلام مى روم و مساله را براى حضرت مطرح و جوابش را دريافت مى كنم . امشب نيزبر طبق معمول به حضور انور شرفياب شدم و حضرت مرا به صاحب الزمان عليهالسلام حواله كرد و فرمود: فرزندم مهدى (عج ) در مسجد كوفه است ، به حضورشبرس و پاسخ مسائل خود را از آن حضرت استدعا كن آن مردى كه در مسجد كوفه ديدىحضرت مهدى (عج ) بود.⁽⁵¹³⁾
وى شبى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را در خواب ديد كه حضرت موسى عليهالسلام در خدمت آن بزرگوار نشسته است و مقدس نيز در آنجا حضور دارد. پس حضرتموسى از رسول خدا صلى الله عليه و آله سوال كرد: اين مرد كيست ؟ پيامبر فرمود: ازخودش سوال كن . حضرت موسى عليه السلام از مقدس پرسيد: تو كيستى ؟ مقدس جوابداد: من احمد پسر محمد از اهل اردبيل هستم و در فلان كوچه ، فلان خانهمنزل من است . حضرت موسى عليه السلام تعجب كرد و گفت : من از اسم توسوال كردم اين همه تفصيل براى چه بود؟ مقدس در جواب گفت : خداوند عالم وقتى از توسوال كرد كه اين چيست كه در دست تو است ، تو چرا آن قدر در پاسختفضيل دادى ⁽⁵¹⁴⁾! حضرت موسى عليه السلام به پيغمبر صلى الله عليه و آله گفت: راست گفتى كه علماى امت من همانند انبياى بنىاسرائيل مى باشند.⁽⁵¹⁵⁾
رحلت  
سرانجام ماه رجب سال 993 ق . فرا رسيد. در اينسال آفتاب فقاهت كه از شهر اردبيل درخشيدن آغاز كرده و در سراسر جهان تشيعپرتوافشانى نموده بود پس از عمرى تلاش و كوشش خستگى ناپذير در راه دين وشريعت جاودانى اسلام در نجف اشرف غروب كرد، هر چند اين غروب جسم او بود و روحمقدسش با آثار ارزشمندش همچنان پرتو افشان اسلام و تشيع است . پيكر مطهر مقدساردبيلى را شيعيان و دوستانش در حرم مطهر مولاى متقيان حضرت على عليه السلام به خاكسپردند تا همان گونه كه در دنيا عاشق اهل بيت عليه السلام بود در آخرت نيز همنشينآنها باشد.
قاضى نور الله شوشترى متوفاى 1019 ق 
آفتاب استدلال
حسن ابراهيم زاده
سلسله نور 
قاضى نور الله شوشترى كه نسبتش به واسطه سلسله نورانى سادات مرعشى به امامزين العابدين عليه السلام مى رسد (فرزند شريف الدين بن ضياء الدين نور الله بنمحمد شاه ، بن مبارز الدين بن الحسين جمال الدين بن نجم الدين ابى على محمود... است.)⁽⁵¹⁶⁾
اجداد قاضى نور الله به نجم الدين محمود حسينى مرعشى آملى كه ازآمل به شوشتر هجرت كرد باز مى گردد.
قاضى نورالله در (مجالس المومنين ) پيرامون زمينه علنى شدن تشيع در اين ديار رابا حضور اين سيد جليل القدر چنين مى آورد:
(... تحقيق عقيده اهل خوزستان بر وجهى كه از ديگر كتب به نظر قاصر رسيده آن است كهدر زمان امويه و عباسيه اكثر اهل خوزستان معتزلى بوده اند و دراوائل ماه ثامنه (قرن هشتم ) سيد اجل امير نجم الدين محمود الحسينى المرعشى الاملى ازدارالمومنين آمل به شوشتر آمد و دختر سيد عزالدوله را كه نقيب سادات حسنى آن ديار بوددر حباله نكاح خود در آورده و در آنجا اقامت فرمود و مردم آن ديار را هدايت و ارشاد فرمود.جمعى كه دلهاى ايشان مستعد هدايت بود مستبصر گرديدند و...)⁽⁵¹⁷⁾
قاضى نورالله همواره به پيوند خود با اين سلسله نورانى افتخار مى كرد و درلابلاى آثارش آن را به ظهور مى رساند. او در شعرى با افتخار به اسلاف و اجدادپاكش گويد:

با مجالس تا شوشتر  
(مجالس المومنين ) حاوى موضوعاتى در جغرافياى اماكن شيعى است همان گونه كه درتاريخ رادمردان مذهب بر حق اماميه به شمار مى رود. قاضى در اين كتاب شهرهاى آسمانىچون دارالسلام و قطعه هايى از آسمان جدا شده و بر زمين فرو افتاده را چون زادگاهششوشتر با نثرى زيبا به تصوير مى كشد. او درباره زادگاهش مى نويسد:
(بدان كه دارالمومنين شوشتر بلده اى است دلگشا چون نام خود را حسن و خوبى نام خطهاى است منتخب از رياض دارالسلام از هفت اقليم ربع مسكون چونفصل بهار به لطف مزاج و اعتدال طبع امتياز دارد و هواى بهارش پر لطافت باد هر دمىصد جلوه گرى و ناز دارد و...)
قاضى نور الله در اين شهر كه از آن به دارالمومنين ياد مى كند و در خاندانى نورانى⁽⁵¹⁹⁾ كه از آن به بهترين نسب نام مى برد در (تاريخ 956 هجرى قمرى از دامانمادرى مومنه بنام فاطمه كه از همين خاندان جليل و بزرگ سادات مرعشى به شمار مىرفت چشم به جهان گشود.)⁽⁵²⁰⁾
پدرش سيد شريف الدين از علماى بزرگ و متحبر در علوم نقلى و عقلى عصر خود و ازشاگردان شيخ فقيه سيد شريف داراى تاليف در زمينه هاى گوناگونى است كه از جملهمى توان كتب ذيل را نام برد:
رساله حفظ الصحه فى الطب ، رساله فى اثبات الواجب تعالى ، رساله فى شرحالخطبه الشقشقيه ، رساله فى الانشاءآت و المكاتيب ، رساله فى علم البحث و المناظره وتعليقه على شرح التجريد)⁽⁵²¹⁾
قاضى نور الله دروس آغازينى كه هر طالب علم براى رسيدن به مراتب عالى ⁽⁵²²⁾بدان نياز دارد، نزد پدر فرا گرفت و از آنجا كه قاضى در آينده نه چندان دور درمباحثه و مناظره و نقد و رد مباحث معاندان و همچنين شوق شهادت گوى را از ديگر هم عصرانخود ربود، گويى دو رباعى پدر در خصوص اين دو مسير، سنگ پايه اين دو راه را بنانهاد.
وى كتب اربعه ، كتب ، فقه ، اصول ، كلام و رياضيات را نزد پدر آموخت سپس درسال 979 ق . راهى مشهد مقدس شد.
به سوى مشهد 
قاضى نورالله در مشهد مقدس در درس علامه محقق مولا عبدالواحد شوشترى حاضر شد وبيشترين بهره علمى خويش را در زمينه هاى فقه ،اصول ، كلام و حديث و تفسير از او كسب نمود او از محضر مولا محمد اديب قارى تسترى ،ادبيات عرب و تجويد قرآن كريم را فرا گرفت و در ادامهتحصيل از بزرگانى اجازه روايت كسب كرد. از آن ميان مى توان به مولا عبدالرشيدشوشترى فرزند خواجه نورالدين طبيب (مولف كتاب (مجالس ‍ الاماميه ) در اعتقادات ) وهمچنين مولا عبدالوحيد تسترى اشاره كرد.⁽⁵²³⁾
هجرت  
قاضى در سال 993 ق . روانه هند گشت و به قصد شهر (آگره ) از شهرها وروستاهاى ديگر گذشت . زمانى كه او به ديار هند گام نهاد هندوستان آرام ترين روزگارخود را در تاريخ سپرى مى كرد و شايد اين آرامش به روحيه اكبر شاه باز مى گشت كهدر آن زمان بر آن سرزمين حكمرانى مى كرد. (اكبر شاه نوه بابر ازنسل تيمور پسر همايون شاه در چهارده سالگى به سلطنت رسيد و لياقت و درايتبيكرانى از خود نشان داد و ممالك گجرات ، بنگاله و كشمير و سند را به تصرف خوددر آورد و سلطنتى بزرگ تشكيل داد و شهرها و آباديهاى بى شمارى را بنياننهاد⁽⁵²⁴⁾ اكبر شاه گذشته از اينكه علاقه زيادى به عمران و آبادى داشت و عنايتخاصى به مسائل فلسفى داشت اما عقيده چندان محكمى نسبت به دين خاصى نداشت .⁽⁵²⁵⁾ همين نگرش اكبر شاه به دين موجب گشته بود كه اكبر شاه به فكر ارائه دينىمشترك از كل اديان افتاده و سپس هندوستان محل زندگى ملحدين گردد. قاضى نور اللهشوشترى به هنگام ورود به آگره ، نزد ابوالفتح مسيح الدين گيلانى طبيب حاذقايرانى و شاعر بزرگ رفت . مسيح الدين گيلانى بعد از فراگيرى علوم و فنون درسال 983 وارد هندوستان شد و به خاطر قابليت و استعداد خويش در زمره مقربان اكبرشاه در آمد.)⁽⁵²⁶⁾
تجسم عدالت  
بيان روآورى قاضى به پذيرش دستگاه قضا و نحوه عدالت گسترى او از زبان يكى ازعلماى اهل سنت هم عصر وى نمايانگر عظمت او در چشم همگان حتى معاندان است .
عبدالقادر بدوانى در (منتخب التواريخ ) مى نويسد:
(اگر چه شيعى مذهب است ، اما بسيار به صفت نصفت و عدالت و نيك نفسى و حيا و تقوا وعفاف و اوصاف اشراف موصوف است و به علم و حلم و جودت فهم و حدت طبع و صفاىقريحه و ذكاء مشهور است . صاحب تصانيف لايقه است . توقيعى بر تفسيرمهمل ؟! شيخ فيضى نوشته كه از خير تعريف و تصنيف بيرون است و طبع نظمى دارد واشعار دلنشين مى گويد.
به وسيله حكيم ابوالفتح به ملازمت پادشاهى پيوست و زمانى كه موكب منصور به لاهوررسيد و شيخ معين قاضى لاهور را در وقت ملازمت از ضعف پيرى و فتور در قوا، سقطه دردربار واقع شد، رحم بر ضعف او آورده ، فرمودند كه شيخ از كار مانده ، بنابراينقاضى نورالله به آن عهده منصوب و منسوب گرديد و الحق مفتيان ماجن و محتسبانحيال محتال لاهور را كه به معلم الملكوت سبق مى دهند، خوش به ضبط در آورده و راهرشوت را برايشان بسته و در پوست پسته گنجانيده چنانچه فوق آن متصور نيست و مىتوان گفت كه قائل اين بيت او را منظور داشته و گفته كه :

تويى آن كس كه نكردى به همه عمر قبول

در قضا هيچ ز كس جز كه شهادت ز گواه (527)

در سايه سار تقيه  
گرچه شهادت در كام مردان خدا شيرين است ليك در سايه سار تقيه ، دفاع از مكتب و مذهببا همه تلخكامى ها، شيرين تر و گواراتر است . محتواى تقيه تنها براى كسانى درخوردرك است كه بر بلنداى قله تعبد رسيده باشند و گرنه در انتخاب بين مرگ و آبروكمتر آزاده اى است كه راه دردناك تر از مرگ را انتخاب كند.
قاضى نورالله در سايه سار تقيه نه تنها به منصب قضا دست يافت بلكه توانست كتبارزشمندى را به جامعه شيعى تحويل دهد. اما از آنجا كه خود در نامه اى مى نويسد:(فقير نام خود را در تصانيف ننوشته تا قرية الى الله باشد و ايضا هرگز به كسىاز مخالفان اظهار نكرده كه آن تصانيف از فقير است ) در شمار كتب ايشان اختلاف نظراست ولى آيت الله مرعشى نجفى (ره ) در مقدمه كتاب (احقاق الحق ) تصنيفات اين بزرگمرد عرصه سياست و نگارش را 140 كتاب ذكر مى كند كه درذيل به فهرست اين گنجينه گرانبها اشاره مى شود.
1. احقاق الحق ، اين كتاب سه مرتبه به چاپ رسيده است .
2. اجوبه مسائل السيد حسن الغزنوى
3. الزام النواصب فى الرد على ميرزا مخدوم الشريفى . (اين كتاب توسط استاد ميرزامحمد على چهاردهى گيلانى ترجمه شده و نوه دانشمند او به نام مرتضى مدرسى آن راچاپ كرده است .)
4. (القام الحجر) در رد ابن حجر
5. بحر الغزير فى تقدير ماءالكثير (قاضى در اين كتاب در مورد وزن و حجم آب كرتحقيق كرده است .
6. بحر الغدير فى اثبات تواتر حديث الغدير سندا و مولف و دلالة
7. (تفسير القرآن ) در چند جلد كه در نوع خود بى نظير است .
8. كتابى در تفسير آيه رويا
9. تحفه العقول
10. حل العقول
11. حاشيه بر (شرح الكافيه ) جامى در علم نحو
12. حاشيه بر (حاشيه چلپى ) بر شرح التجريد اصفهانى
13. حاشيه بر (مطول ) تفتازانى
14. حاشيه بر (رجال )كشى كه مطلب مفيدى در زمينه علمرجال در بردارد.
15. حاشيه بر (تهذيب الاحكام ) شيخ طوسى (كه ناتمام مانده است )
16. حاشيه بر (كنز العرفان ) فاضل مقداد در آيات الاحكام
17. حاشيه بر حاشيه (تهذيب المنطق ) دوانى
18. حاشيه بر مبحث (عذاب القبر) از شرح (قواعد العقايد)
19. حاشيه بر (شرح مواقف ) در علم كلام
20. حاشيه بر (رساله الاجوبه الفاخره )
21. حاشيه بر شرح (تهذيب الاصول )
22. حاشيه بر (مبحث الجواهر) از شرح تجريد علامه
23. حاشيه بر (تفسير بيضايى )
24. حاشيه بر (الهيات ) شرح تجريد
25. حاشيه بر (حاشيه القديميه )
26. حاشيه بر (حاشيه الخطايى ) در علم فصاحت و بلاغت
27. حاشيه ديگرى بر (تفسير بيضايى )
28. حاشيه بر (شرح الشمسيه ) از قطب الدين در منطق
29. حاشيه بر (قواعد) علامه در فقه
30. حاشيه بر (تهذيب ) از شيخ الطائفه شيخ طوسى
31. حاشيه بر (خطبه الشرايع ) محقق حلى
32. حاشيه بر (هدايه ) در فقه حنفى
33. حاشيه بر شرح (رساله آداب المطالعه )
34. حاشيه بر شرح (تلخيص المفتاح ) معروف به مختصر تفتازانى
35. حاشيه بر (شرح چغمينى در هيئت )
36. حاشيه بر (مختلف علامه ) در فقه
37. حاشيه بر (اثبات الواجب الجديد) از علامه دوانى
40. حاشيه بر (تحرير اقليدس ) در هندسه
41. حاشيه بر (خلاصه علامه ) در علم رجال
42. حاشيه بر (خلاصه الحساب ) شيخ بهايى
43. حاشيه بر (مبحث الاعراض ) از شيخ بهايى
44. حاشيه بر (رساله بدخشى ) در كلام
45. حاشيه بر (حاشيه شرح تجريد)
46. حاشيه بر (باب شهادات ) قواعد علامه
47. حاشيه بر (شرح العضدى ) در اصول
48. حاشيه بر (شرح الاشارات ) محقق طوسى در حكمت
49. (دلائل الشيعه فى الامامه ) به فارسى
50. ديوان القصائد
51. ديوان الشعر
52. دافعه الشقاق (دافعه النفاق )
53. الذكر الابقى
54. رساله لطيفه
55. رساله اى در تفسير آيه (انما المشركون نجس )
56. رساله اى در (امر العصمه )
57. رساله اى در (تجديد وضو)
58. رساله اى در (ركنيه السجدتين ) (ركن بودن دو سجده )
59. رساله اى در ذكر نام حديث سازان و احوال آنان
60. رساله اى در (رد شبهه فى تحقيق العلم الالهى )
61. رساله اى در رد بعضى عامه كه عصمت انبياء را نفى مى كنند
62. رساله اى در (لبس الحرير) پوشيدن لباس حرير
63. رساله اى در (نجاسه الخمر)
64. رساله اى در (مساله الكفاره )
65. رساله اى در (غسل الجمعه )
66. رساله اى در (تحقيق فعل ماضى )
67. رساله اى در (حقيقه الوجود)
68. (اللمعه فى الصلاه الجمعه ) قاضى در اين كتاب حرمت نماز جمعه را در عصر غيبترا به اثبات رسانده است .
69. (النور الانور الازهر فى تنوير خفايا رساله الفضا و القدر للعلامه الحلى )صاحب رياض مى نويسد: كتابى است بسيار خوب كه در آن رد كرده است رساله بعضى ازعلماء هند در عصر خود... قاضى زمان پايان اين كتاب را سنه 1018 نوشته است .
70. رساله اى در تفسير آيه (فمن يرد الله ان يهديد يشرح صدره للاسلام ) در سورهانعام - قاضى در اين رساله به دفع كلام نيشابورى در تفسيرش ‍ پرداخته است .
71. (الرساله المسيحه ) كتابى است مبسوط ومفصل كه در آن ادله طائفه شيعه و اهل سنت را در مسئله شستن پاها و مسح آن ذكر كرده است .
72. رساله اى بر (حاشيه التشكيك )
73. رساله اى در رد (رساله الكاشى )
74. تعليقه اى بر نظريه نصير الدين طوسى در مورد (تخلف الجوهريه )
75. رساله اى در جواب از اعتراض بعضى از اعتراضات عامه بر قاضى در (حاشيهالوقايه )
76. رساله اى در حل بعضى از مشكلات
77. رساله فى الرد على رساله الدوانى
78. رساله فى الادعيه
79. رساله اى در (اسطرلاب ) شامل صد باب است به فارسى
80. رساله در (ان الوجود لا مسئله له )
81. رساله اى در رد مقدمات ترجمه (الصواعق المحرقه )
82. رساله اى در بيان (انواع الكم )
83. رساله اى در رد اشكالات و ايراداتى درمسائل گوناگون وارد شده است
84. رساله اى در جواب شبهات الشياطين . در كشف الحجب آمده است : قاضى در اين كتاببه رد شبهات الشيطان امت رسول صلى الله عليه و آله پرداخته است
85. رساله فى مساله الفاره
86. رساله اى در (وجوب المسح على رجلين دون غسلهما) ظاهرا اين كتاب با كتابى كهقبلا در همين خصوص آمده است يكى باشد.
87. رساله اى در تنجيس الماء القليل بالملاقات مع النجاسه
88. رساله اى درباره (كليات خمس )
89. رساله انموذج العلوم . در اين رساله قاضى برخىمسائل از علوم مختلف را از باب نمونه آورده است
90. رساله اى در اثبات تشيع سيد محمد نوربخش
91. رساله اى در شرح كلام القاضى زاده رومى در هيئت
92. رساله اى در شرح رباعى ابوالسعيد ابوالخير
93. الرساله الجلاليه
94. رساله فى علمه تعالى
95. رساله اى در (جواز الصلاه فيما لا تتم الصلاه فيه وحده )
96. رساله اى در حل عبارت قواعد علامه (اذا زاد الشاهد فى شهادته او نقصقبل الحكم )
97. رساله (انس الوحيد) در تفسير سوره توحيد
98. رساله رفع القدر
99‍ رساله اى در رد بر آنچه كه شاگردان ابن همام در خصوص اذان جمعه به شافعىنوشته است .
100. رد نوشته شاگردان ابن همام در خصوص اقتداء و برپايى نماز جمعه به مذهبشافعى - گمان مى رود با كتاب فوق يكى باشد
101. رساله فى النحو
102. السبعه السياراه
103. السحاب المطير در تفسير آيه تطهير
104. شرح بر مبحث التشكيك از شرح تجريد
105. شرح گلشن راز شبسترى
106. شرح دعاء الصباح و المساء از على بن ابى طالب عليه السلام به فارسى
107. شرح مبحث (حدوث العالم ) از انموذج العلوم دوانى
108. شرح الجواهر
109. شرح خطبه حاشيه القزوينى بر عضدى
110. شرح رساله (اثبات الواجب القديمه ) علامه دوانى
111. الصوارم المهرقه در رد بر الصواعق المحرقه
112. كشف الحوار
113. گوهر شاهوار (به فارسى )
114. گل و سنبل (به فارسى )
115. النظر السليم
116. الخيرات الحسان
117. عده الامراء
118. الاجوبه الفاخره
119. شرح بر تهذيب الحديث از شيخ الطائفه
120. شرح بر مبحث تشكيك از حاشيه قديمه (شايد اين كتاب با كتابى كه گذشت يكىباشد)
121. كتابى در قضاء و شهادات كتابى استمفصل كه در آن قاضى شرايط قاضى و محكوم و همچنين احكام قضا را كه در اين باب ازسوى شيعه و اهل سنت وارد شده است بيان نموده است .
122. العشره الكامله
123. كتابى در مناظره با مخالفين
124. كتابى در مناقب ائمه از طريق مخالفين
125. كتابى در نوشته هاى سجع قاضى به عربى و فارسى
126. كتابى در انساب و خاندان سادات مرعشى
127. مجموعه مثل ها، كشكول
128. مصائب النواصب
129. موائد الانعام
130. مجموعه اى مانند دائره المعارف ، صاحب رياض آن را به خط خودش ‍ ديده است
131. مجالس المومنين
132. نور العين
133. نهايه الاقدام
134. شرح بر مقامات حريرى بر اسلوب و روشى نو بى سابقه
135. شرح بر (مقامات بديع الزمان )
136. شرح بر صحيفه كامله (ناتمام مانده است )
137. حاشيه بر شرح اللمعه (ناتمام )
138. تعليقه بر روضه كافى
139. رساله اى در وجوب لطف
از ميان كتب قاضى نورالله شوشترى چهار كتاب او از جايگاه ويژه اى برخوردار است كهآنها را از زبان بزرگان نقل مى كنيم :
1- احقاق الحق : كلماتش حاكى از تبحر علمى اوست و آن را در رد كتاب(ابطال الباطل ) قاضى فضل بن روزبهان اصفهانى عامى نوشته است . كتاب قاضىفضل در رد كتاب (نهج الحق و كشف الصدق ) علامه حلى تاليف شده است . قاضىنورالله در اين اثر با بيان منطقى و زيبا و رسا كتابفضل بن روزبهان را پاسخ گفته است و در بطلان ديدگاه وى به كتابهاى خوداهل سنت استشهاد نموده است . ⁽⁵²⁸⁾
2- مجالس المومنين : اين اثر احوال جماعتى از علما، حكما، ادبا، عرفا، شعرا ورجال متقدم و راويانى است كه به اعتقاد قاضى نورالله همگى شيعه مذهب اند. افزون براينها در بر دارنده حكايات و قصه ها و روايات آنها، همچنين گذرى به شهرها و احوالاتايشان است . ⁽⁵²⁹⁾
3- (الصوارم المهرقه ) در جواب (الصواعق المحرقه ) و كتاب (مصائب النواصب ).از آنجا كه شيخ حر عاملى (متوفاى 1110) درامل الامل خود اين دو كتاب اخير را در كنار احقاق الحق و كتب ديگر نام مى برد بيانگر اينمطلب است كه اين كتابهاى مهم قاضى ⁽⁵³⁰⁾ در همان عصر صفويه در جهان اسلامشهرت داشته است .
شاعر شهود 
شعر، جهان را به چشم ديگر ديدن است و آفرينش را به زبانى ديگر سرودن . قاضىنورالله شاعر است . آن هم شاعرى كه با چشم شهود لطافتهاى خلقت را به تماشا مىنشيند.
قاضى نورالله شاعر است چون پدرش و پسرش علاءالملك .
او شاعر است چون عمويش سيد مير حبيب الله و چون نوه هايش سيد محمد شريف و سيدابوالحسن مرعشى .
او كه تخلصش به نورى است (ديوانى ) دارد كه بيانگر قريحه ذاتى اوست . نقد و رددر شعر قاضى نورالله ، از جايگاه ويژه اى برخوردار است . قاضى به هر دو زبانعربى و فارسى شعر مى سرود.
اين غزل از شعرهاى اوست :

عشق تو نهالى است كه خوارى ثمر اوست

من خارى از آن باديه ام كاين شجر اوست

بر مانده عشق اگر روزه گشايى

هشدار كه صد گونه بلا ماحضر اوست

وه كاين شب هجران تو بر ما چه دراز است

گويى كه مگر صبح قيامت سحر اوست

فرهاد صفت اين همه جان كندن (نورى )

در كوه ملامت به هواى كمر اوست (531)

بوستان نورالله  
پنج گل علم و معرفت كه رايحه اجداد خويش را در فضاى هندوستان منتشر كردند، ثمرهزندگى قاضى نورالله شوشترى است كه هر يك از آنان از نويسندگان ، شاعران وعلماى عصر خود به شمار مى روند و داراى تاليفاتى هستند كه در اينمقال نمى گنجد. تنها به نام اين گلهاى بوستان قاضى بسنده مى كنيم :
1. علامه سيد محمد يوسف
2. علامه شريف الدين (992-1020 ق )
3. علامه علاء الملك
4. سيد ابوالمعالى (1004-1046 ق )
5. سيد علاء الدوله (1012- ؟ق )
شاگردان نور 
كتمان مذهب از يك سو، قدرت و تسلط وى بر مبانى فقهى و كلامى مذاهب از سوى ديگر دركنار آوازه زهد و پارسايى او طلاب و فرق و مذاهب گوناگون را به پاى درس وى مىكشاند. قاضى فقه را بر مبناى مذاهب پنجگانه (شيعه )، (حنفيه )⁽⁵³²⁾، (مالكيه)، (حنبليه ) و (شافيعه ) براى طلاب هر مذهب تدريس مى نمود و در خاتمه و بياناقوال ، نظر شيعه را با ظرافتى خاص بر كرسى مى نشاند.⁽⁵³³⁾
جو ضد شيعى و رابطه مخفيانه شاگردان شيعى مذهب و همچنين تقيه قاضى نورالله موجبگشت كه غير از چند تن كه آن هم برخى از فرزندان قاضى بوده اند نام شاگردانديگر وى در تاريخ به ثبت نرسد و تنها نام اين بزرگان در دفتر باقى بماند.
- علامه شيخ محمد هروى خراسانى
- علامه مولا محمد على كشميرى
- سيد جمال الدين عبدالله مشهدى
مرد مناظره 
او به علم و ادب به چشم نردبانى مى نگريست كه انسان را به سوىكمال عمل و منزلگه اداى تكليف مى رساند. از اين رو بر بحث و مناظره او غبارجدل و مراء نمى نشست و از آنجا كه مناظره هاى او رنگ خدايى داشت همواره از بحث وجدل سربلند بيرون مى آمد.
از مناظره هاى قاضى نورالله مى توان به مناظره ايشان با عبدالقادر بن ملكوك شاهبدوانى از عالمان اهل تسنن ، اشاره كرد. وى در كتاب منتخب التواريخ خود از آن ياد مىكند.⁽⁵³⁴⁾ همچنين مناظره ايشان با سيد قزوينى كه قاضى نورالله خود در كتابمجالس المومنين ⁽⁵³⁵⁾ به آن اشاره مى نمايد.
هيمه حسد 
قاضى نورالله درباره حسد مى نويسد:
(عاده الله جارى شده كه هر كس به مرتبه عالى ازفضل آراسته گردد به موجب كلام ملك علام كه (ام يحسدون الناس على ما آتاهم اللهمن فضله ) يعنى از اهل زمانه كه خود ارزنى نمى ارزد به او حسد مى ورزد -خصوصا كه عداوت دينى علاوه آن باشد و سينه ايشان به ناخن عناد خراشد...) ⁽⁵³⁶⁾
به همين علت عالمان حسود دربار سلطان اكبر شاه همواره درصدد بودند تا روزى او را ازچشم سلطان انداخته ، زمينه بر كنارى يا قتل او را فراهم سازند.
قاضى در جاى ديگرى در خصوص رسم ديرينه علماىاهل سنت در شوراندن حاكمان بر ضد ديگران - خصوصا علماى تشيع - اشاره مى كند و مىنويسد:
رسم ديرينه برخى از اهل سنت است كه چون به مقتضاى كلام معجز (فيهت الذى كفر) دراثبات مطالب باطله خود از خصم مبهوت و عاجز گردند و به مقدمات علمى كار نتوانندساخت به شمشير و بوكده و قلمتراش ‍ با او مناظره نمايند و اگر از آن نيز عاجز باشندتهمتى بر او اندازند و سلطان وقت را بر او متغير سازند و اگر بر آن نيز قادر نباشندمرگ او را به دعا آرزو كنند.
حاسدان هر روز در پى فرصتى نشستند تا سخن و حركتى را از او مشاهده كنند و بهسعايت او برخيزد تا اينكه قضاوت و مفتيان شنيدند كه روزى قاضى نور الله كلمه(عليه الصلاه و السلام ) را در حق مولى الموحدين به كار برده است . از اين رو آن رابدعت و مختص به نبى برشمردند و فتوا بهحلال بودن خون او دادند در اين خصوص حكمى را تهيه و امضا كرده ، نزد اكبر شاهفرستادند.
آنان همه امضا كردند مگر يكى از بزرگان ايشان كه مخالفت كرد و بيتى را به اينمضمون نوشت و به نزد اكبر شاه فرستاد:

گر لحمك لحمى بحديث نبوى هى

بى صل على نام على بى ادبى هى (537)

اكبر شاه از كشتن قاضى نورالله صرف نظر كرد و محبت او بيش از پيش در قلب وىافزون شد.⁽⁵³⁸⁾