و از اين بيانات معلوم شد كه معنى هتك چيست كه در روايت شريفه ، مقابل و مضادّ با عفت قرار داده شده ، و ظاهر آن است كه طرف افراط و غلوّ باشد.و اين كه فقط اين طرف اختصاص به ذكر پيدا كرده ، براى آن است كه به حسب نوع ، مردم مبتلا به اين طرف هستند و به ندرت اتفاق افتد كه اختيارا كسى از حداعتدال به طرف تفريط و تقصير ميل كند. و با تكلف ، توان طرفين افراط و تفريط رادر هتك داخل كرد ، زيرا كه هتك عبارت از خرق و پرده درى است . پس خرقاعتدال و پرده ميانه روى را دريدن ، عبارت از ضد آن است و آنشامل طرفين شود

تتميم
و از آنچه در اين فصول سابقه و فصول آتيه معلوم شود ، ظاهر و روشن شود كه عفت ازفطريات و لوازم فطرت مخموره و از جنود عقل است ، و هتك از لوزام فطرت محجوبه و ازجنود ابليس و جهل است ، زيرا كه عدالت در قوا كه به منزله جنس است از براى عفت ، فطرى است و جور برخلاف فطرت است ، چنانچه گذشت .
و نيز خضوع و فرمانبردارى كامل و تبعيت ازكمل فطرى است ، چنانچه مقابل آن برخلاف فطرت است .
و نيز خود عفت و حياء و حُجب از فطريات تمام عايله بشر است ، چنانچه تهتّك و فحشاء وبى حيايى برخلاف فطرت جميع است ، لهذا در نهاد عائله بشرى ، عشق به عفت و حياءمخمور است ، و تنفر از هتك و بى حيائى نيز مخمّر است .

فصل دوم : در بيان ثمرات قوه شهويه :
بدان كه قوه شهوت از قواى شريفه اى است كه حق تعالى به حيوان و انسان مرحمتفرموده براى حفظ شخص خود و بقاى آن در عالم طبيعت و براى ابقاء نوع و حفظ آن . واگر انسان اين قوه را نداشت ، به واسطه محللات خارجيه و داخليه به اسرع اوقات روبه فنا و زوال مى گذاشت ، و تحصيل بدل مايتحلل نمى كرد. و چون تحصيل سعادت ابدى بى بقاى در عالم دنيا و اقامه در نشئهطبيعت صورت نگيرد ، سعادت ابدى انسان و حيات شريف ملكوتى او مرهون منت اين قوهشريفه است .
و نيز اين قوه را مدخليت تام و دخالت كامل است درتشكيل عائله شريفه و نظام مدينه فاضله و تربيت نفوس ناقصه .
پس علاوه بر آن كه سعادت خود انسان وابسته به اين قوه است ، سعادت بنى نوع همپيوند به اين مائده آسمانى است . و اين قوه در وقتىكفيل اين سعادات شخصيه و نوعيه است كه از حدوداعتدال تخطى و تجاوز نكند ، و از تحت موازين عقيله و الهيه خارج نشود؛ زيرا كه با خروجآن از حد خود و به جانب افراط و تفريط رفتن ، علاوه بر آن كه سعادات مذكوره راتحصيل نكند ، مايه شقاوت و بدبختى خود و بى نوع خود شود. چه بسا با شهوت رانىچند روز يا چند ساعت ، نظام يك عائله شريفه از هم گسسته شده ، و طرح بدبختى وبيچارگى آنها تا ابد ريخته شود. و چه بسا از عنان گسيختگى اين قوه ، شرافت خودانسان و عائله شريفه او دستخوش باد فنا شود. بيشتر اين فجايع و فضايح كه در اينجمعيتهاى عنان گسيخته پيدا ، شود ، از سرخودى اين قوه است .
اكنون انسان بيدار اگر قدرى فكر كند ، به خوبى مى يابد جنايت خود را در هتك پردهعفت قوه اى را كه خداوند تعالى براى حفظ نظام عائله و ابقاى شرافت و سعادت دنيا وآخرت مرحمت فرموده ؛ همان قوده را كه انسان به ضد مقصد و مقصود به كار برد.
چه جنايت و خيانتى بالاتر از آن شود! همان قوه اى كه بايد از آن بقاىنسل شود ، به واسطه به كار بردن آن راى بى موقع و بر خلاف ميزانعقل ، همان موجب قطع نسل شود. يا اگر بعد از اين جنايات ، نسلى از او باقى ماند ، بهانواع بليات و امراض گوناگون مبتلا باشد.
اطباء امروز ، بسيارى از امراض را بعد از تجزيه و تجربه به امراض تناسلى خودمريض يا پدر يا اجدادش كه به وراثت به او رسيده ، نسبت مى دهند اينها يك از هزارمفاسد دنيوى اين قوه عنان گسيخته است . اگر قدرى توجه شود به مفاسدى كه از آنحاصل شود در عالم ماوراى طبيعت ، به گفته اطباء نفوس و مربوطين با و حى الهى و علماءروحانى ماوراى طبيعت معلوم شود كه اين مفاسد دنيوى قدر قابلى درمقابل آنها ندارد ، و اين مطلب محتاج به فصلى جداگانه است كه تا اندازه اى مطلب روشنشود.

فصل سوم : در بيان تاثير اعمال در قلب :
بايد دانست كه از براى هر يك از اعمال ، چه اعمال خيريه و چهاعمال شريه فاسده ، در نشئه ملكوت و عالم غيب يك صورت غيبيه ملكوتيه است كه ازآنها به گفته ارباب قلوب و اصحاب معرف الهيه ⁽⁵⁰⁵⁾ و اشارات و صراحات كتاب شريف الهى و صحيفه نورانى آسمانى ⁽⁵⁰⁶⁾ و روايات وارده از اهل بيت وحى الهى ⁽⁵⁰⁷⁾ ، بهشت اعمال و جهنم اعمالتشكيل شود و ارض ملكوت ، خود در ابتداء امر ساده و قيعان است ، وعمل بنى آدم آن را آبادان و معمور كند.
در قرآن شريف به تعبيرات مختلفه از اين حقيقت غيبيه پرده برداشته ، چنانچه در آيه30 از آل عمران فرمايد : يوم تجد كال نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء تودلو ان بينها و بينه امدا بعيدا ⁽⁵⁰⁸⁾
و اين آيه شريفه كالصريح در اين است كه انسان خوداعمال را در آن روز مى بيند ، چه اعمال صالحه و چهاعمال سيئه ، و تاكيد كند اين مطلب را آنكه مى فرمايد درذيل آيه كه : آرزو مى كند بين او و اعمال سيئه اش ‍ جدايى بسيار باشد.
و در سوره مباركه زلزال فرمايد : يومئذ يصدر الناس اشتاتا ليروا اعمالهم #فمن يعمل مثقال ذرد خيرا يره * و من نعمل مثقال ذرة شرا يره ⁽⁵⁰⁹⁾ و ظاهر ، بلكه صريح آيه آن است كه مردماعمال خود هر چه باشد در آن نشئه مى بينند.
و اين مطلب ، يعنى تمثل اعمال و صورت غيبيه آنها از مسلمات پيشاهل معرفت ⁽⁵¹⁰⁾ است ، و چنانچه از براىاعمال صورت ملكوتى است ، هر يك از اعمال را در قلب انسانى اثرى است كه از آن درروايات تعبير شده به نقطه بيضاء و نقطهسودا ⁽⁵¹¹⁾ ؛ زيرا كه از هر عمل صالحى اگر با شرايط صوريه و معنويهو قالبيه و قلبيه آورده شود ، يك نورانيتى در باطن قلبحاصل شود و يك صفاى باطنى از براى انسان رخ دهد كه انسان را به معرفت الله وتوحيد نزديك كند تا آن جا كه حقايق و سراير توحيد در قلب جايگرين شود ، و از آن درملك بدن نيز سرايت كند ، و ارض طبيعت نورانى و مشرق به نور الهى شود كه اين غايتسعادت انسانى است كه تفصيل و مراب آن از عهده اين اوراق عجالتا خارج است .
و همين طور از هر يك از اعمال سيئه در قل يك كدورتى و ظلمتىحاصل شود كه انسان را از مقام قدس و قرب حق(جل و علا ـ دور و از معارف الهيه مهجور كند ، و به عالم طبيعت و دنيا كه باطن آنسجين و هاويه است ، نزديك كند تا آنجا كه قلب و تمام شؤون غيبيه آن فانى در دنيا وطبيعت شود ، و حكم روحانيت و انسانيت از او برداشته شود.
و بايد دانست كه چون از براى انسان چهار قوه است : يكى قوه عاقله روحانيه ، دوم قوهغضبيه سبعيه ، سوم قوه شهويه بهيميه ، و چهارم قوه واهمه شيطانيه ، صورت انسانىدر عالم آخرت ـ كه يوم بروز صور غيبيه و ملكات نفسانيه است ـ به طوركلى از هشت صورت خارج نيست ؛ زيرا كه مقام جسمانيت و صورت ظاهره انسان در عالمآخرت و نشئه ماوراى عالم طبيعت تابع صورت روحانيه و مقام نفس است (و آن عالممثل اين عالم نيست كه طبيعت مخالف باطن باشد و ملك بدن از ملكوت نفس تعصى كند ، و اينمطلب در علم اعلى مبرهن است). ⁽⁵¹²⁾
پس اگر انسان در اين عالم سير به طريق مستقيم انسانيت كرد وتعديل آن سه قوه را كرد ، و آنها را تابع روحانيت وعقل كرد ، و سير باطن و ظاهر در تحت ميزان شريعت الهيه شد ، باطن او ملكه استقامت پيداكند و صورت روح و باطن صورت مستقيمه انسانيه شود. پس صورت جسمانيه و ظاهر اودر آن عالم مستقيم و به صورت جميله انسانيه است .
و اگر مقام روحانيت نفس و نشئه عقليه آن تابع يكى از سه قوه ديگر شد ، پس هر يك ازاين سه قوه غلبه كرد و ديگر قوا ر در تحت نفوذ خود قرار داد ، و ظاهر و باطن مملكتانسانى را به حكم خود كرد ، صورتباطن ملكوتى تابع آن شود. پس صورت غيبيهملكوتيه يا به شكل سبعى از سباع شود اگر غلبه با قوه غضبيه شد ، و يا بهشكل بهيمه اى از بهائم شود اگر غلبه با شهوت شد و مملك مملكت شهوى شد ، و يا بهشكل شيطانى از شياطين در آيد اگر غلبه با واهمه شيطانيه شد و مملكت به تصرفشيطان در آمد اينها صور بسيطه ملكوتيه است .
و گاه شود دو قوه از اين سه قوه در مملكت شود ، و انسان در عينحال كه در كمال غضب است ، در كمال شهوت نيز هست ، يا باكمال شيطنت كمال شهوت يا كمال غضب نيز دارد. پس از ازدواج هر يك از دو قوه صورتمزدوجه ملكوتيه پيدا شود كه نه سبع محض و نه بهيمه محض است و نه شيطان محض واز تركيب هر دو قوه ، سه صورت حاصل شود. و گاه شود كه هر سه قوه در انسان بهكمال است ، پس باطن ، تابع هر سه شود ، و از آن يك صورت مزدوجه از هر سه پيداشود.
و ممكن است كه انسان در آن عالم در آن واحد بيشتر از يك صورت داشته باشد ، يا در هرحال يك صورت داشته باشد؛ گاهى سبع و گاهى بهيمه و گاهى شيطان شود.
پس معلوم شد كه صوتر انسانيه يكى از اين هشت صورت است ، و بقيه صورت غيرانسان است ، چنانچه خط مستقيم بين دو نقطه بيش از يكى نيست ؛ چنانچه در آيات شريفهقرآنيه اشارت به آن شده :
در آيه 153 از سوره مباركه انعام فرمايد : و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لا تتبعواالسبل فتفرق بكم عن سبيله ⁽⁵¹³⁾
و از رسول خدا ـ صلى الله عليه و آله ـ منقول است كه خط مستقيمى كشيدند و فرمودند : اين راه رشد و هدايت است . و از چپ وراست آن خطهائى كشيدند و فرمودند : اينها راههائى است كه بر هر راهى از آنشيطانى است كه دعوت به سوى آن كند. پس از آن ، اين آيه شريفه را قرائتفرمودند. ⁽⁵¹⁴⁾

فصل چهارم : موعظت براى اصلاح نفس :
هان اى عزيز! اگر انسان اين مطالبى را كه به موازين برهانيه ، پيش اهلش ثابت ⁽⁵¹⁵⁾ و به نور كشف و شهود ، نزد اصحاب معرفت مشهود است ⁽⁵¹⁶⁾ و مطابق اشارات ، بلكه صراحات كتاب الهى ⁽⁵¹⁷⁾ و احاديث شريفه وارده از اهل بيت وحى وتنزيل است ⁽⁵¹⁸⁾ ، احتمال نيز دهد بايد آرام نگيرد تا نفس را اصلاح كند.
مصيبت در آن است كه جميع آيات باهره كتب آسمانى و تمام احاديث شريفهاهل بيت عصمت ، از انبياء عظام و اولياء كرام ، و تمام براهين اصحاب حكمت و فلسفه ومشاهدات ارباب رياضت و شهود ، در قلوب قاسيه و دلهاى سخت ما ايجاداحتمال نكرده و عمل ما مثل اشخاصى است كه يقين حتمى به كذب همه ـ نعوذ باللّه ـ داريم .
عزيزا! اگر به هر يك از ما يك طفل ده ساله اى اطلاع دهد كه خانه ات آتش گرفت ياپسر پسرت در آب افتاد و الان غرق مى شود ، آيا اگراشتغال به هر كار مهمى داشته باشيم ، دست از آن برداشته در تعقيب اين اخبار هولناكسراسيمه مى دويم يا آن كه با اطمينان نفس نشسته اعتناء نمى كنيم ؟ اكنون چه شده است ، تمام آيات و اخبار و برهان و عيان به قدر خبر يك بچه ده ساله در ما تاثير نكرده .اگر تاثير كرده بود ، راحتى را از ما سلب نموده بود. آيا اين كورى باطن و عماى قلبرا بايد به چه نحو معالجه كرد؟ آيا اين مرض قلبى محتاج به علاج و طبيب هست ؟ آياراهى براى علاج اين احتجاب و ظلمت هست ؟ آيا كسى كه به مقدار خبر يكطفل نابالغ خبر انبياء و كتب آسمانى را نشمرده ، بايد او را مؤمن دانست ، و خواص ايمانرا براى او ثابت كرد؟
اگر آنچه را كه مذكور شد با مراجعه به احوال خود درست يافتى ، بدان كه دود شهوتو غضب چشم باطن ما را كور كرده ، و مجارى ادراك ما را بسته ، و تصرف شيطان و نفسگوش ما را از شنيدن حق و آيات الهيه كر نموده ، با چشم بسته و گوش كر نتوان حقايقرا دريافت كرد.
چنانچه خداى تعالى در سوره مباركه اعراف در آيه 179 ، در بياناحوال بعضى از ما مى فرمايد : و لقد ذرانا لجهنّم كثيرا من الجن و الانس لهم قلوب لايفقهون بها و لهم اعين لا يبصرون بها و لهم آذان لا يسمعون بها اولئك كالانعامبل هم اضلّ اولئك هم الغافلون ⁽⁵¹⁹⁾
علامت جهنمى بودن آن است كه دلى را كه براى تفقه و تدبر در آيات كريمه صحفتكوين و تدوين خلق فرموده و چشم و گوشى را كه براى بصيرت و شنوائى حقايقالهيه مرحمت فرموده ، در آنها صرف نشود و از افق حيوانيت تجاوز ننمايد ، و به مقامانسانيت لااقل كه مقام تدبيرات عقليه است ، نرسد. چنين انسانى به حقيقت حيوان ـ گر چه به صورت دنياوى ملكى انسان مى نمايد ـ ؛ بلكه گمراه تر از سايرحيوانات است ، به وجوهى كه يكى از آنها ، آن است :
انسان اگر از طريق مستقيم منحرف شد ، در هر بابى از ابواب بهيميت و سبعيّث و شيطنتاز ساير بهايم و سباع و شياطين جلو مى افتد؛ زيرا كه از براى قواى او سمت اطلاق استو ديگر موجودات محدود و مقيّدند ، شهوت بهيمى او آخر ندارد ، آتش غضب او عالم سوز است ، شيطنت و روباه بازى او اهل عالم را بدبخت و بيچاره مى كند.
عزيزا! اين آيات الهيه و تعاليم ربانيه براى بيدار كردن ما بيچاره هاى خواب ، وهشيار نمودن ما سرمستان غافل آمده .
اين قصص قرآنيه كه حاصل معارف تمام انبياء و خلاصه سير و رشد همه اوليا ، و بياندرد و درمان هر عيب و مرض نفسانى ، و نور هدايت طريق الهى و انسانى است ، براى قصهگفتن و تاريخ عالم نيامده . مقصود از آنها با آن همه تشريفات درتنزيل و نزول ، بيان تاريخ گذشتگان نيست براى صرف اطلاع و تاريخ دانى .
مقصود خدا را ، از مقصد مسعودى ⁽⁵²⁰⁾ و طبرى ⁽⁵²¹⁾ و امثال آنها تميز بده ، و به نظر تاريخ و ادبو فصاحت و بلاغت به قرآن شريف نظر مكن كه اين صورت ، خود حجابى است بس صخيم.
قرآن كتاب رشد معنوى و تعاليم الهيه مربوط به مقاصداهل دنيا نيست . تمام مقاصد دنياوى مقاصد حيوانى است و انسان در تعقيب هر مقصدى كه بهدنيا نتيجه اش برگردد ، برود ، از افق حيوانى خارج نشده ، بلكه مادامى كه در بندمقاصد شهوات و لذات ـ چه دنياوى و چه اخروى ـ در افق حيوانيت است ، وبه حسب بعض مراتب دالخ آيه شريفه است كه مى فرمايد : اولئك كالانعام. ⁽⁵²²⁾
آن آدمى زاده (اى) كه از تمام زحمات و رنجهاى انبياء و اولياء و تمام آيات الهيه و صحفسماويه و جميع اخبار و احاديث جز شهوت بطن و فرج ، چيزى نيافت ، و تمام مقاصد الهىو انبياء عظام را براى لذات بطن و فرج ، چيزى نيافت ، و تمام مقاصد الهى و انبياء عظامرا براى لذات بطن و فرج دانست ، و تمام عبادات وتحصيل علوم و معارف را وسيله رسيدن به آن لذات قرار داد ، آن انعامى است كه بى خودبه خود گمان آدم زاده برده ، آدم زاده بايد معلم به تعليم اسماء باشد. حق تعالىخاصيت و فضيلت آدم را به تعليم اسماء قرار داد و او را به همه موجودات به خاصيتعلم و معارفغ تفضيل داده ، و الا ملاذ بطن و فرجى و مقاصد حيوانى و خواص آثار آن موجبفضيلتى نيست .

فصل پنجم : در ذكر بعضى روايات در فضيلت عفت :
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ بِاسْنادِهِ عَنْ ابِى جَعْفَرٍ ـ (عليه السلام) ـ قال ما من عبادَةٍ افْضَلُ مِنْ عِفَّةِ بِطْنٍ و فَرْجٍ ⁽⁵²³⁾
و به اين مضمون روايات بسيارى وارد شده . ⁽⁵²⁴⁾
محمد بن علىّ بن الحسين باسناد عن اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ فىوصيته لمحمّد بن الحنفية ، قال : و من لم يعط نفسه شهوتها ، اصاب رشده ⁽⁵²⁵⁾
رسيدن به رشد و كمال انسانيت مرهون جلوگيرى نفس است از شهوات و لذات ، و كسانىكه متابعت شهوات كنند ، از رشد و هدايت باز مانند ، و چشمان آنها از دين طريق حق كورگردد.
و فى الوسائل عن ابى عبدالله ـ انهقال :انما شيعة جعفر من عف بطنه و فرجه و اشتد جهاده وعمل لخالقه و رجا ثوابه و خاف عقابه فاذا رايت اولئك ، فاولئك شيعةجعفر ⁽⁵²⁶⁾
كسانى كه عفت نداشته باشند ، آنها شيعه حضرت صادق ـ عليه السلام ـ نيستند گر چه خود را شيعه آن حضرت بدانند. كسانى كه تبعيت نفس بهيمى كنند و متحركبه حركت حيوانى باشند ، مشايع نفس حيوانى بهيمى هستند و از حومه تبعيت عقلانى خارجندتا چه جاى آن كه به تبعيت الهى متّصف باشند! و شيعه حضرت صادق ـ عليهالسلام ـ به سبغة اللّه رنگ آميزى شدند ، و من احسن من اللّه صبعة ⁽⁵²⁷⁾ و از زنگار شهوت و غضب و شيطنت پاكيزه و طاهر شدند ، بلكه ازعقال پاى دل را رهائى دادند.
آرى ، و انّ من شيعته لابراهيم * اذ جاء ربّه بقلب سليم ⁽⁵²⁸⁾ در روايات شريفه تفسير شده است كه ابراهيم از شيعه اميرالمؤمنينبود ⁽⁵²⁹⁾
زيرا كه با قلب سالم وارد شد به پروردگار خود ، و قلب سالم تفسير شده است بهقلبى كه سالم باشد از غير خدا و متعلق به چيزى نباشد مگر حق تعالى. ⁽⁵³⁰⁾
و در تفسير برهان در حديث طولانى كه از تفسير امام ـ عليه السلام ـ نقل مى كند ، مى گويد : و قال رجل لعلىّ بن الحسين ـ عليه السلام ـ : يابن رسول اللّه انا من شيعتكم الخلّص .فقال له : يا عبداللّه فاذا انت كابراهيم الخليل ـ عليه السلام ـ ؛ اذقال اللّه تعالى : و انّ من شيعته لابراهيم اذ جاء ربّه بقلب سليم فان كان قلبككقلبه فانت من شيعتنا... ⁽⁵³¹⁾ الحديث .

مقصد پانزدهم : در زهد و ضد آن كه رغبت است
فصلاول : در معنى زهد و رغبت است :
زهد به حسب لغت عبارت است از ترك شى ء و اعراض از آن و بى ميلى و بى رغبتى به آن ، و به معنى قليل شمردن و حقير شمردن نيز آمده ؛يقال : زهد ـ بحركات العين ـ زهدا و زهادة فى الشى ء و عنه اى رغب عنهو تركه ، و فلان يزدهد عطاء فلان : اى يعدّه زهيدا قليلا ، و الزّهد و الزّهادة : الاعراض عنالشى ء احتقارا له ، من قولهم : شى ء زهيد؛ اىقليل ⁽⁵³²⁾
نويسنده گويد : كه اصطلاحى اگر عبارت باشد از ترك دنيا براى رسيدن به آخرت ازاعمال جوارحى محسوب است ، و اگر عبارت باشد از بى رغبتى و بى ميلى به دنيا ـ كه ملازم باشد با ترك آن ـ ازاعمال جوانحى محسوب شود. و محتمل است ، ترك از روى بى رغبتى باشد يا بى رغبتى وبى ميلى مطلق باشد. پس معلوم شد كه چهار احتمال مى رود :
اول آن كه زهد عبارت باشد از بى رغبتى به دنيا مطلقا چه اعراض كند عملا يا نكند.
دوم آن كه ترك دنيا باشد عملا ، چه بى رغبت باشد يا نباشد.
سوم آن كه بى ميلى ملازم با ترك باشد.
چهارم آن كه ترك از روى بى رغبتى باشد.
و شايد احتمال سوم در بين اين احتمالات ارجح باشد ، و بعد از آناحتمال چهارم ارجح است ، و پس از آن احتمال اول . و امااحتمال دوم بعيد است ؛ زيرا كه به حسب نصّ اهل لغت ، زهد خلاف رغبت است ⁽⁵³³⁾ ، چنانچه در اين روايت شريفه هم آن را همان طور معنى فرموده است . وشك نيست كه رغبت در شى ء عبارت از ميل نفسانى است ؛ نهعمل خارجى . گر چه رغبت ملازم با عمل نيست ، لكن نوعا از رغبت نيزعمل حاصل شود. از اين جهت مى توان گفت كه زهد نيز عبارت از بى رغبتى و بى ميلى استكه نوعا با ترك و اعراض مقارن باشد ، گر چه ملازم نباشد؛ و ايناحتمال پنجم است در معنى زهد.
بالجمله ، در معنى زهد بى رغبتى و بى ميلى ك از صفات نفسانيه است ، ماخوذ است .

فصل دوم : در درجات و مراتب زهد است :
بايد دانست كه از براى زهد ، همچون ساير صفات نفسانيه و مقامات انسانيه مراتب ودرجاتى است بى شمار كه به حسب جزئيات ، تحت احصاء و حصر نيايد. و ما به طوركلى اشاره اى به بعض مراتب آن به قدر مناسب با اين اوراق مى كنيم .
درجه اول زهد عامه است . و آن عبارت است از اعراض از دنيا براى رسيدن به نعيم آخرت .و اين درجه ، در حقيقت كسبى است كه از روى ايمان به بعضمنازل آخرت پيدا شده است ، و صاحب اين مقام در اسارت شهوت است ، لكن به حكمعقل شهوات زايله حقيره را ترك مى كند براى رسيدن به لذات باقيه شريفه . پس ‍ اينترك شهوت براى شهوت است .
و از اين درجه محسوب است اعراض از دنيا براى خوف از عقاب عالم آخرت ، گرچه دراطلاق زهد بر اين ترك و اعراض از روى خوف مسامحه است . هر چند در روايتمنقول از عيون اخبار الرضا ⁽⁵³⁴⁾ وارد است كه از حضرت صادق ـ سلاماللّه عليه ـ سؤال شد از زاهد در دنيا ، فرمود : كسى است كه ترك مى كندحلال آن را از ترس حساب آن ، و ترك مى كند حرامش را از ترس عقاب آن. ⁽⁵³⁵⁾
لكن بيانات آن سروران دين و مربيان نفوس به حسب اختلاف ادراكات ، مختلف است ؛ يعنىبراى هر كس به فراخور مقام و مرتبه اش ، مرتبه اى از مراتب مقامات انسانيت را بيان مىفرمودند ، و عارف به مقامات نفس و اسلوب كلماتاهل اللّه براى كشف مرادات آنها اين نكته را بايد در نظر داشته باشد تا جمع شتاتكلمات اولياء و انبياء ـ عليهم السلام ـ در اين ابواب بشود.
درجه دوم زهد خاصه است . و آن عبارت است از اعراض از مشتهيات حيوانى و لذايذ شهوانىبراى رسيدن به مقامات عقلانى و مدارج انسانى و اين درجه از علم و ايمان به بعضمراتب عاليه از عالم آخرت پيدا شود كه به واسطه آن علم و ايمان مشتهيات حيوانى ولذات جسمانى در نظر محقر و كوچك شود و اين مبدا اعراض و منشا انصراف نفس از آنهاشود.
و لذات عقليه روحانيه و ادراكات مرسله مجرده ، گر چه مورد اعتناء فلاسفه و اعاظم ازارباب علم و دانش ‍ هميشه بوده و فيلسوف بزرگ عظيم الشان ارسطوطاليس ، معلماول ، در اين باب اهميت بسيار داده . ولى اين درجه نيز نزد اصحاب معرفت و ايقان وارباب حقيقت و عرفان معلل است . چون اين اعراض براى لذت است ـ گر چه لذتروحانى ـ قدم نفسانى در كار است و آن زهد حقيقت نيست بلكه ترك شهوت و لذتاست براى شهوت و لذت .
درجه سوم زهد اخص خواص است . و آن عبارت است از اعراض لذات روحانى و ترك مشتهايتعقلانى براى رسيدن به مشاهده جمال جميل الهى ووصول به حقايق معارف ربانى . و اين اول مقامات اولياء و محبين است و از مراتب عاليهزهد است ، پس زهد حقيقى صاحب اين مقام را به حسباول مرتبه حاصل شود و زهد حقيقى عبارت است از ترك غير خدا براى خدا.
و پس از اين مقام اول مراتب فنا براى سالك دست دهد كه آن عبارت است از فناى از لذات وعدم التفات به آن . و پس از اين مقامات ديگر اولياء است كه مقام را گنجايش ذكر آن نيست ، و ما در اين مقام اكتفا مى كنيم به ذكر همين سه درجه كه از امهات درجات است .

فصل سوم : در بيان منزلت زهد نسبت به مقام سلوك انسانيت وكمال روحانيت :
گويا ما در فصلى از فصول سابقه بيان كرديم ⁽⁵³⁶⁾ كه تمام دعوتهاى حقه الهيه و شرايع كالمه ربانيه ـ چه دركشف حقايق توحيد و سراير تفريد و تجريد ، و چه در بسطفضايل و محاسن اخلاقيه ، و چه در تشريع احكام الهيه ـ بيرون از دو مقصد كهيكى مقصود بالذات و بالاستقلال است و ديگرى مقصود بالعرض و بالتبعيه است ، نيست.
آنچه مقصد ذاتى و غايت بغثت و دعوت انبياء ـ عليهم السلام ـ و مجاهدت و مكاشفتكمل و اولياء ـ عليهم السلام ـ است آن است كه انسان طبيعى لحمى حيوانىبشرى ، انسان لاهوتى الهى ربانى روحانى شود ، و لفق كثرت به افق وحدتمتصل شود ، و آخر و اول پنوند به هم شود ، و اينكمال حقيقت معرفت است كه در حديث شريف قدس اشاره به آن فرمايد : كنت كنزا مخفيافاحببت ان اعرف ، فخلقت الخلق لكى اعرف ⁽⁵³⁷⁾ در حديث شريف فرمايد : اول الدين معرفته . ⁽⁵³⁸⁾
و تمام اعمال قلبيه و قالبيه و افعال روحيه و جسديه براىحصول اين مقصد مقدس است ، و به غايت بسط معارف الهيه است . و چون اين مقصد ذاتىاستقلالى حاصل نشود مگر به دو امر : يكى اقبال به سوى خداى تعالى ، وديگر ادبار از غير حق تعالى و اعراض از ماسوى ؛ از اين جهت ، كليه دعوتهاىالهيه يا دعوت بر اقبال به سوى حق تعالى است ، يا دعوت به اعراض از غير اوست .
و كليه اعمالقلبيه و قالبيه و ظاهره و باطنه يا نفس اقبال بر خدا و يا اعانت به آن كند ، و يااعراض ا ماسوى الله است يا معين آن است .
و شايد در اين حديث شريف كه اشتغال به شرح آن داريم ، و در احاديث ديگر كه فرمايد : به عقل گفتيم اقبال كن ! اقبال كرد ، و گفتيم ادبار كن ! ادباركرد ⁽⁵³⁹⁾ منحصر نمودن امر الهى را بهاقبال و ادبار اشاره به همين معنى باشد كه تمام اوامر و نواهى به ايندو مطلب رجوع كند.
و چون اين مطلب معلوم شد ، منزلت زهد و اعراض از دنيا و از ماسوى الله كه زهد حقيقىاست ، نسبت به سلوك انسانى معلوم گرديد ، و مقق شد كه اعراض از غير حق ، مقدمه است ازبراى وصل به جمال جميل و اتغراق در بحر معارف و توحيد ، و خود زهد بنفسه از كمالاتانسانيه و مقامات روحانيه كه مورد توجه استقلالى باشد ، نيست ؛ چنانچه در احاديثشريفه اشاره به اين معنى بسيار است .
در وسايل ، از كافى شريف سند به حضرت باقر العلوم ـ عليه السلام ـ رساند؛ انه قال : قال اميرالمؤمنين : ان من اعون الاخلاق على الدين الزهدفىالدنيا. ⁽⁵⁴⁰⁾
و باسناده عن ابى عبدالله ـ عليه السلام ـ انهقال : حرام على قلوبكم ان تعرف حلاوة الايمان حتى تزهد فى الدنى ⁽⁵⁴¹⁾
و عن ابى عبدالله ـ عليه السلام ـ انهيقول : كل قلب فيه شك او شرك فهو ساقط ، و انما ارادوا بالزهد فى الدنيا لتفرعقلوبهم للاخرة ⁽⁵⁴²⁾
و ظاهرا صدر اين حديث شريف اين است كه قلب سليم عبارت از قلبى است كه ملاقات كندبا خداى تعالى در صورتى كه در آن غير خدانباشد. ⁽⁵⁴³⁾ پس از آن فرمايد : هر قلبى كه در آن شك و شرك باشد ، ساقطاست ، و جز اين نيست كه مقصود از زهد در دنيا براى آن است كه قلب فارغ شود براىاخرت و از ملاحظه صدر حديث شريف واضح شود كه مقصود از آخرت در اين جاوصل به باب الله است ، و حصول ملاقات جمالجميل است ، و زهد حقيقى عبارت از آن است كه قلب از شك و شرك خالى شود و غير حق در آننباشد.
و باسناد عن ابى ، آنه يقول : اذا تخلى المؤمن من الدنيا سما و وجد حلاوة حب الله فلميشتغل بغيره ⁽⁵⁴⁴⁾
و فى مصباح الشريعة ، قال الصادق : الزهد مفتاح باب الاخرة و البراءة من النار ، و هو تركك كل شى ء يشغلك عن الله من غير تاسف على فوتها و لا اعجاب فىتركها... ⁽⁵⁴⁵⁾ الحديث .

فصل چهارم : در بيان آنكه رغبت به دنيا موجب احتجاب از حق است :
بدان كه رغبت به دنيا ، موجب احتجاب از حق و بازماندن از سلوك الى الله است ، و مقصوداز دنيا ، هر چيزى است كه انسان را از حق تعالى به خودمشغول كند. و چون اين معنى در عالم ملك بيشتر تحقق دارد ، اين اسم احق است از براى آن . واشاره به اين معنى است همين حديث مصباح الشريعه كه زهد را تعبير فرمايد به ترك هرچيزى كه انسان را از حق تعالى مشغول كند وغافل نمايد.
و اهل معرفت ، حجب نورانيه و ظلمانيه را ـ كه در حديث است كه از براى خداىتعالى هفتاد هزار حجاب از نور است و هفتاد هزار حجاب از ظلمت ⁽⁵⁴⁶⁾ به وجود اشياء و عوالم و تعين آنها تفسيرفرمودند ⁽⁵⁴⁷⁾ ؛ چه كه اشتغال به هر يك ، انسان را از وجهجمال جميل محرون و محبوب نمايد. و گاهى از اين حجب كثيره به حسب كليات به هفت حجابتعبير شده ، چنانچه در احاديث شريفه وارد است . در باب سجده وارد است كه سجود بهتربت قبر حسين بن على ـ عليهما السلام ـ خرق كند حجابهاى هفت گانهرا ⁽⁵⁴⁸⁾ و ممكن است ، اين هفت حجاب فوق اين حجب باشد ، چنانچه از حديثعلل ظاهر شود.
از علل به سند خود از هشام بن الحكم نقل نموده كه گفت : به حضرت ابى الحسن موسى ـ عليه السلام ـ گفتم : به چه علت در افتتاح نماز ، هفت تكبيرافضل شده است ؟ فرمود : اى هشام ! همانا حلق آسمانها هفت است و زمينها هفت است و حجابهاهفت است ، پس چون سير داده شد در شب معراج پيغمبر ، و گرديد نزديك به پروردگارخود ك قاب قوسين او ادنى ، رفع شد از براى او حجابى از حجب حق پس ‍ تكبيرگفت رسول خدا و بنا كرد كلماتى را كه در افتتاح است گفن . پس چون رفع حجاب دومشد ، تكبير گفت . و از اين جهت است كه در نماز براى افتتاح هفت تكبير گفته مىشود.
در هر صورت وجود هر موجود يا عالم حجابى است ، و تعين آن نيز حجابى است . و اين حجبانسان را زا جمال محبوب باز دارد و دلبستگى به هر چه كه غير حق است ، خار طريق سلوكالى الله است . پس سالك الى الله و طالبوصول به لقاء الله و صعود به معارج معارف الهيه اين خار طريق را بايد با رياضتشرعى از بين بردارد. و با دلبستگى و علاقه مندى به غير حق و تبعيت از شهوات بطن وفرج ، عرروج به كمالات روحانيه و وصول به لقاءجمال جميل امكان ندارد بلكه كليه حجب به يك معنى به خود انسان رجوع كند :
تو خود حجاب خودى حافظ از ميان برخيز ⁽⁵⁴⁹⁾