تفسير صنعانى
اثر امام المنصور باللّه القاسم ( 967 - 1029 ق ) فرزند محمد بن على حسنى صنعانى از ائمه زيديه و سلاطين يمن , فقيه و مفسر.
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى در چند مجلد شامل سوره الحمد لغايت سوره المائده بر مذاق زيديه .
مـفـسـر هنگام تفسير آيات احكام بحث خويش را مبسوط نموده و فقه آيه را نيز كاملا بيان داشته است .
نسخه هاى متعدد از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن در دست مى باشد.
صـنـعـانى داراى تفسير ديگرى نيز هست به نام اجوبة مسائل الشاك فى القرآن , اين تفسير شامل شـرح و بـيـان بعضى از آيات مشكله و متشابهه قرآن كه بعضى از فضلا و آحاد ملت از مفسر سؤال كرده اند و او به آنها پاسخ داده و علامه عبداللّه بن احمد شرفى آنها را در كتابى به نام تفسير الشاك فى القرآن جمع نموده است .
منابع : الاعلام , 5/182; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/47; ايضاح المكنون , 2/469; بـلـوغ الـمرام , 65; الذريعة , 2/3; معجم المؤلفين , 8/120; مؤلفات الزيديه , 1/311; هدية العارفين , 1/833.
عروة الوثقى
اثـر شـيخ بهاءالدين محمد ( 952 - 1030 ق ) فرزند عزالدين حسين عاملى جبعى معروف به شيخ بهائى , از نوابغ علماى شيعه و مفسران اماميه و اديب شاعر و رياضى دان .
تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه كه شامل سوره الفاتحه و قسمتى از سوره بقره مى باشد.
اين تفسير به شيوه جامع ادبى و روان تاليف شده است .
نسخه هاى زيادى از آن در دست است از جمله پنج نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى كهن ترين آنها مورخه 1028 ق ( شماره 9058 ) است .
اين تفسير در 1319 ق با سه كتاب ديگر شيخ بهائى به نامهاى 1 - حبل المتين فى احكام الدين .
2 ـ الفرائض البهائية فى الارث .
3 ـ تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين در تهران چاپ سنگى گرديده است .
شـيخ بهائى را چند تفسير ديگر ذكر كرده اند بدين شرح : 1) حاشية على تفسير القاضى بيضاوى , و آن حواشى و تعليقات چندى است بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
نسخه هائى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 6612 ) و كتابخانه ملك تهران ( شماره 2655 ) و كتابخانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 22 ) موجود است .
2) حواشى الكشاف , كه تفسير كشاف زمخشرى را تعليقاتى افزوده است .
3) جـوابـات ثـلاث فى مسائل تفسيريه , در جواب برادرش شيخ عبدالصمد شامل تفسير سه آيه از آيات قرآن .
4) الاسئلة التفسيريه , كه در پاسخ صالح بحرانى جزائرى نوشته و گفته اند كه دو كتاب اخير - كه آنـهـا را نـمـى تـوان تـفسير گفت - متحد و يكى هستند زيرا آيات سه گانه مورد تفسير هم يكى هـستند بدين شرح : و اتبعوا ما تتلوا الشياطين على ملك سليمان ( 102, بقره ); و ربنا انى اسكتت من ذريتى بواد غير ذى رزغ ( 37, ابراهيم ); الخبيثات للخبيثين و الطيبات للطيبين ( 26, نور ); 5) عـيـن الحياة و آن مانند تفسير صافى ولى و جيز اللفظ و قليل المؤونة و صغير الحجم و جليل الـمـعـونـة كه خود گويد اقل الخلق بضاعة و اكثرهم اضاعة براى برادران دينى كه از او خواسته بودند تاليف نموده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1350 ) محفوظ است .
6) تـفسير شرح قاضى بيضاوى , كه گويا با كتاب ديگر او حاشية على تفسير القاضى بيضاوى يكى باشد ولى يك نسخه از آن در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
7) تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين , نام ديگر آن مجمع النورين و مطلع النيرين است , كـه اختصاص به تفسير آيات الاحكام و فقه قرآنى دارد و آن را بعد از كتاب فقهى خود به نام حبل المتين نگاشته است .
و در آن از احاديث و روايات مورد وثوق علماى متاخر ياد كرده كه بر مقدمه و چهار منهج مبتنى و شامل حدود چهارصد حديث مى باشد.
منابع : ادب الطف او شعراء الحسين , 5/94; اعيان الشيعة , 9/234; امل المل , 1/159; تاريخ عالم آراء عـباسى , 2/967; جامع الرواة 2/100; الذريعة , 15/252; روضات الجنات , 7/56; الروضة النضرة فى عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة , 85; رياض العلماء, 5/88; ريحانة الادب , 3/301; سلافة العصر, 289; طـرائق الحقائق , 1/137; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 403, 11/642; الـكـنـى و الالـقـاب , 2/100; لـؤلؤة البحرين , 16; مجمع الفصحاء, 2/8; معجم الدراسات القرآنية , 199; مفسران شيعه , 152; نجوم السماء, 28.
حاشيه بر تفسير بيضاوى
از سيد حسين ( م 1030 ق ) فرزند حسن حسينى خلخالى حكيم متاله رياضى دان مفسر شيعى .
وى جامع فنون بوده و در علوم عقلانيه از خود آثار زيادى باقى گذاشته است .
تـفسير مورد بحث حواشى و تعليقات نفيس بر تفسير انوار التنزيل قاضى بيضاوى است كه حاجى خـلـيـفه در كتاب خويش كشف الظنون مى گويد ( حاشيه بر انوار التنزيل را از سوره يس شروع نموده تا پايان قرآن كريم ختم كرده است ) تفسير خلخالى بر تمام قرآن است و نيز قسمت اول در كـتـابخانه مركزى آستان قدس رضوى از سوره مباركه فاتحة الكتاب تا نيمه آيه ( و حيث ما كنتم فـولـوا وجـوهكم شطره ) ( 145, بقره ) موجود است و نيز قسمتى از سوره آل عمران ضميمه اين نسخه مى باشند.
مـنـابع : الذريعة , 6/41; الروضة النضرة , 165; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قـدس رضـوى , 186, 1/477; كشف الظنون , 1/192 به بعد; معجم الدراسات القرآنيه , 131; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/221, 319; هدية العارفين , 1/291; مفسران شيعه , 145.
تفسير قطب شاهى
اثر مولانا محمد شاه قاضى يزدى ( زنده در 1031 ق ) از علما و مفسران شيعه در هندوستان .
تفسير مورد بحث از قاضى يزدى به نام سلطان محمد قطب شاه فرزند سلطان محمد قلى كه در هـنـدوسـتـان بـعـد از پدرش به تخت سلطنت نشست ( 1020 - 1030 ق ) به زبان فارسى است و اختصاص به آيات احكام قرآن كريم و فقه قرآن يافته و سال فراغت از تاليف 1021 ق مى باشد.
قـاضـى يزدى تفسير ديگرى به نام آيه 40 از سوره شورى دارد: و جزاء سيئة سيئة مثلها, كه آن به شـيـوه فلسفى و حكمى نوشته شده و با روش زيبائى بطلان قياس و راى را به اثبات رسانيده اين كتاب به زبان فارسى است و سال فراغت از تاليف 1031 ق مى باشد.
مـنابع : الذريعه , 1/41, 4/301; الروضة النضرة , 255; مفسران شيعه , 139; كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب و الاسفار, 127.
حاشيه و شرح تفسير بيضاوى
اثر سيد وجيه الدين عبدالسلام علوى ( م ق 1037 ق ) از علماى عصر صفوى .
تفسير مورد بحث احتمالا در دو جلد به زبان عربى و شيوه ادبى و كلامى است .
مـفسر در اين تفسير به شرح و تعليقات خود بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى پرداخته است .
نـسـخه اين تفسير در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1312 ) موجود است كه پايان آن تا اوائل سوره توبه مى باشد.
منابع : الذريعة , 6/42; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس , 185.
انموذج العلوم (تفسير اثنى عشريه )
از شيخ محمد كاظم ( زنده در 1035 ق ) فرزند عبد على تنكابنى گيلانى ملقب به عبدالكاظم از فلاسفه و حكماى اماميه .
تـفـسـير مورد بحث فصل نخست از كتاب الاثنا عشريه يا انموذج العلوم است كه هر دو آنها متحد هستند.
اين كتاب به دوازده علم اختصاص يافته كه فصل اول آن در تفسير قرآن كريم است و بحث خويش را در كـلـيـات تـفـسير قرآن و علوم تاويل به سبك كلامى و فلسفى اختصاص داده است و در آن ميرداماد را به مناقشه كشانده و از شيخ بهائى دفاع نموده است .
شيخ محمد كاظم را دو كتاب ديگرى است به نام : 1) حاشية على تفسير فخر رازى , حاوى حواشى و تـعـليقاتى بر تفسير فخر رازى , كه با مذاق فلسفى خود حواشى بسيارى بر بعضى از تفسير آيات قرآن اثر فخر رازى نگاشته است .
2) حقايق سورة الفتح , در بيان حقايقى به شيوه فلسفى از سوره الفتح .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم با دو اجازه ( 1008 و 1010 ق ) به خط شيخ بهائى در ظهر آن موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 8/32 و 9/381; الذريعه , 1/119 و 15/266 - 267; طبقات اعلام الشيعة - الـروضـة الـنـضـره فى علماء الماءة الحادية عشرة , 462 - 463; رياض العلماء, 3/161; مستدركات اعيان الشيعة , 2/308; مجله تراثنا شماره اول سال دوم محرم سنه 1407 ق , 172 - 177.
الحاشية على تفسير الكشاف
از سيد عبدالرحمن ( زنده در 1040 ق ) فرزند عبدالحليم مرعشى محقق اديب و فاضل .
وى داراى مؤلفاتى در تفسير و علوم قرآن مى باشد.
تـفـسـيـر مـورد بحث تعليقات و شروح بر تفسير جاراللّه زمخشرى مى باشد شيخ آقابزرگ تهرانى مى نويسد ( حاشيه له على قول الزمخشرى فى الكشاف ). مـرعشى كتاب ديگرى به نام : تفسير آيه ان اللّه لا يغفر ان يشرك به , كه در آن آيه 48 سوره نساء را شرح و تفصيل كرده دارد.
نسخه اى از آن ضمن تفسير ديگرش از مخطوطات كتابخانه قولة مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعه , 4/324; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 317; فهرست كتابخانه قولة , 1/63; مفسران شيعه , 157.
سدرة المنتهى
اثـر سـيـد مـحـمـدبـاقر ( 956 - 1041 ق ) فرزند شمس الدين محمد حسينى استرآبادى قزوينى اصـفـهانى معروف به داماد متخلص به اشراق متولد در قزوين و متوفى در ( بئر مجنون ) بين راه كربلا و نجف , فيلسوف و رياضى دان و شاعر اديب شيعى .
تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه با مذاق فلسفى و عرفانى خويش به آنها پرداخته است .
نسخه اى از آن در كتابخانه برلين موجود است و نيز نسخه ديگرى در كتابخانه هندوستان است كه سيد اعجاز كنتورى در كشف الحجب بدان اشاره نموده است .
مـيـر سـيد محمدباقر داماد تفسيرهاى ديگرى دارد بدينقرار: 1) تاويل المقطعات , كه در تاويل و تـفـسير حروف مقطعه اوايل 29 سوره از قرآن است كه از دير زمان مورد توجه و اختلاف مفسران بوده و هنوز به نتيجه اى نرسيده است .
نسخه هائى از اين كتاب در دست است .
2) امـانـة الـهـى , در شـرح و بيان آيه انا عرضنا الامانة على السماوات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها نسخه اى از اين كتاب در مجلس شوراى اسلامى ( شماره 2859 ) موجود است و در 1315 ش به ضميمه 8 رساله ديگر در تهران چاپ سنگى شده است .
3) تفسير سورة الاخلاص , كه بر مذاق عرفانى و فلسفى خود به شرح و بسط سوره اخلاص پرداخته است .
نسخه هاى آن در مقدمه كتاب القبسات شيخ محمود بروجردى ذكر شده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 9/189; الاعلام , زركلى , 6/48; امل المل , 2/249; الذريعة , 12/153; سلافة الـعـصـر, 477; ريـاض الـعـلماء, 5/40; الروضة النضرة , 67; لؤلؤة البحرين , 132; كشف الحجب و الاسـتار اسماء الكتب , 307; ايضاح المكنون , 1/109 به بعد; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 90; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 9/93; مفسران شيعه , 148.
تفسير سوره هل اتى
از سـيـد مـعـزالدين محمد ( زنده در 1044 ق ) فرزند امير ظهيرالدين محمد حسينى اردستانى مشهور به ميرميران , حكيم متكلم از علماى شيه در حيدرآباد دكن .
تفسير مورد بحث را به دستور شيخ محمد بن خاتون عاملى به اسم سلطان دكن عبداللّه قطب شاه ( 1020 - 1083 ق ) به زبان فارسى تاليف كرده و آن را تفسير قطبشاهى موسوم كرده است .
اين تفسير شامل يك ديباچه و سه مقدمه و تفسير سوره هل اتى مى باشد.
نـفـيـس تـرين نسخه هاى خطى نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به ( شماره 1257 ) وقفى ابن خاتون سال 1067 ق مى باشد.
مـنابع : الذريعة , 4/343; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 137, 1/437; مفسران شيعه , 155.
اماطة اللثام عن اليات الواردة فى الصيام
مـجـهـول الـمفسر ( زنده در 1046 ق ) مؤلف از مفسران شيعه و محققين عصر صفوى در قزوين است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در شرح و تفسير و بيان احكام و فقه آيات صوم است با ذكر روايات و اخـبار از ائمه اطهار (ع ) و نقل اقوال و فتاوى علماى اعلام در احكام مسائل روزه كه با سه فصل آغاز گرديده است : 1 ـ اخبار وارده در وجوب روزه .
2 ـ وجه تسميه شهر رمضان .
3 ـ اخبار مخصوص شب قدر و بيان آن .
نسخه خطى اين تفسير در مدرسه سپهسالار در تهران موجود است و نيز مؤلف فهرست كتابخانه آن مـدرسـه احـتمال داده است كه اين تفسير از مؤلفات شيخ حسن بن ابراهيم عبدالعالى ميسى باشد ولى شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را بسيار بعيد دانسته است .
ايـن تـفسير در 1046 ق به خواهش بعضى از امراء عصر شاه صفى صفوى تحت عنوان ترجمه رفع اللئام به فارسى ترجمه شده است .
منابع : الذريعة , 2/304; معجم الدراسات القرآنية , 27; مفسران شيعه , 156.
الفرات النمير فى تفسير الكتاب المنير
اثـر شـيخ المطهر ( م 1039 يا 1048 يا 1049 ق ) فرزند على بن محمد ضمدى يمانى از مفسران و متكلمين زيديه اديب نحوى .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در يك جلد بزرگ مى باشد.
مـفـسر با مشرب زيدى خويش به تفسير ايات قرآن مى پردازد و نيز عمده بحث گفتار خود را در وجوه و اعراب و بلاغت قرآن اختصاص داده است .
شـيـخ الاسلام محمد شوكانى در وصف اين تفسير مى نويسد: ( تفسير مفيد جدا مع اختصاره يدل عـلـى قـوة مـلكة صاحب الترجمة فى العلوم و رسوخ قدمه فى فنون عدة و كان مشهورا بالذكاء و الفطنة وجودة الحفظ ) نسخه هاى اين تفسير امروزه در يمن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى و از منابع مفسران زيديه مى باشد.
شـيخ المطهر را تفسير ديگرى ذكر كرده اند به نام : قصيدة جامعة لسور القرآن , منظومه اى تفسير مانند در خواص سوره هاى قرآن و اسباب نزول و مكان آن و ساير خصوصيات .
نسخه هاى خطى آن در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنابع : الاعلام , 7/253; ايضاح المكنون , 2/181; البدر الطالع , 2/310; خلاصة الاثر, 4/403; معجم المؤلفين , 12/295; مؤلفات الزيدية , 2/316; هدية العارفين , 2/462.
تفسير صدرالمتالهين شيرازى
اثـر صـدرالـديـن مـحـمد ( شيراز 979 - بصره 1050 ق ) فرزند ابراهيم بن يحيى قوامى شيرازى مـعروف به صدرالمتالهين و ملاصدراى شيرازى مجدد فلسفه , از مشاهير حكماء اسلامى و اعاظم علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در چند جلد به زبان عربى و شيوه فلسفى و كلامى و سبك اشراقى مى باشد.
مـلاصدرا نخست بعضى از آيات قرآن و سوره هاى مناسب را كه امكان خوض در مباحث فلسفى و عرفانى داشته انتخاب نموده سپس به تفسير آنها مى پردازد.
لـذا تـفـسير او شامل بخشى از قرآن است كه آنها عبارتند از سوره حديد, سوره اعلى , آية الكرسى , سوره نور, سوره سجده , سوره واقعه , سوره زلزال و سوره جمعه .
بـعـد از سـال 1041 ق مـفسر تصميم به تفسير تمامى قرآن مى گيرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغايت آيه 65 سوره بقره ( و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم فى السبت ) ديگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات يافت و در همان سامان به خاك سپرده شد.
نسخه اى از آن از مخطوطات كتابخانه كاتب ابن سطور در قزوين و نسخه هاى متعدد در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و كتابخانه مرعشيه قم موجود است .
اين تفسير نخستين بار سوره الواقعه و تفسير آيه النور در سال 1313 ق و بد بارها با بقيه سوره ها و مجموع تفسير در تهران چاپ سنگى شده است .
سـپـس آقـاى سيد عبداللّه فاطمى از سوره الحمد لغايت آيه ( يا ايها الناس اعبدوا ربكم ) در 456 صـفـحـه بـقـطـع وزيـرى بدون تاريخ طبع نموده و مجدد در سالهاى 1352 - 1367 ش توسط انتشارات بيدار قم در هفت مجلد طبع گرديده است .
مـلاصـدرا تفسيرهاى ديگرى نيز دارد بدين قرار: 1) اسرار اليات و انوارالبينات , كه در يك جلد به زبـان عـربى و به شيوه فلسفى شامل بخشى از آيات قرآن و در اسرار و نشانه هاى عظمت ربانى از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است .
نـسـخـه هـاى مـتعددى از آن در دست است و در سالهاى اخير به تصحيح محمد خواجوى طبع منقحى يافته است .
2) مـتـشابهات قرآن , كه در يك جلد به زبان عربى و به سبك عرفانى و فلسفى آيات متشابه را كه مـعـنـى آنها روشن نيست با مشرب فلسفى خود از راه مكاشفه و تاويل , بحث و تفسير نموده و در شش فصل تدوين كرده است .
نـسـخـه هـائى از آن موجود است : شماره 7577 كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , شماره 87 كتابخانه دانشگاه تهران .
3) حـاشـيـه و شـرح تـفـسير بيضاوى , در يك جلد به زبان عربى و شيوه فلسفى و عرفانى تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد بيضاوى ( م 685 ق ) را مورد بحث و شرح قرار داده است .
نسخه اى از آن از مخطوطات كتابخانه خديويه مصر موجود مى باشد.
مـنابع : الاعلام , 5/303; الروضة النضره , 291; ريحانة الادب , 3/417; فهرست الفبائى كتب خطى آسـتـان قـدس , 134; لوامع العارفين , تمامى صفحات ; مقدمه تفسير صدرالمتالهين بقلم محمد خواجوى , 9 - 131; الذريعة , 4/278 به بعد.
المصابيح الساطعة الانوار المجموعة فى تفسير الائمة الاطهار
اثر سيد عبداللّه ( م 1050 ق ) فرزند احمد شرفى يمانى , از علما و محدثين و مفسرين زيديه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در چند جلد كه از آخر سوره هاى قرآن آغاز نموده است شامل يك مقدمه كه آن را به علوم قرآن اختصاص داده است مى باشد.
سـپـس بـه تفسير آيات قرآن مجيد به شيوه كلامى و روائى و نقل از تفسيرهاى كهن مانند تفسير الـكشاف زمخشرى مى پردازد و در تفسير آيات به روايات و احاديث ائمه اطهار و اهل البيت (ع ) از طريق زيديه و مخصوصا از امام قاسم بن ابراهيم و فرزندش محمد بن ابراهيم استناد مى جويد.
نسخه هاى متعدد امروزه از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن در دست مى باشد.
تفسير ديگرى به سيد عبداللّه شرفى نسبت مى دهند به نام جواب اميرالمؤمنين على مسائل الشاك فـى الـقـرآن الـعـظيم , كه به شرح و تفسير آيات متشابه و كلمات غريب قرآن با مشرب زيدى و با استناد به احاديث و روايات وارده از ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
منبع : مؤلفات الزيدية , 1/369, 3/36.
بديع البيان لمعانى القرآن
مـفسر شيخ شمس الدين ابوالمعانى محمد ( زنده در 1056 ق ) فرزند سديد الدين على بن شهاب بـن خـاتـون عاملى عينائى معروف به ابن خاتون , از علما و متكلمين اماميه جامع علوم اسلامى و وزير عبداللّه قطب شاه .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى در چند جلد بزرگ است .
مـفـسـر پـس از ذكر آيات قرآن مطالب خويش را تحت عنوان ( مترجم گويد ) مى آورد, سپس با عـناوينى چون ( فضيلت آيه ) و ( التفسير بما قاله المفسرون ) و ( التفسير بالاحاديث المرويه ) و ( خلاصة المعنى ) با ذكر اقوال چند نفر از مفسرين بزرگ به تفسير آيه مى پردازد.
جـلد اول اين تفسير شامل سوره فاتحه و نسخه عصر مؤلف داراى حواشى از مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 1628 ) موجود است .
مـنـابع : امل المل , 1/169; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 512; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم , 5/31; رياض العلماء 5/134.
لطائف غيبى و عواطف لاريبى (تفسير آيات العقايد) از سيد نظام الدين احمد ( م ح 1060 ق ) فرزند
زين العابدين علوى عاملى , حكيم متاله محقق .
داراى اجازه مورخه 1018 ق از شيخ بهائى و اجازه مورخه 1017 ق از ميرداماد.
تـفـسـير مورد بحث به زبان فارسى در يك مجلد و اختصاص دارد به آيات متعلق به اصول دين و اعتقادات مذهب كه آيات توحيد و امثال آنها را از سوره هاى مختلف قرآن جمع نموده و به تفسير و شرح آنها پرداخته است .
مـفـسر در مقدمه خويش آن را چنين وصف نموده است : در اين كتاب جمع آيات فرقانى و ثمرات ريـاض آسـمـانـى كـه در بـاب ذات و صفات حضرت بارى جل جلاله خواه ثبوتى و خواه سلبى و هـمـچـنـين در ساير صفات فعلى حق تعالى و همچنين در باقى امور اعتقاديه از نبوت و امامت و مـعـاد و غير ذالك كه از مراتب عليه و درجات سنيه كه تقليد در آنها روا نيست به ترتيبى كامل و توصيفى شامل و شرح غوامضى كه در طى آنها منطوى است با نكات قدسيه و اشارات عقليه كه از مدارك افهام و مدارج اوهام متعالى است شده ايم .
ايـن تـفسير كه به شيوه فلسفى و كلامى تاليف گرديده و در آن روش از صدرالمتالهين شيرازى پـيـروى كـرده و از استادش شيخ بهائى انتقاد مى كند و در نحوه تفسير از متعصبين فلسفى پدر زنش ميرداماد است .
و نيز در آياتى كه دلالت بر اهل بهشت و دوزخ دارند بحث و تفسير كرده اند.
و كتاب خود را به شاه صفى صفوى ( 1038 - 1052 ق ) اهداء كرده است .
نـسـخـه چرك نويس اصل به خط نستعليق مفسر بدون افتادگى و داراى قلم زدگى ها و تغيير و تـبـديل از مخطوطات كتابخانه اهدائى سيد محمد مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 74 ) نسخه پـاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه ( شماره 24 ) نسخه پاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه ( شماره 24 ) موجود است .
نسخه ديگرى از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1383 ) مى باشد.
و در 1369 ق به اهتمام و مقدمه سيد جمال الدين ميرداماد به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 2/593; امل المل , 1/33; تتميم امل المل , 62; الذريعة , 18/317; الروضة الـنـضـرة , 27; ريـاض الـعـلماء, 1/39; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضـوى , 483, 1/543; فـهـرسـت كـتـابـخـانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران , 1/88; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , احمد منزوى , 1/57; معجم رجال الحديث , 2/122; مفسران شيعه , 148.
حاشيه و شرح تفسير بيضاوى
اثر مولى عبدالحكيم ( م 1067 ق ) فرزند شمس الدين محمد سيالكوتى پنجابى , از متكلمين شيعه در هندوستان و فحول علماى اماميه .
بعضى او را سنى يا حنفى مذهب مى دانند ولى كتاب او در امامت و اثبات ادله شيعه در امامت رافع هرگونه ترديد در استقامت اوست .
ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء گويد او مستتر به تسنن بود تقية و اثنى عشرى است باطنا.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مفسر در اين اثر شرح و تعليقات گرانقدرى بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى نگاشته است و نيز نسخه هاى نفيس امروزه از اين تفسير در دست مى باشد.
اين كتاب نخستين بار در 1270 ق در حاشيه تفسير انوار التنزيل بيضاوى در آستانه طبع گرديده است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/458; ابجد العلوم , 3/233; الاعلام , 3/283; خلاصة الاثر, 2/318; الذريعة , 6/42; الـروضـة الـنـضـرة , 314; ريـاض الـعلماء, 3/77; فهرست الازهرية , 1/221; كشف الظنون , 1/1148; معجم المطبوعات , 1/1068; معجم المؤلفين , 5/95; هدية العارفين , 1/504.
العروة الوثقى
از مـيـرزا ابراهيم ( م 1070 ق ) فرزند صدرالمتالهين ملاصدرا شيرازى , از فلاسفه شيعه و علماى اماميه .
او از مخالفين سرسخت مشرب فلسفى و طريقت پدر خود بود.
تـفـسـيـر مورد بحث با مشرب فلسفى خود و بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و بر خلاف تفسير پدرش مى باشد.
مـيـرزا ابـراهـيـم تفسير ديگرى به نام آية الكرسى دارد كه شيخ عبدالنبى قزوينى نسخه اى از آن داشته و مى گويد: له رسالة انيعة و عجالة دقيقة فى تفسير آية الكرسى مد حقق و دقق و عمق .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 2/202; تتميم امل المل , 51; الذريعة , 15/249; الروضة النضرة , 8; رياض العلماء, 1/26; لؤلؤة البحرين , 132; معجم الدراسات القرآنية , 198.
تفسير الائمة لهداية الامة
اثـر شـيـخ مـحمد رضا ( زنده در 1073 ق ) فرزند شيخ عبدالحسين نصيرى طوسى اصفهانى , از مفسران و علماى اماميه در عصر صفوى و از اخباريون تندرو.
تفسير مورد بحث درسى مجلد بزرگ به فارسى و عربى تاليف گرديده است .
شـيـوه مـفـسـر روائى چـنـد آيه از قرآن كريم را ذكر نموده سپس به ترجمه فارسى آيات مذكور مـى پردازد و بعد تفسير و تاويل آيه ياد شده را بيان مى نمايد و هنگام ذكر احاديث و روايات مربوط بـه آيـه احـاديث را به فارسى ترجمه نموده و متن تفسير خويش را در بيان آيه به عربى قرار داده است .
تفسير آيات ياد شده را در چند فصل تقسيم كرده است .
فصل فضائل آيات سپس فصل خواص آيه و بعد شان نزول آيه و امثال آنها و غالبا از تفسيرهاى فرات كـوفـى و تـفـسـيـر امام حسن عسگرى و تفسير قمى و تفسير عياشى و بيضاوى و كتاب احتجاج طـبـرسـى و مـكـارم الاخلاق نقل مى نمايد و هنگام نقل بعضى از احاديث , او خود را از ذريه شيخ الطائفه شيخ طوسى معرفى و چنين ياد مى كند ( قال جدنا الا مجد العالم المتعلم بعلوم الصادقين الشيخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسى ). مـجلد اول اين تفسير شامل ديباچه در بيان مقدمات سپس حاوى بيست فصل مى باشد كه متعلق به مسائل قرآن است .
و بعد به تفسير سوره الفاتحه مى پردازد و چند آيه از سوره بقره .
مجلد دوم اين تفسير قسمتى از سوره بقره تا پايان سوره هود را دربردارد.
يـك دوره از ايـن تـفـسير كه بعضى از مجلدات آن به خط مؤلف مى باشد در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كربلا و بعضى از مجلدات آن در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا وجود دارد.
شيخ آقابزرگ تهرانى از قول شيخ ابوالمجد آقا رضا اصفهانى در الذريعة مى نويسد پانزده مجلد اين تفسير در كتابخانه قزوينيه اصفهان موجود بوده و چند مجلد در كتابخانه ملى تهران موجود است و سـه مـجـلـد ايـن تفسير در كتابخانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 11 ) و آن شامل سـوره هـاى كـهف و مريم و طه و شماره 12 شامل سوره هاى انبياء و حج و مؤمنون و شماره 1140 شامل سوره هاى توبه و يونس و هود مى باشد.
شيخ محمدرضا نصيرى طوسى داراى سه تفسير ديگر است : 1) كشف اليات , به زبان فارسى مرتب به 28 كتاب و هر كتاب به هيجده باب كه به تفسير آيات پرداخته است .
2) مـخـتصر تفسير الائمه , به زبان فارسى در شش مجلد به شيوه روائى است و آن تلخيص تفسير الائمه لهداية الامة است .
3) ترجمة القرآن , كه ترجمه قرآن به اضافه مختصر توضيحاتى كه ذيل آيات داده است .
مـنـابـع : الـذريـعة , 4/236; الروضة النضرة , 221; كربلا فى حاضرها و ماضيها ( خطى ); فهرست كتابخانه اهدائى , 1/47, 2/697; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/26; معجم الدراسات القرآنية , 78; مفسران شيعه , 139.
اسرار اليات
اثـر آخـونـد شـمـس الـدين محمد لاهيجى گيلانى معروف به ملا شمسا ( زنده در 1074 ق ) از فلاسفه و حكماى عصر خويش .
در تفسير مورد بحث مفسر گفتار خود را به اسرار آيات قرآن اختصاص داده و سخن خويش را به كليات امور قرآن پرداخته است .
براى شمس الدين محمد لاهيجى دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تفسير سوره هل اتى , كه در شرح و تفسير سوره هل اتى تاليف شده است .
نسخه خط مؤلف با خط خوردگى از مخطوطات كاتب اين سطور در كربلاست .
2) تـفـسـيـر اخـلاص , مفسر با مشرب فلسفى و عرفانى خود به شرح و بيان آيات سورة الاخلاص پـرداخـتـه اسـت , نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8991 ) موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/351; الروضة النضرة , 266; ريحانة الادب , 5/383; دائرة المعارف الاسلامية الشيعة , 4/70; مفسران شيعه , 154.
تفسير ابن خاندار
اثـر شـيخ حسين ( 1012 - 1076 ق ) فرزند شهاب الدين حيدر خاندار كركى عاملى , از شعرا و ادباء شيعى , محقق حكيم و متكلم اخبارى .
تـفـسير مورد بحث حاشيه و تعليقاتى است به شيوه اخبارى بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
شرح حال نويسان در فهرست مؤلفات مفسر از آن نام برده اند و نيز حر عاملى معاصر خاندار و سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعه آن را ذكر كرده اند.
و قسمتى از اشعار وى را كه در رثاء و مدح ائمه معصومين است از ديوان او نقل كرده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 6/36; امل المل , 1/70; الذريعة , 4/243, 6/41; الروضة النضرة , 169; رياض الـعـلـمـاء, 2/75; سلافة العصر, 347; تاريخ كرك نوح , 114; معجم رجال الحديث , 5/269; معجم الدراسات القرآنيه , 132; مفسران شيعه , 146.
مقتبس الانوار من الائمة الاطهار فى تفسير القرآن
از شيخ محمد مؤمن ( م 1077 ق ) فرزند شاه قاسم سبزوارى خراسانى , از علماى حديث و مفسران عصر خويش اخبارى متتبع .
ايـن تـفـسير به زبان عربى و بر اساس مشرب اخبارى تدوين شده و در شرح و بيان آيات از تفسير مجمع البيان از كلام بهره گرفته شده است .
تـفسير مزبور داراى ديباچه و مقدمه در چند فصل مى باشد: فصل اول , در عدم تواتر قرآن و اينكه قرآن منزل بر پيغمبر (ص ) بوده است .
فـصـل دوم : در عـدم جـواز تـفـسير قرآن بجز از طريق احاديث و روايات وارده از طريق خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ). فصل سوم : در بيان وجوب عمل به اخبار بدان شكل كه علماى اخباريون بيان مى كنند.
و خاتمه : در بيان جواز اراده معانى متعدده حقيقى و مجازى از الفاظ قرآن كريم مى باشد و بعد به تفسير سوره الفاتحه پرداخته و بعد سوره بقره را تفسير نموده است .
و پـايان مجلد اول سوره اعراف است سپس آغاز مجلد دوم از سوره انفال مى باشد و هنگامى كه به آيه 24 رسيده اجل به او مهلت تكميل نداده است .
نسخه اى به خط نسخ سيد على استرآبادى كه به امر مفسر پاك نويس مى كرده در 1077 ق از براى مفسر طلب مغفرت نموده و اين نسخه كه داراى حواشى به خط مفسر و به امضاء ( منه عفى عنه ) دارد از مخطوطات كتابخانه مدرسه سپهسالار مى باشد.
مـنـابـع : امـل الـمل , 296; الذريعة , 22/17; الروضة النضرة , 593; رياض العلماء, 5/154; فهرست مدرسه سپهسالار, 1/175; معجم الدراسات القرآنيه , 286; معجم رجال الحديث , 18/82; مفسران شيعه , 144.
| | | |
تفسير صنعانى
اثر امام المنصور باللّه القاسم ( 967 - 1029 ق ) فرزند محمد بن على حسنى صنعانى از ائمه زيديه و سلاطين يمن , فقيه و مفسر.
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى در چند مجلد شامل سوره الحمد لغايت سوره المائده بر مذاق زيديه .
مـفـسـر هنگام تفسير آيات احكام بحث خويش را مبسوط نموده و فقه آيه را نيز كاملا بيان داشته است .
نسخه هاى متعدد از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن در دست مى باشد.
صـنـعـانى داراى تفسير ديگرى نيز هست به نام اجوبة مسائل الشاك فى القرآن , اين تفسير شامل شـرح و بـيـان بعضى از آيات مشكله و متشابهه قرآن كه بعضى از فضلا و آحاد ملت از مفسر سؤال كرده اند و او به آنها پاسخ داده و علامه عبداللّه بن احمد شرفى آنها را در كتابى به نام تفسير الشاك فى القرآن جمع نموده است .
منابع : الاعلام , 5/182; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/47; ايضاح المكنون , 2/469; بـلـوغ الـمرام , 65; الذريعة , 2/3; معجم المؤلفين , 8/120; مؤلفات الزيديه , 1/311; هدية العارفين , 1/833.
عروة الوثقى
اثـر شـيخ بهاءالدين محمد ( 952 - 1030 ق ) فرزند عزالدين حسين عاملى جبعى معروف به شيخ بهائى , از نوابغ علماى شيعه و مفسران اماميه و اديب شاعر و رياضى دان .
تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه كه شامل سوره الفاتحه و قسمتى از سوره بقره مى باشد.
اين تفسير به شيوه جامع ادبى و روان تاليف شده است .
نسخه هاى زيادى از آن در دست است از جمله پنج نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى كهن ترين آنها مورخه 1028 ق ( شماره 9058 ) است .
اين تفسير در 1319 ق با سه كتاب ديگر شيخ بهائى به نامهاى 1 - حبل المتين فى احكام الدين .
2 ـ الفرائض البهائية فى الارث .
3 ـ تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين در تهران چاپ سنگى گرديده است .
شـيخ بهائى را چند تفسير ديگر ذكر كرده اند بدين شرح : 1) حاشية على تفسير القاضى بيضاوى , و آن حواشى و تعليقات چندى است بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
نسخه هائى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 6612 ) و كتابخانه ملك تهران ( شماره 2655 ) و كتابخانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 22 ) موجود است .
2) حواشى الكشاف , كه تفسير كشاف زمخشرى را تعليقاتى افزوده است .
3) جـوابـات ثـلاث فى مسائل تفسيريه , در جواب برادرش شيخ عبدالصمد شامل تفسير سه آيه از آيات قرآن .
4) الاسئلة التفسيريه , كه در پاسخ صالح بحرانى جزائرى نوشته و گفته اند كه دو كتاب اخير - كه آنـهـا را نـمـى تـوان تـفسير گفت - متحد و يكى هستند زيرا آيات سه گانه مورد تفسير هم يكى هـستند بدين شرح : و اتبعوا ما تتلوا الشياطين على ملك سليمان ( 102, بقره ); و ربنا انى اسكتت من ذريتى بواد غير ذى رزغ ( 37, ابراهيم ); الخبيثات للخبيثين و الطيبات للطيبين ( 26, نور ); 5) عـيـن الحياة و آن مانند تفسير صافى ولى و جيز اللفظ و قليل المؤونة و صغير الحجم و جليل الـمـعـونـة كه خود گويد اقل الخلق بضاعة و اكثرهم اضاعة براى برادران دينى كه از او خواسته بودند تاليف نموده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1350 ) محفوظ است .
6) تـفسير شرح قاضى بيضاوى , كه گويا با كتاب ديگر او حاشية على تفسير القاضى بيضاوى يكى باشد ولى يك نسخه از آن در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
7) تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين , نام ديگر آن مجمع النورين و مطلع النيرين است , كـه اختصاص به تفسير آيات الاحكام و فقه قرآنى دارد و آن را بعد از كتاب فقهى خود به نام حبل المتين نگاشته است .
و در آن از احاديث و روايات مورد وثوق علماى متاخر ياد كرده كه بر مقدمه و چهار منهج مبتنى و شامل حدود چهارصد حديث مى باشد.
منابع : ادب الطف او شعراء الحسين , 5/94; اعيان الشيعة , 9/234; امل المل , 1/159; تاريخ عالم آراء عـباسى , 2/967; جامع الرواة 2/100; الذريعة , 15/252; روضات الجنات , 7/56; الروضة النضرة فى عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة , 85; رياض العلماء, 5/88; ريحانة الادب , 3/301; سلافة العصر, 289; طـرائق الحقائق , 1/137; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 403, 11/642; الـكـنـى و الالـقـاب , 2/100; لـؤلؤة البحرين , 16; مجمع الفصحاء, 2/8; معجم الدراسات القرآنية , 199; مفسران شيعه , 152; نجوم السماء, 28.
حاشيه بر تفسير بيضاوى
از سيد حسين ( م 1030 ق ) فرزند حسن حسينى خلخالى حكيم متاله رياضى دان مفسر شيعى .
وى جامع فنون بوده و در علوم عقلانيه از خود آثار زيادى باقى گذاشته است .
تـفسير مورد بحث حواشى و تعليقات نفيس بر تفسير انوار التنزيل قاضى بيضاوى است كه حاجى خـلـيـفه در كتاب خويش كشف الظنون مى گويد ( حاشيه بر انوار التنزيل را از سوره يس شروع نموده تا پايان قرآن كريم ختم كرده است ) تفسير خلخالى بر تمام قرآن است و نيز قسمت اول در كـتـابخانه مركزى آستان قدس رضوى از سوره مباركه فاتحة الكتاب تا نيمه آيه ( و حيث ما كنتم فـولـوا وجـوهكم شطره ) ( 145, بقره ) موجود است و نيز قسمتى از سوره آل عمران ضميمه اين نسخه مى باشند.
مـنـابع : الذريعة , 6/41; الروضة النضرة , 165; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قـدس رضـوى , 186, 1/477; كشف الظنون , 1/192 به بعد; معجم الدراسات القرآنيه , 131; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/221, 319; هدية العارفين , 1/291; مفسران شيعه , 145.
تفسير قطب شاهى
اثر مولانا محمد شاه قاضى يزدى ( زنده در 1031 ق ) از علما و مفسران شيعه در هندوستان .
تفسير مورد بحث از قاضى يزدى به نام سلطان محمد قطب شاه فرزند سلطان محمد قلى كه در هـنـدوسـتـان بـعـد از پدرش به تخت سلطنت نشست ( 1020 - 1030 ق ) به زبان فارسى است و اختصاص به آيات احكام قرآن كريم و فقه قرآن يافته و سال فراغت از تاليف 1021 ق مى باشد.
قـاضـى يزدى تفسير ديگرى به نام آيه 40 از سوره شورى دارد: و جزاء سيئة سيئة مثلها, كه آن به شـيـوه فلسفى و حكمى نوشته شده و با روش زيبائى بطلان قياس و راى را به اثبات رسانيده اين كتاب به زبان فارسى است و سال فراغت از تاليف 1031 ق مى باشد.
مـنابع : الذريعه , 1/41, 4/301; الروضة النضرة , 255; مفسران شيعه , 139; كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب و الاسفار, 127.
حاشيه و شرح تفسير بيضاوى
اثر سيد وجيه الدين عبدالسلام علوى ( م ق 1037 ق ) از علماى عصر صفوى .
تفسير مورد بحث احتمالا در دو جلد به زبان عربى و شيوه ادبى و كلامى است .
مـفسر در اين تفسير به شرح و تعليقات خود بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى پرداخته است .
نـسـخه اين تفسير در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1312 ) موجود است كه پايان آن تا اوائل سوره توبه مى باشد.
منابع : الذريعة , 6/42; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس , 185.
انموذج العلوم (تفسير اثنى عشريه )
از شيخ محمد كاظم ( زنده در 1035 ق ) فرزند عبد على تنكابنى گيلانى ملقب به عبدالكاظم از فلاسفه و حكماى اماميه .
تـفـسـير مورد بحث فصل نخست از كتاب الاثنا عشريه يا انموذج العلوم است كه هر دو آنها متحد هستند.
اين كتاب به دوازده علم اختصاص يافته كه فصل اول آن در تفسير قرآن كريم است و بحث خويش را در كـلـيـات تـفـسير قرآن و علوم تاويل به سبك كلامى و فلسفى اختصاص داده است و در آن ميرداماد را به مناقشه كشانده و از شيخ بهائى دفاع نموده است .
شيخ محمد كاظم را دو كتاب ديگرى است به نام : 1) حاشية على تفسير فخر رازى , حاوى حواشى و تـعـليقاتى بر تفسير فخر رازى , كه با مذاق فلسفى خود حواشى بسيارى بر بعضى از تفسير آيات قرآن اثر فخر رازى نگاشته است .
2) حقايق سورة الفتح , در بيان حقايقى به شيوه فلسفى از سوره الفتح .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم با دو اجازه ( 1008 و 1010 ق ) به خط شيخ بهائى در ظهر آن موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 8/32 و 9/381; الذريعه , 1/119 و 15/266 - 267; طبقات اعلام الشيعة - الـروضـة الـنـضـره فى علماء الماءة الحادية عشرة , 462 - 463; رياض العلماء, 3/161; مستدركات اعيان الشيعة , 2/308; مجله تراثنا شماره اول سال دوم محرم سنه 1407 ق , 172 - 177.
الحاشية على تفسير الكشاف
از سيد عبدالرحمن ( زنده در 1040 ق ) فرزند عبدالحليم مرعشى محقق اديب و فاضل .
وى داراى مؤلفاتى در تفسير و علوم قرآن مى باشد.
تـفـسـيـر مـورد بحث تعليقات و شروح بر تفسير جاراللّه زمخشرى مى باشد شيخ آقابزرگ تهرانى مى نويسد ( حاشيه له على قول الزمخشرى فى الكشاف ). مـرعشى كتاب ديگرى به نام : تفسير آيه ان اللّه لا يغفر ان يشرك به , كه در آن آيه 48 سوره نساء را شرح و تفصيل كرده دارد.
نسخه اى از آن ضمن تفسير ديگرش از مخطوطات كتابخانه قولة مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعه , 4/324; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 317; فهرست كتابخانه قولة , 1/63; مفسران شيعه , 157.
سدرة المنتهى
اثـر سـيـد مـحـمـدبـاقر ( 956 - 1041 ق ) فرزند شمس الدين محمد حسينى استرآبادى قزوينى اصـفـهانى معروف به داماد متخلص به اشراق متولد در قزوين و متوفى در ( بئر مجنون ) بين راه كربلا و نجف , فيلسوف و رياضى دان و شاعر اديب شيعى .
تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه با مذاق فلسفى و عرفانى خويش به آنها پرداخته است .
نسخه اى از آن در كتابخانه برلين موجود است و نيز نسخه ديگرى در كتابخانه هندوستان است كه سيد اعجاز كنتورى در كشف الحجب بدان اشاره نموده است .
مـيـر سـيد محمدباقر داماد تفسيرهاى ديگرى دارد بدينقرار: 1) تاويل المقطعات , كه در تاويل و تـفـسير حروف مقطعه اوايل 29 سوره از قرآن است كه از دير زمان مورد توجه و اختلاف مفسران بوده و هنوز به نتيجه اى نرسيده است .
نسخه هائى از اين كتاب در دست است .
2) امـانـة الـهـى , در شـرح و بيان آيه انا عرضنا الامانة على السماوات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها نسخه اى از اين كتاب در مجلس شوراى اسلامى ( شماره 2859 ) موجود است و در 1315 ش به ضميمه 8 رساله ديگر در تهران چاپ سنگى شده است .
3) تفسير سورة الاخلاص , كه بر مذاق عرفانى و فلسفى خود به شرح و بسط سوره اخلاص پرداخته است .
نسخه هاى آن در مقدمه كتاب القبسات شيخ محمود بروجردى ذكر شده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 9/189; الاعلام , زركلى , 6/48; امل المل , 2/249; الذريعة , 12/153; سلافة الـعـصـر, 477; ريـاض الـعـلماء, 5/40; الروضة النضرة , 67; لؤلؤة البحرين , 132; كشف الحجب و الاسـتار اسماء الكتب , 307; ايضاح المكنون , 1/109 به بعد; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 90; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 9/93; مفسران شيعه , 148.
تفسير سوره هل اتى
از سـيـد مـعـزالدين محمد ( زنده در 1044 ق ) فرزند امير ظهيرالدين محمد حسينى اردستانى مشهور به ميرميران , حكيم متكلم از علماى شيه در حيدرآباد دكن .
تفسير مورد بحث را به دستور شيخ محمد بن خاتون عاملى به اسم سلطان دكن عبداللّه قطب شاه ( 1020 - 1083 ق ) به زبان فارسى تاليف كرده و آن را تفسير قطبشاهى موسوم كرده است .
اين تفسير شامل يك ديباچه و سه مقدمه و تفسير سوره هل اتى مى باشد.
نـفـيـس تـرين نسخه هاى خطى نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به ( شماره 1257 ) وقفى ابن خاتون سال 1067 ق مى باشد.
مـنابع : الذريعة , 4/343; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 137, 1/437; مفسران شيعه , 155.
اماطة اللثام عن اليات الواردة فى الصيام
مـجـهـول الـمفسر ( زنده در 1046 ق ) مؤلف از مفسران شيعه و محققين عصر صفوى در قزوين است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در شرح و تفسير و بيان احكام و فقه آيات صوم است با ذكر روايات و اخـبار از ائمه اطهار (ع ) و نقل اقوال و فتاوى علماى اعلام در احكام مسائل روزه كه با سه فصل آغاز گرديده است : 1 ـ اخبار وارده در وجوب روزه .
2 ـ وجه تسميه شهر رمضان .
3 ـ اخبار مخصوص شب قدر و بيان آن .
نسخه خطى اين تفسير در مدرسه سپهسالار در تهران موجود است و نيز مؤلف فهرست كتابخانه آن مـدرسـه احـتمال داده است كه اين تفسير از مؤلفات شيخ حسن بن ابراهيم عبدالعالى ميسى باشد ولى شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را بسيار بعيد دانسته است .
ايـن تـفسير در 1046 ق به خواهش بعضى از امراء عصر شاه صفى صفوى تحت عنوان ترجمه رفع اللئام به فارسى ترجمه شده است .
منابع : الذريعة , 2/304; معجم الدراسات القرآنية , 27; مفسران شيعه , 156.
الفرات النمير فى تفسير الكتاب المنير
اثـر شـيخ المطهر ( م 1039 يا 1048 يا 1049 ق ) فرزند على بن محمد ضمدى يمانى از مفسران و متكلمين زيديه اديب نحوى .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در يك جلد بزرگ مى باشد.
مـفـسر با مشرب زيدى خويش به تفسير ايات قرآن مى پردازد و نيز عمده بحث گفتار خود را در وجوه و اعراب و بلاغت قرآن اختصاص داده است .
شـيـخ الاسلام محمد شوكانى در وصف اين تفسير مى نويسد: ( تفسير مفيد جدا مع اختصاره يدل عـلـى قـوة مـلكة صاحب الترجمة فى العلوم و رسوخ قدمه فى فنون عدة و كان مشهورا بالذكاء و الفطنة وجودة الحفظ ) نسخه هاى اين تفسير امروزه در يمن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى و از منابع مفسران زيديه مى باشد.
شـيخ المطهر را تفسير ديگرى ذكر كرده اند به نام : قصيدة جامعة لسور القرآن , منظومه اى تفسير مانند در خواص سوره هاى قرآن و اسباب نزول و مكان آن و ساير خصوصيات .
نسخه هاى خطى آن در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنابع : الاعلام , 7/253; ايضاح المكنون , 2/181; البدر الطالع , 2/310; خلاصة الاثر, 4/403; معجم المؤلفين , 12/295; مؤلفات الزيدية , 2/316; هدية العارفين , 2/462.
تفسير صدرالمتالهين شيرازى
اثـر صـدرالـديـن مـحـمد ( شيراز 979 - بصره 1050 ق ) فرزند ابراهيم بن يحيى قوامى شيرازى مـعروف به صدرالمتالهين و ملاصدراى شيرازى مجدد فلسفه , از مشاهير حكماء اسلامى و اعاظم علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در چند جلد به زبان عربى و شيوه فلسفى و كلامى و سبك اشراقى مى باشد.
مـلاصدرا نخست بعضى از آيات قرآن و سوره هاى مناسب را كه امكان خوض در مباحث فلسفى و عرفانى داشته انتخاب نموده سپس به تفسير آنها مى پردازد.
لـذا تـفـسير او شامل بخشى از قرآن است كه آنها عبارتند از سوره حديد, سوره اعلى , آية الكرسى , سوره نور, سوره سجده , سوره واقعه , سوره زلزال و سوره جمعه .
بـعـد از سـال 1041 ق مـفسر تصميم به تفسير تمامى قرآن مى گيرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغايت آيه 65 سوره بقره ( و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم فى السبت ) ديگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات يافت و در همان سامان به خاك سپرده شد.
نسخه اى از آن از مخطوطات كتابخانه كاتب ابن سطور در قزوين و نسخه هاى متعدد در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و كتابخانه مرعشيه قم موجود است .
اين تفسير نخستين بار سوره الواقعه و تفسير آيه النور در سال 1313 ق و بد بارها با بقيه سوره ها و مجموع تفسير در تهران چاپ سنگى شده است .
سـپـس آقـاى سيد عبداللّه فاطمى از سوره الحمد لغايت آيه ( يا ايها الناس اعبدوا ربكم ) در 456 صـفـحـه بـقـطـع وزيـرى بدون تاريخ طبع نموده و مجدد در سالهاى 1352 - 1367 ش توسط انتشارات بيدار قم در هفت مجلد طبع گرديده است .
مـلاصـدرا تفسيرهاى ديگرى نيز دارد بدين قرار: 1) اسرار اليات و انوارالبينات , كه در يك جلد به زبـان عـربى و به شيوه فلسفى شامل بخشى از آيات قرآن و در اسرار و نشانه هاى عظمت ربانى از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است .
نـسـخـه هـاى مـتعددى از آن در دست است و در سالهاى اخير به تصحيح محمد خواجوى طبع منقحى يافته است .
2) مـتـشابهات قرآن , كه در يك جلد به زبان عربى و به سبك عرفانى و فلسفى آيات متشابه را كه مـعـنـى آنها روشن نيست با مشرب فلسفى خود از راه مكاشفه و تاويل , بحث و تفسير نموده و در شش فصل تدوين كرده است .
نـسـخـه هـائى از آن موجود است : شماره 7577 كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , شماره 87 كتابخانه دانشگاه تهران .
3) حـاشـيـه و شـرح تـفـسير بيضاوى , در يك جلد به زبان عربى و شيوه فلسفى و عرفانى تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد بيضاوى ( م 685 ق ) را مورد بحث و شرح قرار داده است .
نسخه اى از آن از مخطوطات كتابخانه خديويه مصر موجود مى باشد.
مـنابع : الاعلام , 5/303; الروضة النضره , 291; ريحانة الادب , 3/417; فهرست الفبائى كتب خطى آسـتـان قـدس , 134; لوامع العارفين , تمامى صفحات ; مقدمه تفسير صدرالمتالهين بقلم محمد خواجوى , 9 - 131; الذريعة , 4/278 به بعد.
المصابيح الساطعة الانوار المجموعة فى تفسير الائمة الاطهار
اثر سيد عبداللّه ( م 1050 ق ) فرزند احمد شرفى يمانى , از علما و محدثين و مفسرين زيديه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در چند جلد كه از آخر سوره هاى قرآن آغاز نموده است شامل يك مقدمه كه آن را به علوم قرآن اختصاص داده است مى باشد.
سـپـس بـه تفسير آيات قرآن مجيد به شيوه كلامى و روائى و نقل از تفسيرهاى كهن مانند تفسير الـكشاف زمخشرى مى پردازد و در تفسير آيات به روايات و احاديث ائمه اطهار و اهل البيت (ع ) از طريق زيديه و مخصوصا از امام قاسم بن ابراهيم و فرزندش محمد بن ابراهيم استناد مى جويد.
نسخه هاى متعدد امروزه از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن در دست مى باشد.
تفسير ديگرى به سيد عبداللّه شرفى نسبت مى دهند به نام جواب اميرالمؤمنين على مسائل الشاك فـى الـقـرآن الـعـظيم , كه به شرح و تفسير آيات متشابه و كلمات غريب قرآن با مشرب زيدى و با استناد به احاديث و روايات وارده از ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
منبع : مؤلفات الزيدية , 1/369, 3/36.
بديع البيان لمعانى القرآن
مـفسر شيخ شمس الدين ابوالمعانى محمد ( زنده در 1056 ق ) فرزند سديد الدين على بن شهاب بـن خـاتـون عاملى عينائى معروف به ابن خاتون , از علما و متكلمين اماميه جامع علوم اسلامى و وزير عبداللّه قطب شاه .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى در چند جلد بزرگ است .
مـفـسـر پـس از ذكر آيات قرآن مطالب خويش را تحت عنوان ( مترجم گويد ) مى آورد, سپس با عـناوينى چون ( فضيلت آيه ) و ( التفسير بما قاله المفسرون ) و ( التفسير بالاحاديث المرويه ) و ( خلاصة المعنى ) با ذكر اقوال چند نفر از مفسرين بزرگ به تفسير آيه مى پردازد.
جـلد اول اين تفسير شامل سوره فاتحه و نسخه عصر مؤلف داراى حواشى از مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 1628 ) موجود است .
مـنـابع : امل المل , 1/169; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 512; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم , 5/31; رياض العلماء 5/134.
لطائف غيبى و عواطف لاريبى (تفسير آيات العقايد) از سيد نظام الدين احمد ( م ح 1060 ق ) فرزند
زين العابدين علوى عاملى , حكيم متاله محقق .
داراى اجازه مورخه 1018 ق از شيخ بهائى و اجازه مورخه 1017 ق از ميرداماد.
تـفـسـير مورد بحث به زبان فارسى در يك مجلد و اختصاص دارد به آيات متعلق به اصول دين و اعتقادات مذهب كه آيات توحيد و امثال آنها را از سوره هاى مختلف قرآن جمع نموده و به تفسير و شرح آنها پرداخته است .
مـفـسر در مقدمه خويش آن را چنين وصف نموده است : در اين كتاب جمع آيات فرقانى و ثمرات ريـاض آسـمـانـى كـه در بـاب ذات و صفات حضرت بارى جل جلاله خواه ثبوتى و خواه سلبى و هـمـچـنـين در ساير صفات فعلى حق تعالى و همچنين در باقى امور اعتقاديه از نبوت و امامت و مـعـاد و غير ذالك كه از مراتب عليه و درجات سنيه كه تقليد در آنها روا نيست به ترتيبى كامل و توصيفى شامل و شرح غوامضى كه در طى آنها منطوى است با نكات قدسيه و اشارات عقليه كه از مدارك افهام و مدارج اوهام متعالى است شده ايم .
ايـن تـفسير كه به شيوه فلسفى و كلامى تاليف گرديده و در آن روش از صدرالمتالهين شيرازى پـيـروى كـرده و از استادش شيخ بهائى انتقاد مى كند و در نحوه تفسير از متعصبين فلسفى پدر زنش ميرداماد است .
و نيز در آياتى كه دلالت بر اهل بهشت و دوزخ دارند بحث و تفسير كرده اند.
و كتاب خود را به شاه صفى صفوى ( 1038 - 1052 ق ) اهداء كرده است .
نـسـخـه چرك نويس اصل به خط نستعليق مفسر بدون افتادگى و داراى قلم زدگى ها و تغيير و تـبـديل از مخطوطات كتابخانه اهدائى سيد محمد مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 74 ) نسخه پـاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه ( شماره 24 ) نسخه پاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه ( شماره 24 ) موجود است .
نسخه ديگرى از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1383 ) مى باشد.
و در 1369 ق به اهتمام و مقدمه سيد جمال الدين ميرداماد به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 2/593; امل المل , 1/33; تتميم امل المل , 62; الذريعة , 18/317; الروضة الـنـضـرة , 27; ريـاض الـعـلماء, 1/39; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضـوى , 483, 1/543; فـهـرسـت كـتـابـخـانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران , 1/88; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , احمد منزوى , 1/57; معجم رجال الحديث , 2/122; مفسران شيعه , 148.
حاشيه و شرح تفسير بيضاوى
اثر مولى عبدالحكيم ( م 1067 ق ) فرزند شمس الدين محمد سيالكوتى پنجابى , از متكلمين شيعه در هندوستان و فحول علماى اماميه .
بعضى او را سنى يا حنفى مذهب مى دانند ولى كتاب او در امامت و اثبات ادله شيعه در امامت رافع هرگونه ترديد در استقامت اوست .
ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء گويد او مستتر به تسنن بود تقية و اثنى عشرى است باطنا.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مفسر در اين اثر شرح و تعليقات گرانقدرى بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى نگاشته است و نيز نسخه هاى نفيس امروزه از اين تفسير در دست مى باشد.
اين كتاب نخستين بار در 1270 ق در حاشيه تفسير انوار التنزيل بيضاوى در آستانه طبع گرديده است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/458; ابجد العلوم , 3/233; الاعلام , 3/283; خلاصة الاثر, 2/318; الذريعة , 6/42; الـروضـة الـنـضـرة , 314; ريـاض الـعلماء, 3/77; فهرست الازهرية , 1/221; كشف الظنون , 1/1148; معجم المطبوعات , 1/1068; معجم المؤلفين , 5/95; هدية العارفين , 1/504.
العروة الوثقى
از مـيـرزا ابراهيم ( م 1070 ق ) فرزند صدرالمتالهين ملاصدرا شيرازى , از فلاسفه شيعه و علماى اماميه .
او از مخالفين سرسخت مشرب فلسفى و طريقت پدر خود بود.
تـفـسـيـر مورد بحث با مشرب فلسفى خود و بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و بر خلاف تفسير پدرش مى باشد.
مـيـرزا ابـراهـيـم تفسير ديگرى به نام آية الكرسى دارد كه شيخ عبدالنبى قزوينى نسخه اى از آن داشته و مى گويد: له رسالة انيعة و عجالة دقيقة فى تفسير آية الكرسى مد حقق و دقق و عمق .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 2/202; تتميم امل المل , 51; الذريعة , 15/249; الروضة النضرة , 8; رياض العلماء, 1/26; لؤلؤة البحرين , 132; معجم الدراسات القرآنية , 198.
تفسير الائمة لهداية الامة
اثـر شـيـخ مـحمد رضا ( زنده در 1073 ق ) فرزند شيخ عبدالحسين نصيرى طوسى اصفهانى , از مفسران و علماى اماميه در عصر صفوى و از اخباريون تندرو.
تفسير مورد بحث درسى مجلد بزرگ به فارسى و عربى تاليف گرديده است .
شـيـوه مـفـسـر روائى چـنـد آيه از قرآن كريم را ذكر نموده سپس به ترجمه فارسى آيات مذكور مـى پردازد و بعد تفسير و تاويل آيه ياد شده را بيان مى نمايد و هنگام ذكر احاديث و روايات مربوط بـه آيـه احـاديث را به فارسى ترجمه نموده و متن تفسير خويش را در بيان آيه به عربى قرار داده است .
تفسير آيات ياد شده را در چند فصل تقسيم كرده است .
فصل فضائل آيات سپس فصل خواص آيه و بعد شان نزول آيه و امثال آنها و غالبا از تفسيرهاى فرات كـوفـى و تـفـسـيـر امام حسن عسگرى و تفسير قمى و تفسير عياشى و بيضاوى و كتاب احتجاج طـبـرسـى و مـكـارم الاخلاق نقل مى نمايد و هنگام نقل بعضى از احاديث , او خود را از ذريه شيخ الطائفه شيخ طوسى معرفى و چنين ياد مى كند ( قال جدنا الا مجد العالم المتعلم بعلوم الصادقين الشيخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسى ). مـجلد اول اين تفسير شامل ديباچه در بيان مقدمات سپس حاوى بيست فصل مى باشد كه متعلق به مسائل قرآن است .
و بعد به تفسير سوره الفاتحه مى پردازد و چند آيه از سوره بقره .
مجلد دوم اين تفسير قسمتى از سوره بقره تا پايان سوره هود را دربردارد.
يـك دوره از ايـن تـفـسير كه بعضى از مجلدات آن به خط مؤلف مى باشد در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كربلا و بعضى از مجلدات آن در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا وجود دارد.
شيخ آقابزرگ تهرانى از قول شيخ ابوالمجد آقا رضا اصفهانى در الذريعة مى نويسد پانزده مجلد اين تفسير در كتابخانه قزوينيه اصفهان موجود بوده و چند مجلد در كتابخانه ملى تهران موجود است و سـه مـجـلـد ايـن تفسير در كتابخانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 11 ) و آن شامل سـوره هـاى كـهف و مريم و طه و شماره 12 شامل سوره هاى انبياء و حج و مؤمنون و شماره 1140 شامل سوره هاى توبه و يونس و هود مى باشد.
شيخ محمدرضا نصيرى طوسى داراى سه تفسير ديگر است : 1) كشف اليات , به زبان فارسى مرتب به 28 كتاب و هر كتاب به هيجده باب كه به تفسير آيات پرداخته است .
2) مـخـتصر تفسير الائمه , به زبان فارسى در شش مجلد به شيوه روائى است و آن تلخيص تفسير الائمه لهداية الامة است .
3) ترجمة القرآن , كه ترجمه قرآن به اضافه مختصر توضيحاتى كه ذيل آيات داده است .
مـنـابـع : الـذريـعة , 4/236; الروضة النضرة , 221; كربلا فى حاضرها و ماضيها ( خطى ); فهرست كتابخانه اهدائى , 1/47, 2/697; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/26; معجم الدراسات القرآنية , 78; مفسران شيعه , 139.
اسرار اليات
اثـر آخـونـد شـمـس الـدين محمد لاهيجى گيلانى معروف به ملا شمسا ( زنده در 1074 ق ) از فلاسفه و حكماى عصر خويش .
در تفسير مورد بحث مفسر گفتار خود را به اسرار آيات قرآن اختصاص داده و سخن خويش را به كليات امور قرآن پرداخته است .
براى شمس الدين محمد لاهيجى دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تفسير سوره هل اتى , كه در شرح و تفسير سوره هل اتى تاليف شده است .
نسخه خط مؤلف با خط خوردگى از مخطوطات كاتب اين سطور در كربلاست .
2) تـفـسـيـر اخـلاص , مفسر با مشرب فلسفى و عرفانى خود به شرح و بيان آيات سورة الاخلاص پـرداخـتـه اسـت , نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8991 ) موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/351; الروضة النضرة , 266; ريحانة الادب , 5/383; دائرة المعارف الاسلامية الشيعة , 4/70; مفسران شيعه , 154.
تفسير ابن خاندار
اثـر شـيخ حسين ( 1012 - 1076 ق ) فرزند شهاب الدين حيدر خاندار كركى عاملى , از شعرا و ادباء شيعى , محقق حكيم و متكلم اخبارى .
تـفـسير مورد بحث حاشيه و تعليقاتى است به شيوه اخبارى بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
شرح حال نويسان در فهرست مؤلفات مفسر از آن نام برده اند و نيز حر عاملى معاصر خاندار و سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعه آن را ذكر كرده اند.
و قسمتى از اشعار وى را كه در رثاء و مدح ائمه معصومين است از ديوان او نقل كرده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 6/36; امل المل , 1/70; الذريعة , 4/243, 6/41; الروضة النضرة , 169; رياض الـعـلـمـاء, 2/75; سلافة العصر, 347; تاريخ كرك نوح , 114; معجم رجال الحديث , 5/269; معجم الدراسات القرآنيه , 132; مفسران شيعه , 146.
مقتبس الانوار من الائمة الاطهار فى تفسير القرآن
از شيخ محمد مؤمن ( م 1077 ق ) فرزند شاه قاسم سبزوارى خراسانى , از علماى حديث و مفسران عصر خويش اخبارى متتبع .
ايـن تـفـسير به زبان عربى و بر اساس مشرب اخبارى تدوين شده و در شرح و بيان آيات از تفسير مجمع البيان از كلام بهره گرفته شده است .
تـفسير مزبور داراى ديباچه و مقدمه در چند فصل مى باشد: فصل اول , در عدم تواتر قرآن و اينكه قرآن منزل بر پيغمبر (ص ) بوده است .
فـصـل دوم : در عـدم جـواز تـفـسير قرآن بجز از طريق احاديث و روايات وارده از طريق خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ). فصل سوم : در بيان وجوب عمل به اخبار بدان شكل كه علماى اخباريون بيان مى كنند.
و خاتمه : در بيان جواز اراده معانى متعدده حقيقى و مجازى از الفاظ قرآن كريم مى باشد و بعد به تفسير سوره الفاتحه پرداخته و بعد سوره بقره را تفسير نموده است .
و پـايان مجلد اول سوره اعراف است سپس آغاز مجلد دوم از سوره انفال مى باشد و هنگامى كه به آيه 24 رسيده اجل به او مهلت تكميل نداده است .
نسخه اى به خط نسخ سيد على استرآبادى كه به امر مفسر پاك نويس مى كرده در 1077 ق از براى مفسر طلب مغفرت نموده و اين نسخه كه داراى حواشى به خط مفسر و به امضاء ( منه عفى عنه ) دارد از مخطوطات كتابخانه مدرسه سپهسالار مى باشد.
مـنـابـع : امـل الـمل , 296; الذريعة , 22/17; الروضة النضرة , 593; رياض العلماء, 5/154; فهرست مدرسه سپهسالار, 1/175; معجم الدراسات القرآنيه , 286; معجم رجال الحديث , 18/82; مفسران شيعه , 144.
| | | |
