البيان فى تفسير القرآن
اثرى مجهول المؤلف از تاليفات يكى از علماى شيعه كه در سال 576 ق زنده بوده است .
ايـن تـفـسـيـر در شـش جـلد كه قسمتهائى از شش مجلد در يك جلد بزرگ جمع گرديده و از مخطوطات كتابخانه شيخ عبدالحسين تهرانى ( شيخ العراقين ), ( م 1286 ق ) در كربلا مى باشد كه نسخه اى است منحصر به فرد به خط مؤلف مورخه 576 ق .
مـجـموعه اى كه در اين يك جلد گردآورى شده است شامل بخشى از اوائل جزء اول و قسمتى از آخـر مجلد دوم تفسير تا آيه 117 از سوره آل عمران است و در پايان اين قسمت آمده است : و افق الـفـراغ مـنه يوم السبت تاسع عشر شعبان سنة ست و سبعين و خمسمائة و نيز مجلد پنجم اين تـفـسير كه از آغاز سوره حم السجده تا پايان سوره المجادله است در اين مجموعه آمده است و در پايان آن آمده است تم المجلد الخامس و يتلوه المجلد السادس من اول سورة الحشر اين نسخه در 1375 ق به كتابخانه مدرسه جعفريه هندى در كربلا منتقل گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعـة , 3/173; كربلا فى حاضرها و ماضيها ( خطى ), معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامامية , 45; مفسران شيعة , 98.
البصائر فى وجوه و النظائر
از شـيـخ ظـهـيرالدين ابوجعفر محمد ( زنده در 577 ق ) فرزند محمود نيشابورى مفسر و اديب شيعى .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى در معانى مختلفه الفاظ قرآن كريم مرتب بر حروف الف باء داراى اصطلاحات تفسير است .
و بر حسب موضوع به چند فصل تقسيم شده است .
در فـهـرسـت آستان قدس رضوى درباره اين تفسير نوشته شده است : يكى از نسخ قديم و مهم فارسى كه بسيار كمياب است همين تفسير البصائر فى وجوه و نظاير مى باشد و اهميت آن از لحاظ تـطور زبان و نثر فارسى محتاج به شرح نيست زيرا كتابى كه در قرن ششم هجرى به زبان فارسى پاك خراسان نوشته شده باشد براى دوستداران زبان فارسى كتابى بدين خوبى و جامعيت در باب خـود تـاليف نشده است , از لحاظ موضوع و علوم قرآنى نيز بصائر كتاب پرارزش و نفيسى است به خـصـوص كـه شـيـوه تاليف و تدوين آن با ساير تفسيرها فرق دارد ( فهرست كتب خطى آستان قدس , 1/412 ). نـسـخـه هـاى متعددى از اين تفسير امروز در دست است از جمله نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1214 ) و نسخه موزه بريتانيا, نسخه كتابخانه پاريس , نسخه انجمن آسيايى بنگال .
مـنـابـع : الـذريـعـة , 3/122; فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران , 21; كشف الظنون , 1/246; مفسرين شيعه , 101; لباب الالباب , 233 و 619; فهرست ايوانف , 1/463.
بيان التنزيل
از رشـيـدالـديـن ابوعبداللّه محمد ( 489 - 588 ق ) فرزند على بن شهر آشوب سروى مازندرانى مـعـروف بـه ابن شهر آشوب در شهر سارى از توابع مازندران متولد شد و در حلب وفات يافت , از اعاظم علماى شيعه و از طرق اجازات ( دايرة المعارف تشيع , 1/337 ). تفسير مورد بحث در شان نزول آيات قرآن كريم است و از هر سوره بعضى از آيات آن را به شيوه اى پر فايده تفسير كرده است .
نسخه اى از آن نزد علامه مجلسى ( م 1111 ق ) بوده و از آن در بحارالانوار قسم تفسير نقل نموده اسـت و مى گويد كه اين تفسير على رغم صغيرالحجم بودن كثيرالفوائد است و مطالب نادرى را دارا مى باشد.
همين معنى را صاحب كشف الحجب و آقابزرگ تهرانى در الذريعة نقل كرده اند.
از ابـن شـهر آشوب دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تاويل متشابهات القرآن , كه آن را به نام متشابه الـقرآن و يا متشابه القرآن و ما اختلف العلماء فيه من اليات نيز ذكر كرده اند تفسيرى است در نوع خـود كـم نظير و به بيان آن عده از آيات متشابهات كه مفسران و علماء در تفسير و يا در حكم آيه اختلاف كرده اند پرداخته است .
ايـن كـتـاب به چند باب و چند فصل تقسيم گرديده كه عناوين توحيد و عدل و نبوت و امامت و مـفـردات از مـعاد و اصول فقه و احكام فقها در خصوص آيات و بالاخره باب نوادر مورد بحث قرار گرفته است .
اين تفسير در 1328 ق در تهران به چاپ رسيده است .
2) الاسـبـاب الـنزول على مذهب آل الرسول , ابن شهر آشوب از اين تفسير خود در مقدمه تفسير ديگرش ( متشابهات القرآن ) نام برده و آن دو را براى درك علوم قرآن در كنار هم قرار داده است ولى از اين تفسير فعلا نسخه اى موجود نيست .
منابع : اعيان الشيعة , 10/17; الاعلام , زركلى , 6/279; امل المل , 2/285; بغية الوعاة , 1/181; تاسيس الـشـيـعـة , 272; جـامـع الـرواة , 2/155; روضـات الجنات , 6/290; رياض العلماء, 5/124; طبقات الـمـفـسرين , داودى , 2/199; طبقات المفسرين , سيوطى , 37; الذريعة , 3/177; كشف الحجب و الاسـتـار; كـشـف الظنون , 1/77; لسان الميزان , 5/310; مقدمه معالم العلماء, 2; الوافى بالوفيات , 4/164; مفسران شيعه , 98; الثقات العيون فى سادس القرون , 273.
تفسير راوندى (تفسير عزالدين راوندى )
اثر امام عزالدين ابوالحسن على ( زنده در 589 ق ) فرزند امام ضياءالدين الرضا راوندى كاشانى , از اعاظم علما و مفسر و اديب و شاعر شيعى .
علوم قرآن و فنون ادب را از محضر پدرش و ديگران فراگرفت .
وى كرسى تدريس را در قم به خود اختصاص داد و از مشايخ جمال الدين ابونصر المتطبب است .
تـفـسـيـر وى در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى كه طى تفسيرهاى شيعى نقل گـرديـده و سـمعانى ( م 562 ق ) در الانساب ياد كرده كه با مفسر ملاقات داشته و تفسير وى را مشاهده كرده ولى در آن هنگام هنوز مشغول تاليف آن بوده است .
مـنـابـع : امل المل , 2/169; الانساب , سمعانى , 6/51; الثقات العيون , 198; الدرجات الرفيعه , 511; الذريعة , 4/282; ريحانة الادب , 4/11; مقدمه ديوان الامام ضياءالدين ابى الرضا راوندى ( كط - لب ); خاتمة المستدرك , 3/494.
تفسير ابن الكيال
اثر شيخ ابوعبداللّه محمد ( 515 - 597 ق ) فرزند محمد بن هارون معروف به ابن الكيال , از علماى اماميه .
( دايـرة الـمعارف تشيع , 1/359 ) اين تفسير در يك جلد به زبان عربى است كه طى كتب تفسير و فهارس بسيار نقل گرديده است و شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه عنوان مختصر التبيان را جدا از اين تفسير دانسته است .
تـفسيرهاى ديگرى از ابن الكيال نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) متشابه القرآن , كه به زبان عربى و در يك جلد به شيوه روائى و كلامى بوده .
2) مختصر التبيان فى تفسير القرآن , يا تفسير ابن الكيال .
3) اللحن الخفى و اللحن الجلى , كه در قراءآت و الحان و مخارج حروف مى باشد كه ابن الكيال در اين مورد تخصص كاملى داشته است .
منابع : امل المل , 2/311; تذكرة الحفاظ, 4/1348; الثقات العيون فى سادس القرون , 286; الذريعة , 4/245; رياض العلماء, 5/196; شذرات الذهب , 4/333; العبر, 3/120; معجم المؤلفين , 11/307.
مختصر التبيان
[ الـمـنـتـخـب مـن تـفـسير القرآن و النكت المستخرجة من كتاب التبيان ], اثر شيخ ابو عبداللّه فـخرالدين محمد ( 543 - 598 ق ) فرزند منصور بن احمد عجلى حلى معروف به ابن ادريس , از علماى شيعه و طرق اجازات اماميه .
( دايرة المعارف تشيع , 1/301 ) تفسير ابن ادريس در واقع تلخيصى از تفسير التبيان شيخ طوسى ( م 460 ق ) جد مادرى او مى باشد.
ابـن ادريس هنگامى كه به تفسير التبيان برخورد كرد به عظمت كار شيخ طوسى واقف گرديد و اين اثر مورد اعجاب و تقدير او قرار گرفت و مبادرت به تلخيص آن نمود.
فراغت از تاليف اين تفسير در 582 ق مى باشد.
ابن ادريس تعليقاتى هم بر تفسيرالتبيان دارد كه غير از اين تفسير است .
ابن ادريس نكات و طرايفى را از تفسير التبيان شيخ طوسى انتخاب و استخراج و جمع نموده است بدون اينكه تغييرى در الفاظ و تصرف در عبارات آنها بدهد.
نـسخه هاى متعدد خطى از اين تفسير موجود است از جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( به شـماره 8586 ) مورخ 640 ق يعنى 43 سال پس از تاليف و در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى مورخ 650 ق در كربلا و دو نسخه در كتابخانه مرعشى قم ( شماره 4584 ) مورخ 1092 ق .
ايـن تفسير از روى كهنترين نسخه آن در 1409 ق با تحقيق سيد مهدى رجائى از طرف كتابخانه مرعشى قم طبع و منتشر گرديده است .
تفسير ديگرى بنام التعليقات على تفسير التبيان از محمد بن ادريس در دست است در يك جلد به زبـان عـربـى شامل مجموعه اى از تعليقات و حواشى و ايرادات ابن ادريس بر تفسير التبيان شيخ طوسى .
اين تفسير با تفسير مختصر البيان فرق دارد.
نسخه كهن از اين تفسير در كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابع : امل المل , 2/243; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 305; الثقات العيون فى سادس القرون , 290; جامع الرواة , 2/65; الذريعة , 20/184; رياض العلماء, 5/31; رجال , ابن داود, 498; بحارالانوار, 104/19; سـيـر اعـلام الـنبلاء, 21/332; فهرست , منتجب الدين , 113; لسان الميزان , 5/65; لؤلؤة البحرين , 276; الوافى بالوفيات , 2/182.
قرن هفتم :
خصائص الوحى المبين
اثر ابوحسين و يا ابوزكريا شمس الدين يحيى ( م 600 ق ) فرزند حسن معروف به ابن بطريق از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در مناقب حضرت على بن ابى طالب (ع ) و آيات نازله در حق وى اختصاص يافته و از كتب عامه و صحاح استدراك و استدلال شده است .
تفسير مذكور شامل بيست و پنج فصل است : فصل اول در بيان قوله تعالى ( انما وليكم اللّه و رسوله ); فـصـل دوم در بيان آيه ( يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك ), فصل سوم در بيان آيه ( اليوم اكملت لـكـم دينكم ); و فصل بيست و پنجم آخر تفسير در بيان قوله تعالى ( هذان خصمان اختصموا فى ربهم ). اين تفسير در سال 1311 ق ضمن نورالهداية دوانى در تهران چاپ گرديده و مجدد در سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامى به تحقيق شيخ محمدباقر محمودى چاپ گشته است .
مـنـابع : اصل كتاب خصائص الوحى المبين ; الذريعة , 7/175; امل المل , 2/345; روضات الجنات , 8/196; ريـاض العلماء, 5/354; الثقات العيون , 337; لسان الميزان , 6/247; معجم رجال الحديث 20/42; دائرة المعارف بزرگ اسلامى , 3/117; مصفى المقال , 501.
عرائس البيان فى حقايق القرآن
از شيخ المشايخ صدرالدين ابومحمد روزبهان ( 522 - 606 ق ) فرزند ابونصر بقلى فسائى شيرازى معروف به شيخ شطاح و صاحب شطحيات از اقطاب صوفيه و مشاهير عرفاء حكيم متاله .
وى ايرانى تبار و اصلا از مردم ديلم و در فساء متولد گرديده است پس از تكميل مقدمات خود نزد افاضل علماى شيراز مدتها در كربلا و نجف و شام و حجاز و اسكندريه اقامت داشت .
در اين ايام بود كه با شيخ الاشراق سهروردى هم مباحثه گرديد.
او سپس شيراز را مسكن دائمى خود قرار داد.
و نيز پنجاه سال در مسجد جامع عتيق شيراز به وعظ و سخنرانى پرداخت .
تـفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى قديمى ترين تفسير عرفانى براى قرآن كريم است به شيوه عقايد صوفيان مبتنى بر تاويلهاى عرفانى .
بـسـيارى از آيات را كه در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت (ع ) است با مشرب عرفانى و تصوف خود تاويل و تفسير نموده است .
نسخه كهن از مخطوطات اهدائى سيد محمد مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 9 ثبت دفتر كتابخانه دانشگاه تهران موجود است .
اين تفسير در دو مجلد دو دفعه در لكنهو چاپ سنگى گرديده و نيز مفسر آن را در يك جلد به نام نبذة النفائس فى انتخاب العرائس تلخيص نموده است .
مـنابع : الاعلام , 3/35; الذريعة , 15/242; الانوار فى كشف الاسرار, 1/168; آثار العجم , 461; رياض الـعـارفـيـن 118; ريحانة الادب , 3/324; شدالازار, 243; طرائق الحقائق , 2/640; كشف الظنون , 1/196 به بعد; فارسنامه ناصرى , 2/147; مجمع الفصحاء, 2/680; معجم المؤلفين , 4/175; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 1/299; نخستين مفسران پارسى نويس , 1/278.
جنة الناظر و جنة المناظر
از سـيدالاشرف ( 482 - 610 ق ) فرزند الاغر بن هاشم علوى حلبى مشهور به تاج العلى از علماء و محققين تبارشناس شيعه .
تفسير مورد بحث در بيان يكصد آيه از قرآن است مفسر آنها را به مناسباتى انتخاب نموده و شرح و تفسير كرده است .
و آن در پنج مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است ولى اكنون وجود ندارد.
منابع : اعلام زركلى , 1/332; اعيان الشيعه , 3/460; الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 19; الذريعة , 5/160; ريـحـانـة الادب 1/320; لـسـان الـمـيزان , 1/449; معجم الدراسات القرآنيه , 125; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله , 2/301; نكت الهميان , 119; الوافى بالوفيات , 10/373.
نهج البيان عن كشف معانى القرآن
اثر شيخ محمد ( م ح 640 ق ) فرزند حسن شيبانى , از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در يك جلد به زبان عربى است كه در آن روش پيشينيان و استناد به اخبار و احاديث ملحوظ گرديده و از تاويلات متاخران در آن اثرى نيست .
شـيـبانى در مقدمه تفسير خود مى گويد از دير زمان به خاطرم رسيد كه تفسيرى بر قرآن كريم بنويسم و در آن به اسباب نزول و غرائب كلمات قرآن بپردازم اين نظر در جمع علما مطرح و مورد تشويق قرار گرفت .
و نيز در مقدمه تصريح نموده است كه تفسير آيات شريفه با كمك روايات وارده از طريق اهل البيت و ائمـه مـعـصومين (ع ) صورت خواهد گرفت و همچنين ناسخ و منسوخ و جمله اى از عبادات و احـكـام را ذكـر خـواهد نمود بدون آنكه به بواطن و اسرار قرآن و وجوه اعراب و اختلافات قراءآت توجه نمايد.
و نيز در مقدمه مزبور ضمن چند فصل به مباحثى درباره كتب آسمانى و انواع علوم قرآن پرداخته است .
سـپـس تفسير خود را از شرح استعاذه و سوره فاتحة الكتاب آغاز كرده و بعد سوره هاى قرآن را به تـرتيب تا سوره الناس بر اساس قوله قوله مورد بحث قرار داده است و در اين اثر از شيخ مفيد و از تفسير التبيان شيخ طوسى نقل مى نمايد.
مـؤلف تفسير خود را به نام المستنصر باللّه خليفه ( م 640 ق ) تاليف كرده است ولى گفتنى است كه بعضى از محققان نظير صاحب مستدرك الرسائل و تاسيس الشيعة مستنصر باللّه خليفه عباسى ( مـورد نظر مفسر ) را با المستنصر باللّه خليفه فاطمى اشتباه و خلط نموده اند و آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة اين اشتباه را متذكر شده و مؤلف را در رديف علماى قرن هفتم ياد كرده است .
نـسـخه هاى خطى متعددى از اين تفسير در كربلا ( در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى مورخ 700 ق و در كـتـابـخـانه شيخ عبدالحسين تهرانى منتقل به كتابخانه مدرسه هندى ), در نجف و اصـفـهـان و قـم ( در كـتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 6739 ) و در تهران ( كتابخانه دانشگاه شماره 67 ) موجود مى باشد.
مـنابع : الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 156; تاريخ علماء المستنصريه , 2/332; تاسيس الشيعة , 335; الذريعة , 24/414; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 17/290; فهرست كتابخانه اهدائى مشكوة , 1/237.
تفسير سوره فاتحه
از محمد ( زنده در 652 ق ) فرزند محمد بن احمد السيف البويكهى از اعلام مفسران شيعة .
مفسر در خراسان به تدريس اشتغال داشته است .
و ايـن تـفـسـيـر را بـه نام يكى از اعاظم خراسان معروف به شمس الملة و الدين شهاب الاسلام و المسلمين كه نزد مفسر تلمذ داشته تاليف نموده است .
در اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى به بيان قواعد نحوى اعراب كلمات و آيات سوره الحمد تاليف شده و در 652 ق اجازه روايت آن را به شمس الدين مزبور داده است .
نسخه نفيسى از اين اثر به خط نسخ كه سال تحرير آن 782 ق است , از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى و به شماره 1241 محفوظ است .
مـنـابع : فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/434; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 136; مفسران شيعه , 108.
سعد السعود للنفوس منضود
اثـر رضـى الـدين ابوالقاسم على ( 589 - 664 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حـلـى داوودى مـعـروف بـه سـيـد بـن طاووس , از مشاهير علماى شيعه و سيدالطائفه و نقيب الطالبيين كه در آستانه حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در نجف مدفون است .
ايـن كـتـاب در واقع فهرست كتابهاى كتابخانه ابن طاووس است كه تنها بخش مربوط به قرآن و تفاسير آن در دست است و بقيه آن از ميان رفته است .
بـخـشى از اين كتاب در معرفى صحف انبياء سلف عليهم السلام است از جمله صحيفة ادريس در بـيـش از بـيست فصل كه شامل احوال انبياء از آدم تا خاتم الانبياء حضرت محمد بن عبداللّه (ص ) اسـت و بـحث درباره زبور در بيش از بيست فصل و بعد به اناجيل اربعه پرداخته است و از چندين تفسير آنچه كه متعلق به امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و نبوت (ع ) است استخراج كرده است .
و بـعـد تفسيرهايى را كه در اين كتاب از آنها استفاده كرده است نام برده از جمله تفسير ابى جعفر مـحـمـد بـن على بن الحسين , و تفسير شيخ مفيد و تفسير الصادقيين و تفسير اليات المنزلة فى الامير, و تفسير ابن عقدة و تفسير الكعبى و تفسير ابى على الجبائى در ده مجلد.
امـروزه نسخه هاى متعددى از كتاب سعدالسعود للنفوس منضود در كتابخانه هاى ايران و عراق و هـنـدوسـتـان مـوجـود مـى باشد تفسير ديگرى به نام الانوار الباهرة فى انتصار العترة الطاهرة به رضـى الدين سيد ابن طاووس نسبت مى دهند كه آيات قرآنى در احاديث مروى از فضائل حضرت امـيـرالـمـؤمـنـيـن (ع ) در آن بحث شده و خود مى گويد كه نص صحيح از رب العالمين و سيد المرسلين بر امامت حضرت على (ع ) را نقل نموده است .
متاسفانه نسخه اى از آن در دست نيست .
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 5/26; امل المل , 2/205; الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 116; جامع الـرواة , 1/603; الـذريـعـة , 12/182; ايضاح المكنون , 1/76; فوائد الرضوية , 1/330; فهرست الفبائى كـتـب خـطى كـتابخانه مركزى آستان قدس , 308; كشف الظنون , 1/166; لؤلؤة البحرين , 235; مـعجم رجال الحديث , 12/188; معجم الدراسات القرآنية , 179; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 7/248; مفسران شيعه , 107; هدية العارفين , 1/710.
نزول القرآن فى شان اميرالمؤمنين (ع )
اثـر ابوبكر محمد ( م ق 664 ق ) فرزند مؤمن شيرازى نيشابورى حافظ, از محدثين ثقة و مفسرين شيعه .
تفسير مورد بحث به شيوه روائى است .
شـيـخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب و شيخ عبدالجليل قزوينى از تفسير مذكور در آثار خود نام برده اند.
ولى فعلا نسخه اى از آن موجود نيست .
تفسير ديگرى به نام تفسير حافظ نيشابورى به همين مفسر نسبت مى دهند كه آن هم وجود ندارد.
مـنـابـع : الـثـقـات العيون فى سادس القرون , 291; جامع الرواة , 2/186; الذريعة , 24/106; تنقيح المقال , 3/178; معالم العلماء, 118; معجم الدراسات القرآنيه , 303; الفهرست , منتجب الدين , 108; النقص , 193; مفسران شيعه , 102.
تفسير خواجه نصيرالدين طوسى
اثـر مـولانـا شـيـخ ابـوجـعفر محمد ( 597 - 672 ق ) فرزند محمد بن الحسن معروف به خواجه نصيرالدين طوسى از مشاهير علما و حكماى شيعه جامع علوم و فنون اسلامى .
خـواجـه نـصـيـر در اين تفسير به زبان عربى و شيوه كلامى با مشرب حكمى و فلسفى خويش به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
از اين تفسير طى تفسيرها و ساير كتب و مؤلفات علماى اماميه نقل گرديده است .
و هـمـچنين نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه سيد ابن طاووس ( م 664 ق ) موجود بوده كه از آن در كتاب خود رسالة محاسبة النفس نقل كرده است .
خـواجـه نـصـيرالدين طوسى تفسير ديگرى به نام تفسير سورة الاخلاص به زبان فارسى به همان شيوه كلامى و مشرب حكمى و فلسفى تاليف نموده است .
نـسـخـه اى از اين تفسير مربوط به عهد صفويه از مخطوطات اهدائى مشكوة ( شماره 1046 ) در كتابخانه دانشگاه تهران محفوظ است .
مـنـابـع : الاعـلام , 7/30; الانـوار الساطعة فى المائة السابعة , 168; روضات الجنات , 6/300; رياض الـعـلـمـاء, 5/159; ريحانة الادب , 2/171; فوات الوفيات , 3/246; الوافى بالوفيات , 1/179; شذرات الذهب , 5/339; الذريعة , 4/252.
شواهد القرآن
مـفـسـر سـيد جمال الدين ابوالفضائل احمد ( م 673 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حلى داودى معروف به سيد بن طاووس , از ائمه حديث و اكابر فقهاء وى برادر رضى الدين ابوالقاسم على است .
ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى و ادبى به بحث در تفسير كليات شواهد آيات قرآن اختصاص داده شده است .
ابـن داوود دربـاره آن مـى نـويـسـد كـتاب شواهد القرآن مجلدان كه مسلما از نظر ابن داوود گذشته است .
تفسير ديگرى به جمال الدين سيد به طاووس به نام عين العبرة فى غين القرة نسبت مى دهند كه در آن آيات نازله در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) را مورد تفسير قرار داده است .
ابن داوود از قول شهيد اول اسناد اين تفسير را مورد ثقه ذكر كرده است .
نسخه اى از اين كتاب به خط شهيد ثانى در كتابخانه خوانسارى ( صاحب روضات الجنات ) موجود بـوده اسـت و همچنين نسخه اى نزد ميرزا حسين نورى بوده كه به دست آقابزرگ تهرانى رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 3/189; الاعلام , 1/261; امل المل , 2/29; الانوار الساطعة , 13; الذريعة , 14/244; رجـال , ابن داوود, 45; جامع الرواة , 1/72; روضات الجنات , 1/66; ريحانة الادب , 8/72; قـامـوس الرجال , 1/660; لؤلؤة البحرين , 235; معجم رجال الحديث , 2/344; نقد الرجال , تفرشى , 35.
الفحص و البيان عن اسرار القرآن
اثـر شيخ نجيب الدين ابوزكريا و يا ابواحمد يحيى ( 601 - 689 ق ) فرزند احمد هذلى حلى معروف به شيخ نجيب الدين از فقهاى اماميه و مؤلف جامع الشرائع .
تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم و حاوى آيات عدل و آيات دال بر اختيار و جبر به شيوه كلامى است .
مـفـسر بخش عمده بحث خويش را به آياتى كه ظاهر آن دلالت بر عدل دارد و آياتى كه دلالت بر جبر و اختيار دارد پرداخته است .
اين تفسير در نوع خود بى نظير است .
نـسـخه اى از اين تفسير نزد شيخ زين الدين ابومحمد على بياضى عاملى ( م 877 ق ) بوده و از آن در كتاب خويش الصراط المستقيم بسيار نقل نموده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/287; الانوار الساطعة , 204; بغية الوعاة , 2/331; الذريعة , 16/124; رياض العلماء, 5/334; ريحانة الادب , 7/565; لؤلؤة البحرين , 291; مجالس المؤمنين , 1/569; تعليقة امل المل , 335.
قرن هشتم :
مفتاح التفاسير
اثر رشيدالدين فضل اللّه ( 645 - 718 ق ) فرزند عمادالدوله ابوالخير.
از مشاهير اطباء و مؤرخين .
وى در حـكمت و فلسفه شاگرد خواجه نصيرالدين طوسى بود و در 697 ق به وزارت غازان خان نـائل گـرديد و در پست وزارت تا عصر اولجايتو ايلخان مغول باقى ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت كوتاهى در امر معالجه او به شهادت رسيد و در قلعه رشيديه تبريز مدفون گرديد.
گـرچـه شـيعه بودن خواجه مورد ترديد عده اى است ولى قول شيعه نبودنش نيز مورد تعجب و انـكـار عـده ديـگرى است زيرا نفوذ او را در دربار ايلخانان مغول و روابطش را با خواجه طوسى و دلائل ديگرى از اين قبيل را حجت بر شيعه بودن او مى دانند.
تفسير مورد بحث تفسيرى است كامل كه خواجه آن را به شيوه فلسفى تاليف نموده است .
در بيان و تاويل آيات از مسائل عقلانيه بهره گرفته و در نوع خود بى نظير است .
ابن حجر عسقلانى در الدرر الكامنه مى گويد ( وى داراى تفسيرى است بر قرآن به شيوه فلاسفه بـدين جهت بود كه او متهم به كفر و الحاد گرديد و نيز پس از قتل وى تمامى مؤلفات او را آتش زدند ) دو وزير قبل از خواجه رشيدالدين در حكومت مغولى به قتل رسيده بودند لذا وى قسمتى از امـوال خود را وقف كتابخانه خويش كرد و جمع كثيرى از كتاب و هنرمندان را جهت استنساخ مـؤلـفـات خـود و تذهيب و تزيين آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خويش را تكثير و استنساخ مى نمود.
و بـه كـتـابـخـانـه عمومى و خصوصى گوشه و كنار جهان ارسال مى داشت لذا امروزه از تمامى مؤلفات وى نسخه هاى متعدد و نفيسى در دست مى باشد.
كـهـن تـريـن نسخه اين تفسير در كتابخانه كاخ گلستان مورخ 708 ق مى باشد كه در يك مجلد بزرگ ضمن مجموعه اى با ساير مؤلفات وى گردآورى شده است .
تفسير مفتاح التفسير كه مورد توجه علماى عصر خويش بود.
بيش از صد نفر از فحول علماى اعلام و مفسران بر آن تقريظ نوشته اند.
خـواجـه رشـيـدالدين فضل اللّه مؤلف جامع التواريخ رشيدى را سه تفسير ديگرى است : 1) تفسير بـعـضى آيات قرآن , خواجه در اين تفسير بعضى از آيات كريمه را كه امكان بحث فلسفى و عرفانى داشته است انتخاب نموده و مورد تاويل قرار داده است .
نسخه منحصر به فرد از آن در مجموعه رشيدى كتابخانه كاخ گلستان موجود مى باشد.
2) اعجاز القرآن , شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه اى از آن در مجموعه رشيدى موجود است .
3) تفسير رشيدى , شامل 19 رساله در تفسير بعضى از آيات و ذكر روايات و بحث در فضيلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حكماء.
مـنـابـع : اعيان الشيعه , 8/401; الاعلام , زركلى , 5/152; ايضاح المكنون , 2/523; تاريخ العراق بين احـتـلالـيـن , 1/15; الحقائق الراهنه , 160; الدرر الكامنه , 4/271; الذريعة , 20/84; شذرات الذهب , 6/44; كـشف الظنون , 1/447; طبقات المفسرين , داوودى , 2/30; معجم الدراسات القرآنيه , 283; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 8/74; مفسران شيعه , 111.
السر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز
اثـر جـمـال الـدين ابومنصور الحسن ( 648 - 726 ق ) فرزند سديدالدين المطهر حلى معروف به علامه حلى , از بزرگان و مشاهير علماى شيعه .
عـلامـه حـلى در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسى داشت و عامل مؤثر در تشيع او بود و در سال 708 ق سكه به نام ائمه (ع ) زد و جهان اسلام را از بدعت خلافت كه پس از وفات پيغمبر اكرم (ص ) برپا گشته بود نجات داد.
ايـن تفسير كه نام آن را به اختلاف نقل نموده اند: السر الوجيز و القول الوجيز و التيسير الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز, به شيوه كلامى نگاشته شده است .
امـروزه نـسخه هاى متفرق و متعددى از آن در كتابخانه هاى ايران و عراق در دست است از جمله نـسـخـه كـهـن كـتابخانه سيد عبدالحسين الحجة آل طباطبائى حائرى در كربلا كه امروزه نزد فرزندش سيد على الحجة آل طباطبائى محفوظ است .
عـلامـه حـلـى داراى دو تفسير ديگر نيز هست :
1) ايضاح مخالفة السنة لنص الكتاب و السنة , حر عاملى در امل المل شيوه مفسر را در اين تفسير چنين وصف نموده است : مفسر روش عجيبى را در اين تفسير پيموده است وى در تفسير هر آيه و كلمه مخالفتهاى اهل سنت را از وجوه مختلفى بيان مى نمايد .
ايـن تـفسير در چند جلد نوشته شده كه فقط تا پايان مجلد دوم ( آخر سوره آل عمران ) در دست است و ساير مجلدات آن از كتب مفقوده شيعه مى باشد.
2) نهج الايمان فى تفسير القرآن , اين تفسير در يك جلد و به شيوه ادبى و كلامى و تلخيص و جمع بين سه تفسير مهم : مجمع البيان , التبيان و الكشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصة الاقوال نام برده است ولى فعلا موجود نيست .
مـنابع : اعيان الشيعة , 5/396; الاعلام , زركلى , 2/227; امل المل , 2/81; البداية و النهاية , 14/125; تاريخ العراق بين احتلالين , 1/489; الحقائق الراهنة فى المائة الثامنة , 52; الدرر الكامنة فى اعيان الـمـائة الـثـامنة , 2/188; الذريعة , 12/170; رجال , علامه حلى , 2; روضات الجنات , 2/269; رياض الـعلماء, 1/358; كشف الظنون , 1/346; لسان الميزان , 2/317; لؤلؤة البحرين , 210; مصفى المقال فـى مـصـنـفى علم الرجال , 131; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/303; مفسران شيعه , 112; مـعجم الدراسات القرآنية , 118; معجم رجال الحديث , 5/157; جامع الرواة , 1/230; النجوم الزاهرة 9/267.
| | | |
البيان فى تفسير القرآن
اثرى مجهول المؤلف از تاليفات يكى از علماى شيعه كه در سال 576 ق زنده بوده است .
ايـن تـفـسـيـر در شـش جـلد كه قسمتهائى از شش مجلد در يك جلد بزرگ جمع گرديده و از مخطوطات كتابخانه شيخ عبدالحسين تهرانى ( شيخ العراقين ), ( م 1286 ق ) در كربلا مى باشد كه نسخه اى است منحصر به فرد به خط مؤلف مورخه 576 ق .
مـجـموعه اى كه در اين يك جلد گردآورى شده است شامل بخشى از اوائل جزء اول و قسمتى از آخـر مجلد دوم تفسير تا آيه 117 از سوره آل عمران است و در پايان اين قسمت آمده است : و افق الـفـراغ مـنه يوم السبت تاسع عشر شعبان سنة ست و سبعين و خمسمائة و نيز مجلد پنجم اين تـفـسير كه از آغاز سوره حم السجده تا پايان سوره المجادله است در اين مجموعه آمده است و در پايان آن آمده است تم المجلد الخامس و يتلوه المجلد السادس من اول سورة الحشر اين نسخه در 1375 ق به كتابخانه مدرسه جعفريه هندى در كربلا منتقل گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعـة , 3/173; كربلا فى حاضرها و ماضيها ( خطى ), معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامامية , 45; مفسران شيعة , 98.
البصائر فى وجوه و النظائر
از شـيـخ ظـهـيرالدين ابوجعفر محمد ( زنده در 577 ق ) فرزند محمود نيشابورى مفسر و اديب شيعى .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى در معانى مختلفه الفاظ قرآن كريم مرتب بر حروف الف باء داراى اصطلاحات تفسير است .
و بر حسب موضوع به چند فصل تقسيم شده است .
در فـهـرسـت آستان قدس رضوى درباره اين تفسير نوشته شده است : يكى از نسخ قديم و مهم فارسى كه بسيار كمياب است همين تفسير البصائر فى وجوه و نظاير مى باشد و اهميت آن از لحاظ تـطور زبان و نثر فارسى محتاج به شرح نيست زيرا كتابى كه در قرن ششم هجرى به زبان فارسى پاك خراسان نوشته شده باشد براى دوستداران زبان فارسى كتابى بدين خوبى و جامعيت در باب خـود تـاليف نشده است , از لحاظ موضوع و علوم قرآنى نيز بصائر كتاب پرارزش و نفيسى است به خـصـوص كـه شـيـوه تاليف و تدوين آن با ساير تفسيرها فرق دارد ( فهرست كتب خطى آستان قدس , 1/412 ). نـسـخـه هـاى متعددى از اين تفسير امروز در دست است از جمله نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1214 ) و نسخه موزه بريتانيا, نسخه كتابخانه پاريس , نسخه انجمن آسيايى بنگال .
مـنـابـع : الـذريـعـة , 3/122; فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران , 21; كشف الظنون , 1/246; مفسرين شيعه , 101; لباب الالباب , 233 و 619; فهرست ايوانف , 1/463.
بيان التنزيل
از رشـيـدالـديـن ابوعبداللّه محمد ( 489 - 588 ق ) فرزند على بن شهر آشوب سروى مازندرانى مـعـروف بـه ابن شهر آشوب در شهر سارى از توابع مازندران متولد شد و در حلب وفات يافت , از اعاظم علماى شيعه و از طرق اجازات ( دايرة المعارف تشيع , 1/337 ). تفسير مورد بحث در شان نزول آيات قرآن كريم است و از هر سوره بعضى از آيات آن را به شيوه اى پر فايده تفسير كرده است .
نسخه اى از آن نزد علامه مجلسى ( م 1111 ق ) بوده و از آن در بحارالانوار قسم تفسير نقل نموده اسـت و مى گويد كه اين تفسير على رغم صغيرالحجم بودن كثيرالفوائد است و مطالب نادرى را دارا مى باشد.
همين معنى را صاحب كشف الحجب و آقابزرگ تهرانى در الذريعة نقل كرده اند.
از ابـن شـهر آشوب دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تاويل متشابهات القرآن , كه آن را به نام متشابه الـقرآن و يا متشابه القرآن و ما اختلف العلماء فيه من اليات نيز ذكر كرده اند تفسيرى است در نوع خـود كـم نظير و به بيان آن عده از آيات متشابهات كه مفسران و علماء در تفسير و يا در حكم آيه اختلاف كرده اند پرداخته است .
ايـن كـتـاب به چند باب و چند فصل تقسيم گرديده كه عناوين توحيد و عدل و نبوت و امامت و مـفـردات از مـعاد و اصول فقه و احكام فقها در خصوص آيات و بالاخره باب نوادر مورد بحث قرار گرفته است .
اين تفسير در 1328 ق در تهران به چاپ رسيده است .
2) الاسـبـاب الـنزول على مذهب آل الرسول , ابن شهر آشوب از اين تفسير خود در مقدمه تفسير ديگرش ( متشابهات القرآن ) نام برده و آن دو را براى درك علوم قرآن در كنار هم قرار داده است ولى از اين تفسير فعلا نسخه اى موجود نيست .
منابع : اعيان الشيعة , 10/17; الاعلام , زركلى , 6/279; امل المل , 2/285; بغية الوعاة , 1/181; تاسيس الـشـيـعـة , 272; جـامـع الـرواة , 2/155; روضـات الجنات , 6/290; رياض العلماء, 5/124; طبقات الـمـفـسرين , داودى , 2/199; طبقات المفسرين , سيوطى , 37; الذريعة , 3/177; كشف الحجب و الاسـتـار; كـشـف الظنون , 1/77; لسان الميزان , 5/310; مقدمه معالم العلماء, 2; الوافى بالوفيات , 4/164; مفسران شيعه , 98; الثقات العيون فى سادس القرون , 273.
تفسير راوندى (تفسير عزالدين راوندى )
اثر امام عزالدين ابوالحسن على ( زنده در 589 ق ) فرزند امام ضياءالدين الرضا راوندى كاشانى , از اعاظم علما و مفسر و اديب و شاعر شيعى .
علوم قرآن و فنون ادب را از محضر پدرش و ديگران فراگرفت .
وى كرسى تدريس را در قم به خود اختصاص داد و از مشايخ جمال الدين ابونصر المتطبب است .
تـفـسـيـر وى در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى كه طى تفسيرهاى شيعى نقل گـرديـده و سـمعانى ( م 562 ق ) در الانساب ياد كرده كه با مفسر ملاقات داشته و تفسير وى را مشاهده كرده ولى در آن هنگام هنوز مشغول تاليف آن بوده است .
مـنـابـع : امل المل , 2/169; الانساب , سمعانى , 6/51; الثقات العيون , 198; الدرجات الرفيعه , 511; الذريعة , 4/282; ريحانة الادب , 4/11; مقدمه ديوان الامام ضياءالدين ابى الرضا راوندى ( كط - لب ); خاتمة المستدرك , 3/494.
تفسير ابن الكيال
اثر شيخ ابوعبداللّه محمد ( 515 - 597 ق ) فرزند محمد بن هارون معروف به ابن الكيال , از علماى اماميه .
( دايـرة الـمعارف تشيع , 1/359 ) اين تفسير در يك جلد به زبان عربى است كه طى كتب تفسير و فهارس بسيار نقل گرديده است و شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه عنوان مختصر التبيان را جدا از اين تفسير دانسته است .
تـفسيرهاى ديگرى از ابن الكيال نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) متشابه القرآن , كه به زبان عربى و در يك جلد به شيوه روائى و كلامى بوده .
2) مختصر التبيان فى تفسير القرآن , يا تفسير ابن الكيال .
3) اللحن الخفى و اللحن الجلى , كه در قراءآت و الحان و مخارج حروف مى باشد كه ابن الكيال در اين مورد تخصص كاملى داشته است .
منابع : امل المل , 2/311; تذكرة الحفاظ, 4/1348; الثقات العيون فى سادس القرون , 286; الذريعة , 4/245; رياض العلماء, 5/196; شذرات الذهب , 4/333; العبر, 3/120; معجم المؤلفين , 11/307.
مختصر التبيان
[ الـمـنـتـخـب مـن تـفـسير القرآن و النكت المستخرجة من كتاب التبيان ], اثر شيخ ابو عبداللّه فـخرالدين محمد ( 543 - 598 ق ) فرزند منصور بن احمد عجلى حلى معروف به ابن ادريس , از علماى شيعه و طرق اجازات اماميه .
( دايرة المعارف تشيع , 1/301 ) تفسير ابن ادريس در واقع تلخيصى از تفسير التبيان شيخ طوسى ( م 460 ق ) جد مادرى او مى باشد.
ابـن ادريس هنگامى كه به تفسير التبيان برخورد كرد به عظمت كار شيخ طوسى واقف گرديد و اين اثر مورد اعجاب و تقدير او قرار گرفت و مبادرت به تلخيص آن نمود.
فراغت از تاليف اين تفسير در 582 ق مى باشد.
ابن ادريس تعليقاتى هم بر تفسيرالتبيان دارد كه غير از اين تفسير است .
ابن ادريس نكات و طرايفى را از تفسير التبيان شيخ طوسى انتخاب و استخراج و جمع نموده است بدون اينكه تغييرى در الفاظ و تصرف در عبارات آنها بدهد.
نـسخه هاى متعدد خطى از اين تفسير موجود است از جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( به شـماره 8586 ) مورخ 640 ق يعنى 43 سال پس از تاليف و در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى مورخ 650 ق در كربلا و دو نسخه در كتابخانه مرعشى قم ( شماره 4584 ) مورخ 1092 ق .
ايـن تفسير از روى كهنترين نسخه آن در 1409 ق با تحقيق سيد مهدى رجائى از طرف كتابخانه مرعشى قم طبع و منتشر گرديده است .
تفسير ديگرى بنام التعليقات على تفسير التبيان از محمد بن ادريس در دست است در يك جلد به زبـان عـربـى شامل مجموعه اى از تعليقات و حواشى و ايرادات ابن ادريس بر تفسير التبيان شيخ طوسى .
اين تفسير با تفسير مختصر البيان فرق دارد.
نسخه كهن از اين تفسير در كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابع : امل المل , 2/243; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 305; الثقات العيون فى سادس القرون , 290; جامع الرواة , 2/65; الذريعة , 20/184; رياض العلماء, 5/31; رجال , ابن داود, 498; بحارالانوار, 104/19; سـيـر اعـلام الـنبلاء, 21/332; فهرست , منتجب الدين , 113; لسان الميزان , 5/65; لؤلؤة البحرين , 276; الوافى بالوفيات , 2/182.
قرن هفتم :
خصائص الوحى المبين
اثر ابوحسين و يا ابوزكريا شمس الدين يحيى ( م 600 ق ) فرزند حسن معروف به ابن بطريق از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در مناقب حضرت على بن ابى طالب (ع ) و آيات نازله در حق وى اختصاص يافته و از كتب عامه و صحاح استدراك و استدلال شده است .
تفسير مذكور شامل بيست و پنج فصل است : فصل اول در بيان قوله تعالى ( انما وليكم اللّه و رسوله ); فـصـل دوم در بيان آيه ( يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك ), فصل سوم در بيان آيه ( اليوم اكملت لـكـم دينكم ); و فصل بيست و پنجم آخر تفسير در بيان قوله تعالى ( هذان خصمان اختصموا فى ربهم ). اين تفسير در سال 1311 ق ضمن نورالهداية دوانى در تهران چاپ گرديده و مجدد در سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامى به تحقيق شيخ محمدباقر محمودى چاپ گشته است .
مـنـابع : اصل كتاب خصائص الوحى المبين ; الذريعة , 7/175; امل المل , 2/345; روضات الجنات , 8/196; ريـاض العلماء, 5/354; الثقات العيون , 337; لسان الميزان , 6/247; معجم رجال الحديث 20/42; دائرة المعارف بزرگ اسلامى , 3/117; مصفى المقال , 501.
عرائس البيان فى حقايق القرآن
از شيخ المشايخ صدرالدين ابومحمد روزبهان ( 522 - 606 ق ) فرزند ابونصر بقلى فسائى شيرازى معروف به شيخ شطاح و صاحب شطحيات از اقطاب صوفيه و مشاهير عرفاء حكيم متاله .
وى ايرانى تبار و اصلا از مردم ديلم و در فساء متولد گرديده است پس از تكميل مقدمات خود نزد افاضل علماى شيراز مدتها در كربلا و نجف و شام و حجاز و اسكندريه اقامت داشت .
در اين ايام بود كه با شيخ الاشراق سهروردى هم مباحثه گرديد.
او سپس شيراز را مسكن دائمى خود قرار داد.
و نيز پنجاه سال در مسجد جامع عتيق شيراز به وعظ و سخنرانى پرداخت .
تـفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى قديمى ترين تفسير عرفانى براى قرآن كريم است به شيوه عقايد صوفيان مبتنى بر تاويلهاى عرفانى .
بـسـيارى از آيات را كه در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت (ع ) است با مشرب عرفانى و تصوف خود تاويل و تفسير نموده است .
نسخه كهن از مخطوطات اهدائى سيد محمد مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 9 ثبت دفتر كتابخانه دانشگاه تهران موجود است .
اين تفسير در دو مجلد دو دفعه در لكنهو چاپ سنگى گرديده و نيز مفسر آن را در يك جلد به نام نبذة النفائس فى انتخاب العرائس تلخيص نموده است .
مـنابع : الاعلام , 3/35; الذريعة , 15/242; الانوار فى كشف الاسرار, 1/168; آثار العجم , 461; رياض الـعـارفـيـن 118; ريحانة الادب , 3/324; شدالازار, 243; طرائق الحقائق , 2/640; كشف الظنون , 1/196 به بعد; فارسنامه ناصرى , 2/147; مجمع الفصحاء, 2/680; معجم المؤلفين , 4/175; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 1/299; نخستين مفسران پارسى نويس , 1/278.
جنة الناظر و جنة المناظر
از سـيدالاشرف ( 482 - 610 ق ) فرزند الاغر بن هاشم علوى حلبى مشهور به تاج العلى از علماء و محققين تبارشناس شيعه .
تفسير مورد بحث در بيان يكصد آيه از قرآن است مفسر آنها را به مناسباتى انتخاب نموده و شرح و تفسير كرده است .
و آن در پنج مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است ولى اكنون وجود ندارد.
منابع : اعلام زركلى , 1/332; اعيان الشيعه , 3/460; الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 19; الذريعة , 5/160; ريـحـانـة الادب 1/320; لـسـان الـمـيزان , 1/449; معجم الدراسات القرآنيه , 125; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله , 2/301; نكت الهميان , 119; الوافى بالوفيات , 10/373.
نهج البيان عن كشف معانى القرآن
اثر شيخ محمد ( م ح 640 ق ) فرزند حسن شيبانى , از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در يك جلد به زبان عربى است كه در آن روش پيشينيان و استناد به اخبار و احاديث ملحوظ گرديده و از تاويلات متاخران در آن اثرى نيست .
شـيـبانى در مقدمه تفسير خود مى گويد از دير زمان به خاطرم رسيد كه تفسيرى بر قرآن كريم بنويسم و در آن به اسباب نزول و غرائب كلمات قرآن بپردازم اين نظر در جمع علما مطرح و مورد تشويق قرار گرفت .
و نيز در مقدمه تصريح نموده است كه تفسير آيات شريفه با كمك روايات وارده از طريق اهل البيت و ائمـه مـعـصومين (ع ) صورت خواهد گرفت و همچنين ناسخ و منسوخ و جمله اى از عبادات و احـكـام را ذكـر خـواهد نمود بدون آنكه به بواطن و اسرار قرآن و وجوه اعراب و اختلافات قراءآت توجه نمايد.
و نيز در مقدمه مزبور ضمن چند فصل به مباحثى درباره كتب آسمانى و انواع علوم قرآن پرداخته است .
سـپـس تفسير خود را از شرح استعاذه و سوره فاتحة الكتاب آغاز كرده و بعد سوره هاى قرآن را به تـرتيب تا سوره الناس بر اساس قوله قوله مورد بحث قرار داده است و در اين اثر از شيخ مفيد و از تفسير التبيان شيخ طوسى نقل مى نمايد.
مـؤلف تفسير خود را به نام المستنصر باللّه خليفه ( م 640 ق ) تاليف كرده است ولى گفتنى است كه بعضى از محققان نظير صاحب مستدرك الرسائل و تاسيس الشيعة مستنصر باللّه خليفه عباسى ( مـورد نظر مفسر ) را با المستنصر باللّه خليفه فاطمى اشتباه و خلط نموده اند و آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة اين اشتباه را متذكر شده و مؤلف را در رديف علماى قرن هفتم ياد كرده است .
نـسـخه هاى خطى متعددى از اين تفسير در كربلا ( در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى مورخ 700 ق و در كـتـابـخـانه شيخ عبدالحسين تهرانى منتقل به كتابخانه مدرسه هندى ), در نجف و اصـفـهـان و قـم ( در كـتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 6739 ) و در تهران ( كتابخانه دانشگاه شماره 67 ) موجود مى باشد.
مـنابع : الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 156; تاريخ علماء المستنصريه , 2/332; تاسيس الشيعة , 335; الذريعة , 24/414; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 17/290; فهرست كتابخانه اهدائى مشكوة , 1/237.
تفسير سوره فاتحه
از محمد ( زنده در 652 ق ) فرزند محمد بن احمد السيف البويكهى از اعلام مفسران شيعة .
مفسر در خراسان به تدريس اشتغال داشته است .
و ايـن تـفـسـيـر را بـه نام يكى از اعاظم خراسان معروف به شمس الملة و الدين شهاب الاسلام و المسلمين كه نزد مفسر تلمذ داشته تاليف نموده است .
در اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى به بيان قواعد نحوى اعراب كلمات و آيات سوره الحمد تاليف شده و در 652 ق اجازه روايت آن را به شمس الدين مزبور داده است .
نسخه نفيسى از اين اثر به خط نسخ كه سال تحرير آن 782 ق است , از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى و به شماره 1241 محفوظ است .
مـنـابع : فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/434; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 136; مفسران شيعه , 108.
سعد السعود للنفوس منضود
اثـر رضـى الـدين ابوالقاسم على ( 589 - 664 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حـلـى داوودى مـعـروف بـه سـيـد بـن طاووس , از مشاهير علماى شيعه و سيدالطائفه و نقيب الطالبيين كه در آستانه حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در نجف مدفون است .
ايـن كـتـاب در واقع فهرست كتابهاى كتابخانه ابن طاووس است كه تنها بخش مربوط به قرآن و تفاسير آن در دست است و بقيه آن از ميان رفته است .
بـخـشى از اين كتاب در معرفى صحف انبياء سلف عليهم السلام است از جمله صحيفة ادريس در بـيـش از بـيست فصل كه شامل احوال انبياء از آدم تا خاتم الانبياء حضرت محمد بن عبداللّه (ص ) اسـت و بـحث درباره زبور در بيش از بيست فصل و بعد به اناجيل اربعه پرداخته است و از چندين تفسير آنچه كه متعلق به امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و نبوت (ع ) است استخراج كرده است .
و بـعـد تفسيرهايى را كه در اين كتاب از آنها استفاده كرده است نام برده از جمله تفسير ابى جعفر مـحـمـد بـن على بن الحسين , و تفسير شيخ مفيد و تفسير الصادقيين و تفسير اليات المنزلة فى الامير, و تفسير ابن عقدة و تفسير الكعبى و تفسير ابى على الجبائى در ده مجلد.
امـروزه نسخه هاى متعددى از كتاب سعدالسعود للنفوس منضود در كتابخانه هاى ايران و عراق و هـنـدوسـتـان مـوجـود مـى باشد تفسير ديگرى به نام الانوار الباهرة فى انتصار العترة الطاهرة به رضـى الدين سيد ابن طاووس نسبت مى دهند كه آيات قرآنى در احاديث مروى از فضائل حضرت امـيـرالـمـؤمـنـيـن (ع ) در آن بحث شده و خود مى گويد كه نص صحيح از رب العالمين و سيد المرسلين بر امامت حضرت على (ع ) را نقل نموده است .
متاسفانه نسخه اى از آن در دست نيست .
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 5/26; امل المل , 2/205; الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 116; جامع الـرواة , 1/603; الـذريـعـة , 12/182; ايضاح المكنون , 1/76; فوائد الرضوية , 1/330; فهرست الفبائى كـتـب خـطى كـتابخانه مركزى آستان قدس , 308; كشف الظنون , 1/166; لؤلؤة البحرين , 235; مـعجم رجال الحديث , 12/188; معجم الدراسات القرآنية , 179; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 7/248; مفسران شيعه , 107; هدية العارفين , 1/710.
نزول القرآن فى شان اميرالمؤمنين (ع )
اثـر ابوبكر محمد ( م ق 664 ق ) فرزند مؤمن شيرازى نيشابورى حافظ, از محدثين ثقة و مفسرين شيعه .
تفسير مورد بحث به شيوه روائى است .
شـيـخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب و شيخ عبدالجليل قزوينى از تفسير مذكور در آثار خود نام برده اند.
ولى فعلا نسخه اى از آن موجود نيست .
تفسير ديگرى به نام تفسير حافظ نيشابورى به همين مفسر نسبت مى دهند كه آن هم وجود ندارد.
مـنـابـع : الـثـقـات العيون فى سادس القرون , 291; جامع الرواة , 2/186; الذريعة , 24/106; تنقيح المقال , 3/178; معالم العلماء, 118; معجم الدراسات القرآنيه , 303; الفهرست , منتجب الدين , 108; النقص , 193; مفسران شيعه , 102.
تفسير خواجه نصيرالدين طوسى
اثـر مـولانـا شـيـخ ابـوجـعفر محمد ( 597 - 672 ق ) فرزند محمد بن الحسن معروف به خواجه نصيرالدين طوسى از مشاهير علما و حكماى شيعه جامع علوم و فنون اسلامى .
خـواجـه نـصـيـر در اين تفسير به زبان عربى و شيوه كلامى با مشرب حكمى و فلسفى خويش به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
از اين تفسير طى تفسيرها و ساير كتب و مؤلفات علماى اماميه نقل گرديده است .
و هـمـچنين نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه سيد ابن طاووس ( م 664 ق ) موجود بوده كه از آن در كتاب خود رسالة محاسبة النفس نقل كرده است .
خـواجـه نـصـيرالدين طوسى تفسير ديگرى به نام تفسير سورة الاخلاص به زبان فارسى به همان شيوه كلامى و مشرب حكمى و فلسفى تاليف نموده است .
نـسـخـه اى از اين تفسير مربوط به عهد صفويه از مخطوطات اهدائى مشكوة ( شماره 1046 ) در كتابخانه دانشگاه تهران محفوظ است .
مـنـابـع : الاعـلام , 7/30; الانـوار الساطعة فى المائة السابعة , 168; روضات الجنات , 6/300; رياض الـعـلـمـاء, 5/159; ريحانة الادب , 2/171; فوات الوفيات , 3/246; الوافى بالوفيات , 1/179; شذرات الذهب , 5/339; الذريعة , 4/252.
شواهد القرآن
مـفـسـر سـيد جمال الدين ابوالفضائل احمد ( م 673 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حلى داودى معروف به سيد بن طاووس , از ائمه حديث و اكابر فقهاء وى برادر رضى الدين ابوالقاسم على است .
ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى و ادبى به بحث در تفسير كليات شواهد آيات قرآن اختصاص داده شده است .
ابـن داوود دربـاره آن مـى نـويـسـد كـتاب شواهد القرآن مجلدان كه مسلما از نظر ابن داوود گذشته است .
تفسير ديگرى به جمال الدين سيد به طاووس به نام عين العبرة فى غين القرة نسبت مى دهند كه در آن آيات نازله در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) را مورد تفسير قرار داده است .
ابن داوود از قول شهيد اول اسناد اين تفسير را مورد ثقه ذكر كرده است .
نسخه اى از اين كتاب به خط شهيد ثانى در كتابخانه خوانسارى ( صاحب روضات الجنات ) موجود بـوده اسـت و همچنين نسخه اى نزد ميرزا حسين نورى بوده كه به دست آقابزرگ تهرانى رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 3/189; الاعلام , 1/261; امل المل , 2/29; الانوار الساطعة , 13; الذريعة , 14/244; رجـال , ابن داوود, 45; جامع الرواة , 1/72; روضات الجنات , 1/66; ريحانة الادب , 8/72; قـامـوس الرجال , 1/660; لؤلؤة البحرين , 235; معجم رجال الحديث , 2/344; نقد الرجال , تفرشى , 35.
الفحص و البيان عن اسرار القرآن
اثـر شيخ نجيب الدين ابوزكريا و يا ابواحمد يحيى ( 601 - 689 ق ) فرزند احمد هذلى حلى معروف به شيخ نجيب الدين از فقهاى اماميه و مؤلف جامع الشرائع .
تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم و حاوى آيات عدل و آيات دال بر اختيار و جبر به شيوه كلامى است .
مـفـسر بخش عمده بحث خويش را به آياتى كه ظاهر آن دلالت بر عدل دارد و آياتى كه دلالت بر جبر و اختيار دارد پرداخته است .
اين تفسير در نوع خود بى نظير است .
نـسـخه اى از اين تفسير نزد شيخ زين الدين ابومحمد على بياضى عاملى ( م 877 ق ) بوده و از آن در كتاب خويش الصراط المستقيم بسيار نقل نموده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/287; الانوار الساطعة , 204; بغية الوعاة , 2/331; الذريعة , 16/124; رياض العلماء, 5/334; ريحانة الادب , 7/565; لؤلؤة البحرين , 291; مجالس المؤمنين , 1/569; تعليقة امل المل , 335.
قرن هشتم :
مفتاح التفاسير
اثر رشيدالدين فضل اللّه ( 645 - 718 ق ) فرزند عمادالدوله ابوالخير.
از مشاهير اطباء و مؤرخين .
وى در حـكمت و فلسفه شاگرد خواجه نصيرالدين طوسى بود و در 697 ق به وزارت غازان خان نـائل گـرديد و در پست وزارت تا عصر اولجايتو ايلخان مغول باقى ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت كوتاهى در امر معالجه او به شهادت رسيد و در قلعه رشيديه تبريز مدفون گرديد.
گـرچـه شـيعه بودن خواجه مورد ترديد عده اى است ولى قول شيعه نبودنش نيز مورد تعجب و انـكـار عـده ديـگرى است زيرا نفوذ او را در دربار ايلخانان مغول و روابطش را با خواجه طوسى و دلائل ديگرى از اين قبيل را حجت بر شيعه بودن او مى دانند.
تفسير مورد بحث تفسيرى است كامل كه خواجه آن را به شيوه فلسفى تاليف نموده است .
در بيان و تاويل آيات از مسائل عقلانيه بهره گرفته و در نوع خود بى نظير است .
ابن حجر عسقلانى در الدرر الكامنه مى گويد ( وى داراى تفسيرى است بر قرآن به شيوه فلاسفه بـدين جهت بود كه او متهم به كفر و الحاد گرديد و نيز پس از قتل وى تمامى مؤلفات او را آتش زدند ) دو وزير قبل از خواجه رشيدالدين در حكومت مغولى به قتل رسيده بودند لذا وى قسمتى از امـوال خود را وقف كتابخانه خويش كرد و جمع كثيرى از كتاب و هنرمندان را جهت استنساخ مـؤلـفـات خـود و تذهيب و تزيين آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خويش را تكثير و استنساخ مى نمود.
و بـه كـتـابـخـانـه عمومى و خصوصى گوشه و كنار جهان ارسال مى داشت لذا امروزه از تمامى مؤلفات وى نسخه هاى متعدد و نفيسى در دست مى باشد.
كـهـن تـريـن نسخه اين تفسير در كتابخانه كاخ گلستان مورخ 708 ق مى باشد كه در يك مجلد بزرگ ضمن مجموعه اى با ساير مؤلفات وى گردآورى شده است .
تفسير مفتاح التفسير كه مورد توجه علماى عصر خويش بود.
بيش از صد نفر از فحول علماى اعلام و مفسران بر آن تقريظ نوشته اند.
خـواجـه رشـيـدالدين فضل اللّه مؤلف جامع التواريخ رشيدى را سه تفسير ديگرى است : 1) تفسير بـعـضى آيات قرآن , خواجه در اين تفسير بعضى از آيات كريمه را كه امكان بحث فلسفى و عرفانى داشته است انتخاب نموده و مورد تاويل قرار داده است .
نسخه منحصر به فرد از آن در مجموعه رشيدى كتابخانه كاخ گلستان موجود مى باشد.
2) اعجاز القرآن , شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه اى از آن در مجموعه رشيدى موجود است .
3) تفسير رشيدى , شامل 19 رساله در تفسير بعضى از آيات و ذكر روايات و بحث در فضيلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حكماء.
مـنـابـع : اعيان الشيعه , 8/401; الاعلام , زركلى , 5/152; ايضاح المكنون , 2/523; تاريخ العراق بين احـتـلالـيـن , 1/15; الحقائق الراهنه , 160; الدرر الكامنه , 4/271; الذريعة , 20/84; شذرات الذهب , 6/44; كـشف الظنون , 1/447; طبقات المفسرين , داوودى , 2/30; معجم الدراسات القرآنيه , 283; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 8/74; مفسران شيعه , 111.
السر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز
اثـر جـمـال الـدين ابومنصور الحسن ( 648 - 726 ق ) فرزند سديدالدين المطهر حلى معروف به علامه حلى , از بزرگان و مشاهير علماى شيعه .
عـلامـه حـلى در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسى داشت و عامل مؤثر در تشيع او بود و در سال 708 ق سكه به نام ائمه (ع ) زد و جهان اسلام را از بدعت خلافت كه پس از وفات پيغمبر اكرم (ص ) برپا گشته بود نجات داد.
ايـن تفسير كه نام آن را به اختلاف نقل نموده اند: السر الوجيز و القول الوجيز و التيسير الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز, به شيوه كلامى نگاشته شده است .
امـروزه نـسخه هاى متفرق و متعددى از آن در كتابخانه هاى ايران و عراق در دست است از جمله نـسـخـه كـهـن كـتابخانه سيد عبدالحسين الحجة آل طباطبائى حائرى در كربلا كه امروزه نزد فرزندش سيد على الحجة آل طباطبائى محفوظ است .
عـلامـه حـلـى داراى دو تفسير ديگر نيز هست :
1) ايضاح مخالفة السنة لنص الكتاب و السنة , حر عاملى در امل المل شيوه مفسر را در اين تفسير چنين وصف نموده است : مفسر روش عجيبى را در اين تفسير پيموده است وى در تفسير هر آيه و كلمه مخالفتهاى اهل سنت را از وجوه مختلفى بيان مى نمايد .
ايـن تـفسير در چند جلد نوشته شده كه فقط تا پايان مجلد دوم ( آخر سوره آل عمران ) در دست است و ساير مجلدات آن از كتب مفقوده شيعه مى باشد.
2) نهج الايمان فى تفسير القرآن , اين تفسير در يك جلد و به شيوه ادبى و كلامى و تلخيص و جمع بين سه تفسير مهم : مجمع البيان , التبيان و الكشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصة الاقوال نام برده است ولى فعلا موجود نيست .
مـنابع : اعيان الشيعة , 5/396; الاعلام , زركلى , 2/227; امل المل , 2/81; البداية و النهاية , 14/125; تاريخ العراق بين احتلالين , 1/489; الحقائق الراهنة فى المائة الثامنة , 52; الدرر الكامنة فى اعيان الـمـائة الـثـامنة , 2/188; الذريعة , 12/170; رجال , علامه حلى , 2; روضات الجنات , 2/269; رياض الـعلماء, 1/358; كشف الظنون , 1/346; لسان الميزان , 2/317; لؤلؤة البحرين , 210; مصفى المقال فـى مـصـنـفى علم الرجال , 131; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/303; مفسران شيعه , 112; مـعجم الدراسات القرآنية , 118; معجم رجال الحديث , 5/157; جامع الرواة , 1/230; النجوم الزاهرة 9/267.
| | | |
