اللئالى الحسان فى تفسير القرآن
اثـر شـيـخ حـسن مطر خويبراوى ناصرى ( 1328 - زنده در 1380 ق ), از علماى معاصر شيعه در جنوب عراق صاحب كتاب الاجتهاد و التقليد كه در 1958 م در نجف طبع گرديده است .
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) در تفسير خويش استفاده كرده است .
اين اثر در سال 1967 - 1968 م در نجف اشرف طبع گرديده است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية , 249; معجم المؤلفين العراقيين , 1/332.
تفسير سوره نور
اثر شيخ ميرزا خليل ( 1317 ق ) فرزند ابى طالب صميره كمره اى .
اين تفسير در دو مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف اين اثر خويش را اختصاص به تفسير و تاويل سوره نور داده است .
او پس از ذكر هر آيه به ترجمه فارسى مى پردازد سپس به سبك كلامى و استدلالى و با استفاده از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) آيه را تفسير و تاويل مى كند.
اين تفسير در تهران به سال 1325 ش طبع گرديده است .
مـنـابع : الذريعة , المستدركات , 26/219; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/32 - 35; تفسير و تفاسير جديد, 182.
مواهب الرحمن فى تفسير القرآن
اثر سيد مرتضى ( زنده در 1381 ق ) فرزند سيد احمد موسوى مشهور به مستنبط غروى .
اين تفسير در سى مجلد به زبان فارسى شامل تمام قرآن به شيوه استدلالى است .
مؤلف در اين اثر هر يك جزء از قرآن مجيد را در يك مجلد تفسير نموده است و مجلد سى ام آن كه شـامل سوره هاى كوچك است به سبك استدلالى و با استناد به روايات ائمه معصومين (ع ) تدوين شده است .
مجلد آخر اين اثر در تبريز به سال 1381 ق به قطع وزيرى طبع گرديده است .
منابع : فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 4/5047; فهرست كتابهاى چاپى فارسى و عربى , 6/149.
تفسير خالصى
اثـر شـيـخ مـحـمـد ( 1308 - 1383 ق ) فـرزند شيخ مهدى بن شيخ حسين خالصى كاظمى , از متكلمين شيعه ( - آل خالصى ). ايـن تـفـسير شامل چند رساله و كتاب به زبان فارسى و عربى به شيوه استدلالى و كلامى است و بخشى از قرآن كريم را دربردارد.
اين اثر در تهران به سال 1323 ش طبع گرديده است .
اثـر قـرآن پژوهى ديگر همين مؤلف تفسير الهدى و الشفاء فى تفسير آيات رب الارض و السماء نام دارد.
در يـك جلد به زبان فارسى به سبك استدلالى و كلامى كه در تهران در 1325 ش طبع گرديده است .
مـنـابـع : الذريعة , 25/204; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 311; موسوعة العتبات الـمـقـدسـة , قسم الكاظمين , 3/90; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 5/449; تفسير و تفاسير جديد, 197.
حقيقة الابداع فى تفسير كلمة الاسترجاع
اثر سيد عبداللّه ( 1300 - 1384 ق ) فرزند سيد حسن برهان سبزوارى ( - برهان , سيد عبداللّه ).
تفسير مورد بحث در شرح و بيان آيه 156 سوره بقرة ( الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا للّه و انا اليه راجعون ) مى باشد كه مفسر مبسوطا به تفسير اين آيه كريمه پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مفسر در سبزوار محفوظ است .
بـرهـان سبزوارى داراى تفسيرهاى ديگرى است به شرح ذيل : 1) آية الخلافة , در بيان و تفسير آيه سى ام از سوره بقره و اذ قال ربك للملئكة انى جاعل فى الارض خليفة قالوا كه با بهره گيرى از روايـات بـه تـفسير اين آيه پرداخته و موارد زيادى از مطالبى را كه ميرزا حسين علوى سبزوارى متعرض آنها نشده است استدراك نموده است .
2) الـجـوهـر الـفـريد فى اسرار سورة التوحيد, در بيان و شرح سوره توحيد كه به طور مبسوط به تفسير سوره توحيد پرداخته است .
3) غاية الافاده فى اسرار الشهادة , در تفسير و بيان آيه شهيد اللّه انه لا اله الا هو .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در سبزوار محفوظ است .
مـنـابـع : الذريعة , 7/47; گنجينه دانشمندان , 5/314; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, 3/1196; معجم الدراسات القرآنيه , 128; مفسران شيعه , 184.
بيان السعادة
تـفسير عرفانى شيعى به زبان عربى كه عنوان كاملش بيان السعادة فى مقامات العبادة و تاليف عـارف قـرن چـهـاردهم هجرى حاج سلطان محمد گنابادى ملقب به سلطانعلى شاه از اقطاب سلسله نعمة اللهيه است .
اين اثر دومين تاليف مؤلف است و اساس آن مانند ساير تفاسير شيعى استشهاد به اخبار ائمه اطهار (ع ) است ولى در عين حال فقط اقتصار به احاديث نشده , رموز و اشارات و لطائف عارفانه همراه با بحوث فلسفى نيز در جاى مناسب آن ذكر شده ( التفسير و المفسرون , 2/199 ) در حاليكه از نكات كلامى و احكام فقهى نيز غفلت نشده است .
از نظر فلسفى , مؤلف غالبا از روش ملاصدرا و استاد خويش حاج ملا هادى سبزوارى پيروى كرده است .
بطور كلى اين تفسير از جهات عديده امتيازات خاص خود را دارد كه اهم آنها عبارتند از: 1 ـ مؤلف بين آيات قرآنى كه بترتيب يكديگر واقع شده , از حيث معنى نيز ارتباط قرار داده است .
2 ـ هـمـه آيـاتى كه مربوط به اصول عقايد و كفر و ايمان است به مقام ولايت تفسير شده و كفر به خـدا را غالبا به كفر به مقام ولايت و همچنين ايمان را نسبت به ولايت تعبير و تفسير نموده , بلكه كلمه رب كه استعمال مى شود دو تعبير براى آن قرار داده : رب مطلق كه مقام الوهيت است و رب مضاف كه عبارت از مقام ولايت باشد.
3 ـ موضوعات مشكله و مطالبى كه از نظر كلامى و عرفانى مورد اشكال است , مانند مساله معراج و مـعـاد را كـه اخـتـلافات زيادى بين دانشمندان اسلامى در باب آن واقع شده , با بيان عرفانى و فلسفى شرح و حل شده است .
4 ـ در بـيـشـتر موارد سعى شده بين اخبار مختلفه كه در تفسير يك آيه ذكر شده جمع و تطبيق شـود, مـانند شجره منهيه كه اخبار در آن باب مختلف است و مؤلف طورى آنرا تفسير نموده و از آيات و اخبار استنباط كرده كه با همه اقوال وفق مى دهد.
تـفـسـيـر با خطبه اى شروع مى شود كه مؤلف در آن عقايد دينى خود را بطور تفصيل ذكر نموده است .
پس از خطبه يك مقدمه نوشته كه مشتمل بر چهارده فصل به عدد چهارده معصوم (ع ) است .
و حـقـيقت علم و مراتب تنزلات قرآن و ظهورات مختلفه آن را در عوالم مختلفه طولى و آخرين ظـهـور آن در لباس لفظ و صورت و همچنين معنى تفسير به راى و سپس آنچه دانستن آن براى شخص مفسر لازم است را مشروحا ذكر نموده , آنگاه تفسير قرآن مجيد را شروع كرده است .
تـالـيـف اين تفسير در سال 1311 قمرى به اتمام رسيد و چاپ اول آن در سال 1314 قمرى در دو جـلـد مـنـتشر شد اين تفسير در سال 1385 قمرى مجددا در چهار جلد بصورت منقحى به طبع رسيد.
توضيحات جديدى به صورت سه كتاب مجزا به نامهاى رهنماى سعادت , قرآن مجيد و سه داستان اسـرارآمـيـز عرفانى , و سه گوهر تابناك از درياى پرفيض كلام الهى به چاپ رسيده و در بيروت چاپ شده است .
منابع : در خود مقاله , ذكر شده [ اين مقاله به قلم شهرام پازوكى است ].
تفسير اثنى عشرى
اثر سيد حسين ( 1318 - 1384 ق ) فرزند حاج آقا احمد حسينى شاه عبدالعظيمى معروف به اثنى عشرى .
تـفسير مورد بحث در چهارده مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و استدلالى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در مقدمه خويش مى نويسد كه اصل اين تفسير بر چهار اصطلاح استوار است كه قبل از آغاز لازم است با معنى آنها آشنا شد: تنزيل , تاويل , ترجمه و تفسير.
او پس از بيان معنى لغوى و اصطلاحى آنها مطالبى را كه لازم است خوانندگان اين تفسير بدانند در ده فصل ذكر نموده و آنها عبارت است از: 1) تمسك به قرآن .
2) حاملان قرآن .
3) منع تفسير قرآن به راى .
4) سبب نزول قرآن .
5) كيفيت نزول قرآن .
6) اعجاز قرآن , 7) اسامى قرآن .
8) ثواب قرائت قرآن .
9) آداب تلاوت قرآن .
10) نوادر و مطالب .
مـؤلف در اين اثر پس از ذكر آيه به صورت شبه جمله يا جمله كامل آيه را به فارسى ترجمه نموده سپس آن را مبسوطا معنى و تفسير مى كند و همچنين به شرح فصاحت و لاغت و اعجاز آيه از نظر ادبى و جهات ديگر نيز توجه دارد و همچنين از نظر فلسفى و عرفانى و كلامى و فقهى نيز به آيات مى نگرد.
در آغاز تفسير هر سوره , نامها و ثواب قرائت سوره و خواص آن را ياد مى كند و پس از ذكر 5 آيه آن را به شيوه مزجى تفسير مى كند.
منابع او اكثرا مخذ شيعى است .
مـانند تفسير مجمع البيان , تفسير منهج الصادقين , تفسير برهان , تفسير صافى , تفسير نورالثقلين , كتب اربعه , بحارالانوار, وسايل الشيعه و ساير كتب حديث .
ايـن تـفـسـير در چهارده جلد در حيات مؤلف توسط شركت سهامى طبع كتاب در تهران طبع و سپس توسط انتشارات كلينى تجديد طبع گرديده است .
منابع : تفسير اثنى عشرى , فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1386; گنجينه دانشمندان , 4/617; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/691.
بلوغ منى الجنان
اثـر شيخ محمدرضا ( 1303 - 1385 ق ) فرزند شيخ قاسم خزرجى نجفى از برجستگان سلسله آل غراوى ( - آل غراوى ) و از شاگردان سيد محمدكاظم طباطبائى يزدى .
تفسير مورد بحث به فارسى و به شيوه ادبى است .
مـؤلـف آثار مختلف ديگرى نظما و نثرا از خود باقى گذاشته است به نامهاى : موهبة الرحمن فى تفسير القرآن , الخيرات الحسان فى تفسير القرآن .
نسخه هاى اصل اين تفسيرها به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف محفوظ است .
منابع : ادب الطف او شعراء الحسين , 10/188; الذريعة , 3/149; شعراء الغرى , 8/398; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى عـلم الرجال , 177; معارف الرجال , 2/286; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 42; معجم رجال الفكر, 321; نقباء البشر, 2/767.
تفسير جامع
اثـر سيد ابراهيم ( زنده در 1385 ق ) فرزند سيد محمدحسين بروجردى , از علما و مفسران شيعه در عصر خويش .
اين تفسير در هفت مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اثر خويش پس از ذكر آيه نخست به ترجمه فارسى آن مى پردازد سپس روايات و احاديث وارده از طريق خاندان عصمت و طهارت (ع ) را ذيل هر آيه ذكر نموده و هنگام تفسير آيات احكام و آيات قصص قرآن به طور مبسوط به تفسير و بيان فقه و حكم آيه مى پردازد.
ايـن كـتـاب در 1335 - 1339 ش در تـهـران در هفت مجلد به قطع وزيرى طبع گرديده است گفتنى است كه مؤلف اين تفسير را از سه تفسير كهن شيعى تفسير عياشى , تفسير قمى و تفسير امام حسن عسكرى (ع ) گردآورى نموده و به فارسى نگاشته است .
منابع : الذريعة , مستدركات , 26/217; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 1/35 - 36.
بيان الفرقان
اثـر شـيـخ مـجتبى قزوينى خراسانى ( 1315 - 1368 ق ) فرزند شيخ احمد, از بنيانگذاران مكتب تفكيك , اين تفسير به زبان فارسى در پنج جلد است .
مؤلف بعضى از آيات قرآن كريم را مدنظر خويش قرار داد.
و به شيوه مكتب تفكيك كه معارض فلاسفه است به شرح و تفسير و بيان نظريات خويش پرداخته است .
جلد اول در بيان توحيد قرآن و فرقهاى آن با توحيد فلسفه و عرفان .
در مشهد مقدس به سال 1370 ق چاپ گرديده است .
جلد دوم در بيان وحى و نبوت از نظر قرآن و فرقهاى آن با وحى و نبوت به مشرب فلسفه و عرفان .
جـلـد سوم در بيان معاد قرآن و معاد جسمانى و وجوه فرق و تفاوت آن با معاد فلسفى و عرفانى ( معاد تجسمى ). جلد چهارم : در بيان نقش اساسى معصومين (ع ) در هدايت اصلى و ضرورت رجوع به معصوم براى فـهم قرآن و طلب هدايت از قرآن و بيان حديث مسلم ثقلين و رد مطالب سخيف غزالى در كتاب القسطاس المستقيم درباره عدم احتياج به معصوم .
جـلـد پـنـجم در بيان و تحليل مسائل غيبت و رجعت و شفاعت و تبيين احاديثى درباره غيبت و قيامت و علائم هر يك كه خلط شده است .
مـنابع : كيهان فرهنگى , سال نهم اسفند ماه 1371, شماره 12; مستدركات اعيان الشيعة , 3/185; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/179; تفسير و تفاسير جديد, 205.
الجامعة فى تفسير سورة الواقعة
اثـر سـيـد محمدعلى هبة الدين ( 1301 - 1386 ق ) فرزند سيد حسين حسينى حائرى مشهور به سيد هبة الدين شهرستانى , از معاريف علماى شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى است مؤلف اين اثر را به سوره واقعه اختصاص داده و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
شـهـرستانى داراى آثار متعدد ديگرى بدين قرار است : 1) كراسة آية الكرسى , در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى .
2) الـقرآن امام الكل فى الكل جامع الاصول التفسير و سائر العلوم الاسلامية , در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى مؤلف در اين اثر بحث خود را به كليات قرآن كريم اختصاص داده و سعى در اثبات اينكه تمام علوم و فنون از قرآن سرچشمه گرفته است مى نمايد.
نسخه اصل سه تفسير فوق به خط مؤلف در كتابخانه وى در كاظمين موجود است .
3) تنزيه التنزيل فى اثبات صيانة المصحف الشريف من النسخ و النقص و التحريف , در يك مجلد به زبـان عـربى و ترجمه فارسى از مؤلف وى در اين اثر از طريق عقل و قرآن و روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) صيانت قرآن كريم را از تحريف و نقصان اثبات كرده است .
اين كتاب و ترجمه فارسى آن در تهران چاپ شده است .
4) ادعـيـة القرآن او زبور المسلمين : در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم بدون تاريخ طبع گرديده است .
5) الـمـعـجـزة الخالدة فى وجوه اعجاز القرآن و شرح اسراره و حل طلاسمه , در يك جلد به زبان عربى شامل كلياتى از قرآن و وجوه اعجاز و اسرار آن و حل طلاسمه آن .
اين كتاب مكررا در بغداد چاپ شده است .
6) الجامعة الاسلاميه و العقايد القرآنيه , مؤلف در اين اثر اصول خمسه رااز قرآن استخراج كرده و با بيانى زيبا و محققانه به شرح و تفسير آنها مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه عمومى كاظمين موجود است .
مـنـابـع : تـاريـخ الـوزارات الامية , 1/50, 77 - 78; الذريعة , 17/58; معجم الدراسات القرآنية عند الـشـيـعـة الامية , 225; معجم المؤلفين العراقيين , 3/438 - 441; موسوعة العتبات المقدسه , 3; قسم الكاظمين , 69.
تفسير ريحان
اثـر سـيـد عليرضا ريحان ( 1330 - زنده در 1387 ق ) فرزند سيد محمد حسينى مدرس سعيدى يزدى معروف به سيد ريحان .
اين تفسير در چند مجلد به زبان فارسى شيوه استدلالى و كلامى شامل تمام قرآن كريم است .
مجلد اول آن در تهران طبع گرديده است .
مـنـابـع : الـذريعة , مستدركات , 26/245; آثار الحجة , 2/262; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 4/565.
آيات الاحكام
اثر سيد يحيى يزدى ( م 1389 ق ), از علماى نجف اشرف .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثـر آيـات احـكام قرآن مجيد را گردآورى نموده سپس به ترتيب كتب فقهيه از طـهـارات تـا ديـات احكام فقهى هر آيه را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بيان مى كند.
اين تفسير در نجف اشرف توسط چاپخانه الداب طبع گرديده است .
منبع : معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 4.
معرفة القرآن
اثـر شيخ محمد حسن ( نجف 1333 - بمبئى ح 1390 ق ) فرزند شيخ ابوالقاسم كاشانى مشهور به نجفى , از علماى شيعه و ائمه فتوى و جماعت در مسجد ايرانيان بمبئى .
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان فارسى و شيوه كلامى و روائى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف مباحثى از تمام علوم قرآن و فنون متعلق به تفسير و تاويل آيات محكم و متشابه و همچنين اعـجـاز و لـزوم تـعـليم و حفظ قرآن و فضيلت تلاوت آن و تجويد و معرفت تفسير را شرح و بيان مى كند.
و اين اثر را مرتب بر چهل باب نموده است .
اين تفسير به زبان گجراتى ترجمه شده است .
راقـم ايـن سطور نسخه اصل مؤلف را در كتابخانه وى در بمبئى در سال 1385 ق مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 21/260; معجم الدراسات القرآنية 281; نقباء البشر, 1/380; يادداشتهاى شخصى .
تفسير عصار
اثـر سيد كاظم عصار ( كاظمين 1306 ق - تهران ح 1390 ق ) فرزند سيد محمد حسينى لواسانى تهرانى معروف به عصار, از اساتيد فلسفه و عرفان در تهران .
اين تفسير در دو رساله به زبان فارسى و شيوه فلسفى است .
مؤلف با مشرب فلسفى و عرفانى خويش به تفسير و تاويل سوره الفاتحه پرداخته است .
نـخست در دو رساله سپس با تصحيح و تحقيق سيد جلال الدين آشتيانى در يك مجلد ( در 1350 ش ) طبع گرديده است .
مـنـابـع : تفسير عصاره ; تفسير و تفاسير جديد, 175; تاريخ مدرسه عالى سپهسالار, 169; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/139; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 5/30.
للى المنثور فى تفسير سورة الطور
اثر سيد ابوالفضل نبوى ( 1345 ق - زنده در 1390 ق ) فرزند سيد على حسينى نبوى قمى .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم .
مـؤلـف در ايـن اثر خويش به تفسير و تاويل سوره طور به سبك كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است و در 1380 ق در قم به طبع رسيده است .
منابع : الذريعة , 18/264; معجم الدراسات القرآنية , 249; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 4/4355.
المتشابه من القرآن
اثر محمد على حلى ( زنده در 1390 ق ), از فضلا و محققان معاصر.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف آيات متشابه و كلمات غريب قرآن مجيد را گردآورى نموده سپس به سبك ادبى و كلامى به شرح و تاويل و تفسير آنها مى پردازد.
اين تفسير در بيروت به سال 1966 م طبع گرديده است .
اثر ديگر محمد على حلى الكون و القرآن نام دارد و آن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى , شامل بخشى از قرآن است .
مـؤلف در اين اثر آيات متعلق به آفرينش و آسمان و ستارگان را از قرآن گردآورى نموده سپس سعى مى كند آنها را بر وفق علوم و فنون جديد تفسير كند.
اين تفسير در موصل بدون تاريخ تجديد طبع شده است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية , 180, 248, 260; معجم المؤلفين العراقيين , 3/210.
تفسير سورة الانبياء
اثـر سيد احمد هندى ( 1320 - 1392 ق ) فرزند سيد رضا موسوى هندى نجفى , از علما و شعراى نجف اشرف و از برجستگان خاندان آل هندى ( - آل هندى ). اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل شرح و بيان سورة الانبياء است .
آقابزرگ تهرانى از اين اثر در طبقات اعلام الشيعة با عنوان تفسير سورة الانبياء نام برده است .
كـوركـيـس عواد در معجم المؤلفين العراقيين آن را با نام تفسير قصص الانبياء ياد كرده است كه شامل آيات قصص انبياء از سوره هاى مختلف قرآن است .
احتمال دارد هر دوى آنها متحد باشند.
اين تفسير در نجف اشرف بدون تاريخ طبع گرديده است .
هـمـيـن مـؤلف در زمينه قرآن پژوهى اثر ديگرى نيز دارد به نام فى ظل الوحى , در يك مجلد, به زبان عربى , و شيوه استدلالى .
شامل بخشى از قرآن كريم است .
اين تفسير در 1961 م در نجف طبع گرديده است .
مـنـابـع : شـعـراء الـغـرى , 1/285; معجم الدراسات القرآنية , 87; معجم رجال الفكر, 467; معجم المؤلفين العراقيين , 1/100; نقباء البشر, 1/100.
تفسير آيات مشكله
اثر حاج يوسف شعار ( 1320 - 1394 ق ), از مفسران و مدرسين علوم قرآن كريم معاصر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر آيات مشكله قرآن كريم را گردآورى نموده سپس به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
اين كتاب در تبريز طبع گرديده است .
مـؤلـف داراى آثار ديگرى بدين شرح است : 1) محكمات و متشابهات در قرآن , و آن در يك جزء به زبان فارسى و شيوه استدلالى در تفسير و تاويل آياتى از قرآن كه مورد نظر مؤلف بوده است .
اين كتاب در تبريز طبع شده است .
2) تفسير سوره جمعه و منافقون , در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى و خطابى است .
مـؤلـف اين اثر را به تفسير سوره هاى جمعه و منافقون اختصاص داده و به تفسير و تاويل آيات اين دو سوره پرداخته است .
اين تفسير نيز در تبريز به چاپ رسيده است .
3) مقدمات تفسير, در يك جزء به زبان فارسى است .
مـؤلـف در اثر خويش به كليات علوم قرآن كريم پرداخته و مدخل تفسير مى باشد و در تبريز چاپ شده است .
مـنـابع : تفسير و تفاسير جديد, 37, 200; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1385 به بعد; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/894.
تفسير قرآن شريف
اثر سيد ضياءالدين طباطبائى ( 1310 - 1395 ق ) فرزند سيد على بن مرتضى طباطبائى يزدى , از رجال سياسى ايران و نخست وزير پس از كودتاى 1299 ش .
اين تفسير در يك مجلد, به زبان فارسى , و شيوه استدلالى , شامل بخشى از قرآن كريم است .
ايـن اثـر به تفسير سوره هاى يس , تكوير و توحيد اختصاص دارد, و در تهران به سال 1374 ق طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 17/58; معجم الدراسات القرآنية , 226; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/571.
تفسير رفيعى
اثر آيت اللّه سيد ابوالحسن ( 1306 - 1396 ق ) فرزند سيد ميرزا ابراهيم معروف به رفيعى قزوينى , از مشاهير حكماء و مراجع تقليد, از شاگردان شيخ عبدالكريم حائرى و ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى .
ايـن تـفـسـير شامل مجموعه اى از آيات قرآن كريم از سوره هاى مختلف قرآن از جمله سوره هاى بـقـره , تـوحـيـد, يـس , جمعه , اعلى , حديد و سوره زلزال كه مفسر آنها را بر وفق مذاق فلسفى و عرفانى خويش براى تفسير انتخاب كرده است و به تاويل و تفسير آنها پرداخته است .
اين تفسير آكنده از دقائق فلسفى و عرفانى و در نوع خويش كم نظير است .
نـسـخـه اصـل به خط مفسر در كتابخانه مؤلف در تهران محفوظ است و راقم اين سطور آن را در 1393 ق مشاهده نموده است .
مـؤلـف داراى اثر ديگرى به نام تفسير آيه الر تلك آيات الكتاب الحكيم دارد كه در بيان و تاويل آيه اول و دوم سوره يونس است .
مفسر با مذاق فلسفى و عرفانى خويش به شرح دقايق و حقايق نبوت و وحى پرداخته است .
اين تفسير را يكى از برجسته ترين شاگردان مؤلف آية اللّه حسن زاده آملى استنساخ كرده است .
مـنـابع : گنجينه دانشمندان , 6/156; مستدركات , اعيان الشيعة , 3/7; مقدمه مجموعه رسائل و مقالات فلسفى , 1/69.
اطيب البيان فى تفسير القرآن
اثر سيد عبدالحسين طيب ( زنده در 1396 ق ), از علماى معاصر.
اين تفسير در چهارده مجلد, به زبان فارسى شامل تمام قرآن كريم است .
شيوه اين تفسير مزجى و استدلالى است .
چهارده مجلد آن تماما طبع گرديده است .
منبع : تفسير اطيب البيان فى تفسير القرآن .
تفسير القرآن الكريم (تفسير خمينى )
اثـر سـيـد مصطفى خمينى ( 1349 - 1397 ق ) فرزند امام خمينى رهبر انقلاب اسلامى ايران , از شاگردان پدرش و آيت اللّه بروجردى و محقق داماد بود.
تفسير مورد بحث در چهار مجلد, به زبان عربى و شيوه استدلالى و فلسفى و عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف نـخـسـت يـك مقدمه كوتاه در دو بخش ياد مى كند كه اول به علم تفسير و معنى تفسير مـى پـردازد و دوم بـحـث خـود را به نامهاى چهارگانه قرآن و فرقان و الكتاب و الذكر اختصاص مى دهد.
سـپس تفسير را از سوره فاتحة آغاز كرده و تا آيه 46 سوره بقره ( الذين يظنون انهم ملاقوا ربهم و انهم اليه راجعون ) پيش رفته است ولى بقيه را اجل مهلت به اتمام آن نداده است .
شيوه اين تفسير مفصل و دايرة المعارف گونه است .
ايـن تـفـسـير مكررا طبع گرديده و از بهترين چاپهاى آن تحقيق و تصحيح آقاى محمد سجادى اصفهانى است كه در 1362 ش توسط وزارت ارشاد اسلامى طبع و منتشر گشته است .
منابع : تفسير القرآن الكريم خمينى ; معجم الدراسات القرآنية , 102.
تفسير قرآن راشد
اثر حسينعلى راشد ( 1324 ق - ح 1397 ق ) فرزند شيخ عباس تربتى معروف به راشد, از متكلمان و خطباى مشهور معاصر كه گفتارهاى دينى راديويى اش شنونده بسيار داشت .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى , شامل شرح سوره الحمد و بقره است .
مؤلف در تفسير آيات , شيوه مزجى را به كار برده است .
اين اثر در سال 1371 ش توسط انتشارات اطلاعات در تهران طبع گرديده است .
منابع : تفسر راشد; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/927 - 928.
تفسير مطهرى
مفسر آيت اللّه مرتضى مطهرى ( 1338 - شهيد در 1399 ق ) فرزند محمد حسين , از مشاهير علما و حـكـمـا و اصـلاحـگـران عصر جديد, برجسته ترين شاگرد علامه طباطبائى و امام خمينى ( - مطهرى , مرتضى ). مـفـسـر داراى تـفسيرهاى متعدد بر سوره هاى مختلف قرآن كريم است كه شفاهى و بر روى نوار ضبط شده بود و بعدا بازنويسى و تدوين و چاپ گرديده است .
از آثـار تـفـسـيـرى و قرآن پژوهى او عبارتند از: تفسير سوره هاى حمد و بقره كه توسط انتشارات صدراى قم در 1359 ش چاپ شده است .
و هـمچنين داراى تفسير بر سوره هاى انشراح , قدر, زلزله , عاديات , عصر, معارج , تين , علق , بينه , قـدر, قـارعه , و الليل , و الضحى , همچنين بر پنجاه و هفت سوره قرآن كريم از اواخر جزء بيست و چهار تا نزديك به پايان قرآن مى باشد.
از آثـار ديگر مفسر در علوم قرآن كريم عبارت است از جهاد و موارد مشروعيت آن در قرآن , انسان در قـرآن , آشـنائى با قرآن , و همچنين قسمتى از تفسيرها و آثار وى در علوم قرآن مجيد به عربى تـرجـمـه گرديده است و آنها عبارتند از: التعرف على القرآن الكريم , تفسير سورة الملك , تفسير الـقـرآن ( مـحـاضـرات عامه و خاصة ), التفكر فى القرآن , الجهاد و حالاته , المشروعة فى القرآن , القرآن و مسالة من الحياة القرآن يستدل بالحياة على التوحيد, معرفة القرآن .
منابع : مستدركات , اعيان الشيعة , 1/221; معجم الدراسات القرآنية , 69 به بعد.
قرن پانزدهم :
تفسير پرتوى از قرآن (پرتوى از قرآن ).
تفسير صدر
اثـر شـهـيـد سـيد محمد باقر ( 1353 - 1400 ق ) فرزند سيد حيدر صدر از علماى بزرگ شيعه و مراجع تقليد.
شهيد سيد محمد باقر صدر آثارى از خود در تفسير و فنون قرآن باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به فارسى و ساير زبانها ترجمه گرديده است .
از جـمـلـه تـفـسير و آثار وى در علوم مزبور: مقدمات فى التفسير الموضوعى للقرآن , الحرية فى القرآن , العمل الصالح فى القرآن , دراسات قرآنية , دروس من القرآن الكريم در زمينه فلسفه و تاريخ از ديدگاه قرآن كه تحت عنوان انسان مسؤول و تاريخ ساز به فارسى ترجمه شده است .
ترجمه فارسى ديگرى نيز از همين كتاب تحت عنوان سنتهاى تاريخى در قرآن منتشر شده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 9/184; تفسير و تفاسير جديد, 48; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 142, 203, 280.
تفسير سورة العصر
اثر امام موسى صدر ( ناپديد در سال 1400 ق ) رئيس مجلس اعلاى شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل سوره عصر است .
مؤلف با مشرب حكمى به سبك كلامى و استدلالى به تفسير و تاويل سوره عصر پرداخته است .
اين اثر در مجله امل لبنان شماره 397, سال 1985 م , منتشر گرديده است .
منابع : مجله امل , معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 88.
تفسير سورة الواقعه و آية فى مقعد صدق
[ تـفسير الصالحى ], اثر شيخ حسن ( 1310 - 1401 ق ) فرزند شيخ ميرزا على نقى برغانى صالحى , از مشاهير آل برغانى (- برغانى صالحى , شيخ حسن ). مـفـسـر بـا بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) و تفسيرهاى كهن به ويژه تفسير بـحـرالـعرفان و كنزالعرفان جدش شيخ محمد صالح برغانى حائرى ( م 1271 ق ) به تفسير سوره واقعه پرداخته سپس در آخر اين تفسير به تفسير آيه 54 - 55 سوره القمر ( ان المتقين فى جناب و نـهـر, فـى مـقـعـد صدق عند مليك مقتدر ) مبادرت كرده و به طور مبسوط با شيوه حكمى و عرفانى جسم برزخى را اثبات كرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وقفى ملا محمد صالح برغانى حائرى در كربلا محفوظ است .
مـنـابـع : تفسير سورة الواقعه ; مستدركات , اعيان الشيعة , 3/64; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/56; نقباء البشر, 4/1630.
| | | |
اللئالى الحسان فى تفسير القرآن
اثـر شـيـخ حـسن مطر خويبراوى ناصرى ( 1328 - زنده در 1380 ق ), از علماى معاصر شيعه در جنوب عراق صاحب كتاب الاجتهاد و التقليد كه در 1958 م در نجف طبع گرديده است .
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) در تفسير خويش استفاده كرده است .
اين اثر در سال 1967 - 1968 م در نجف اشرف طبع گرديده است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية , 249; معجم المؤلفين العراقيين , 1/332.
تفسير سوره نور
اثر شيخ ميرزا خليل ( 1317 ق ) فرزند ابى طالب صميره كمره اى .
اين تفسير در دو مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف اين اثر خويش را اختصاص به تفسير و تاويل سوره نور داده است .
او پس از ذكر هر آيه به ترجمه فارسى مى پردازد سپس به سبك كلامى و استدلالى و با استفاده از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) آيه را تفسير و تاويل مى كند.
اين تفسير در تهران به سال 1325 ش طبع گرديده است .
مـنـابع : الذريعة , المستدركات , 26/219; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/32 - 35; تفسير و تفاسير جديد, 182.
مواهب الرحمن فى تفسير القرآن
اثر سيد مرتضى ( زنده در 1381 ق ) فرزند سيد احمد موسوى مشهور به مستنبط غروى .
اين تفسير در سى مجلد به زبان فارسى شامل تمام قرآن به شيوه استدلالى است .
مؤلف در اين اثر هر يك جزء از قرآن مجيد را در يك مجلد تفسير نموده است و مجلد سى ام آن كه شـامل سوره هاى كوچك است به سبك استدلالى و با استناد به روايات ائمه معصومين (ع ) تدوين شده است .
مجلد آخر اين اثر در تبريز به سال 1381 ق به قطع وزيرى طبع گرديده است .
منابع : فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 4/5047; فهرست كتابهاى چاپى فارسى و عربى , 6/149.
تفسير خالصى
اثـر شـيـخ مـحـمـد ( 1308 - 1383 ق ) فـرزند شيخ مهدى بن شيخ حسين خالصى كاظمى , از متكلمين شيعه ( - آل خالصى ). ايـن تـفـسير شامل چند رساله و كتاب به زبان فارسى و عربى به شيوه استدلالى و كلامى است و بخشى از قرآن كريم را دربردارد.
اين اثر در تهران به سال 1323 ش طبع گرديده است .
اثـر قـرآن پژوهى ديگر همين مؤلف تفسير الهدى و الشفاء فى تفسير آيات رب الارض و السماء نام دارد.
در يـك جلد به زبان فارسى به سبك استدلالى و كلامى كه در تهران در 1325 ش طبع گرديده است .
مـنـابـع : الذريعة , 25/204; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 311; موسوعة العتبات الـمـقـدسـة , قسم الكاظمين , 3/90; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 5/449; تفسير و تفاسير جديد, 197.
حقيقة الابداع فى تفسير كلمة الاسترجاع
اثر سيد عبداللّه ( 1300 - 1384 ق ) فرزند سيد حسن برهان سبزوارى ( - برهان , سيد عبداللّه ).
تفسير مورد بحث در شرح و بيان آيه 156 سوره بقرة ( الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا للّه و انا اليه راجعون ) مى باشد كه مفسر مبسوطا به تفسير اين آيه كريمه پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مفسر در سبزوار محفوظ است .
بـرهـان سبزوارى داراى تفسيرهاى ديگرى است به شرح ذيل : 1) آية الخلافة , در بيان و تفسير آيه سى ام از سوره بقره و اذ قال ربك للملئكة انى جاعل فى الارض خليفة قالوا كه با بهره گيرى از روايـات بـه تـفسير اين آيه پرداخته و موارد زيادى از مطالبى را كه ميرزا حسين علوى سبزوارى متعرض آنها نشده است استدراك نموده است .
2) الـجـوهـر الـفـريد فى اسرار سورة التوحيد, در بيان و شرح سوره توحيد كه به طور مبسوط به تفسير سوره توحيد پرداخته است .
3) غاية الافاده فى اسرار الشهادة , در تفسير و بيان آيه شهيد اللّه انه لا اله الا هو .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در سبزوار محفوظ است .
مـنـابـع : الذريعة , 7/47; گنجينه دانشمندان , 5/314; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, 3/1196; معجم الدراسات القرآنيه , 128; مفسران شيعه , 184.
بيان السعادة
تـفسير عرفانى شيعى به زبان عربى كه عنوان كاملش بيان السعادة فى مقامات العبادة و تاليف عـارف قـرن چـهـاردهم هجرى حاج سلطان محمد گنابادى ملقب به سلطانعلى شاه از اقطاب سلسله نعمة اللهيه است .
اين اثر دومين تاليف مؤلف است و اساس آن مانند ساير تفاسير شيعى استشهاد به اخبار ائمه اطهار (ع ) است ولى در عين حال فقط اقتصار به احاديث نشده , رموز و اشارات و لطائف عارفانه همراه با بحوث فلسفى نيز در جاى مناسب آن ذكر شده ( التفسير و المفسرون , 2/199 ) در حاليكه از نكات كلامى و احكام فقهى نيز غفلت نشده است .
از نظر فلسفى , مؤلف غالبا از روش ملاصدرا و استاد خويش حاج ملا هادى سبزوارى پيروى كرده است .
بطور كلى اين تفسير از جهات عديده امتيازات خاص خود را دارد كه اهم آنها عبارتند از: 1 ـ مؤلف بين آيات قرآنى كه بترتيب يكديگر واقع شده , از حيث معنى نيز ارتباط قرار داده است .
2 ـ هـمـه آيـاتى كه مربوط به اصول عقايد و كفر و ايمان است به مقام ولايت تفسير شده و كفر به خـدا را غالبا به كفر به مقام ولايت و همچنين ايمان را نسبت به ولايت تعبير و تفسير نموده , بلكه كلمه رب كه استعمال مى شود دو تعبير براى آن قرار داده : رب مطلق كه مقام الوهيت است و رب مضاف كه عبارت از مقام ولايت باشد.
3 ـ موضوعات مشكله و مطالبى كه از نظر كلامى و عرفانى مورد اشكال است , مانند مساله معراج و مـعـاد را كـه اخـتـلافات زيادى بين دانشمندان اسلامى در باب آن واقع شده , با بيان عرفانى و فلسفى شرح و حل شده است .
4 ـ در بـيـشـتر موارد سعى شده بين اخبار مختلفه كه در تفسير يك آيه ذكر شده جمع و تطبيق شـود, مـانند شجره منهيه كه اخبار در آن باب مختلف است و مؤلف طورى آنرا تفسير نموده و از آيات و اخبار استنباط كرده كه با همه اقوال وفق مى دهد.
تـفـسـيـر با خطبه اى شروع مى شود كه مؤلف در آن عقايد دينى خود را بطور تفصيل ذكر نموده است .
پس از خطبه يك مقدمه نوشته كه مشتمل بر چهارده فصل به عدد چهارده معصوم (ع ) است .
و حـقـيقت علم و مراتب تنزلات قرآن و ظهورات مختلفه آن را در عوالم مختلفه طولى و آخرين ظـهـور آن در لباس لفظ و صورت و همچنين معنى تفسير به راى و سپس آنچه دانستن آن براى شخص مفسر لازم است را مشروحا ذكر نموده , آنگاه تفسير قرآن مجيد را شروع كرده است .
تـالـيـف اين تفسير در سال 1311 قمرى به اتمام رسيد و چاپ اول آن در سال 1314 قمرى در دو جـلـد مـنـتشر شد اين تفسير در سال 1385 قمرى مجددا در چهار جلد بصورت منقحى به طبع رسيد.
توضيحات جديدى به صورت سه كتاب مجزا به نامهاى رهنماى سعادت , قرآن مجيد و سه داستان اسـرارآمـيـز عرفانى , و سه گوهر تابناك از درياى پرفيض كلام الهى به چاپ رسيده و در بيروت چاپ شده است .
منابع : در خود مقاله , ذكر شده [ اين مقاله به قلم شهرام پازوكى است ].
تفسير اثنى عشرى
اثر سيد حسين ( 1318 - 1384 ق ) فرزند حاج آقا احمد حسينى شاه عبدالعظيمى معروف به اثنى عشرى .
تـفسير مورد بحث در چهارده مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و استدلالى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در مقدمه خويش مى نويسد كه اصل اين تفسير بر چهار اصطلاح استوار است كه قبل از آغاز لازم است با معنى آنها آشنا شد: تنزيل , تاويل , ترجمه و تفسير.
او پس از بيان معنى لغوى و اصطلاحى آنها مطالبى را كه لازم است خوانندگان اين تفسير بدانند در ده فصل ذكر نموده و آنها عبارت است از: 1) تمسك به قرآن .
2) حاملان قرآن .
3) منع تفسير قرآن به راى .
4) سبب نزول قرآن .
5) كيفيت نزول قرآن .
6) اعجاز قرآن , 7) اسامى قرآن .
8) ثواب قرائت قرآن .
9) آداب تلاوت قرآن .
10) نوادر و مطالب .
مـؤلف در اين اثر پس از ذكر آيه به صورت شبه جمله يا جمله كامل آيه را به فارسى ترجمه نموده سپس آن را مبسوطا معنى و تفسير مى كند و همچنين به شرح فصاحت و لاغت و اعجاز آيه از نظر ادبى و جهات ديگر نيز توجه دارد و همچنين از نظر فلسفى و عرفانى و كلامى و فقهى نيز به آيات مى نگرد.
در آغاز تفسير هر سوره , نامها و ثواب قرائت سوره و خواص آن را ياد مى كند و پس از ذكر 5 آيه آن را به شيوه مزجى تفسير مى كند.
منابع او اكثرا مخذ شيعى است .
مـانند تفسير مجمع البيان , تفسير منهج الصادقين , تفسير برهان , تفسير صافى , تفسير نورالثقلين , كتب اربعه , بحارالانوار, وسايل الشيعه و ساير كتب حديث .
ايـن تـفـسـير در چهارده جلد در حيات مؤلف توسط شركت سهامى طبع كتاب در تهران طبع و سپس توسط انتشارات كلينى تجديد طبع گرديده است .
منابع : تفسير اثنى عشرى , فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1386; گنجينه دانشمندان , 4/617; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/691.
بلوغ منى الجنان
اثـر شيخ محمدرضا ( 1303 - 1385 ق ) فرزند شيخ قاسم خزرجى نجفى از برجستگان سلسله آل غراوى ( - آل غراوى ) و از شاگردان سيد محمدكاظم طباطبائى يزدى .
تفسير مورد بحث به فارسى و به شيوه ادبى است .
مـؤلـف آثار مختلف ديگرى نظما و نثرا از خود باقى گذاشته است به نامهاى : موهبة الرحمن فى تفسير القرآن , الخيرات الحسان فى تفسير القرآن .
نسخه هاى اصل اين تفسيرها به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف محفوظ است .
منابع : ادب الطف او شعراء الحسين , 10/188; الذريعة , 3/149; شعراء الغرى , 8/398; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى عـلم الرجال , 177; معارف الرجال , 2/286; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 42; معجم رجال الفكر, 321; نقباء البشر, 2/767.
تفسير جامع
اثـر سيد ابراهيم ( زنده در 1385 ق ) فرزند سيد محمدحسين بروجردى , از علما و مفسران شيعه در عصر خويش .
اين تفسير در هفت مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اثر خويش پس از ذكر آيه نخست به ترجمه فارسى آن مى پردازد سپس روايات و احاديث وارده از طريق خاندان عصمت و طهارت (ع ) را ذيل هر آيه ذكر نموده و هنگام تفسير آيات احكام و آيات قصص قرآن به طور مبسوط به تفسير و بيان فقه و حكم آيه مى پردازد.
ايـن كـتـاب در 1335 - 1339 ش در تـهـران در هفت مجلد به قطع وزيرى طبع گرديده است گفتنى است كه مؤلف اين تفسير را از سه تفسير كهن شيعى تفسير عياشى , تفسير قمى و تفسير امام حسن عسكرى (ع ) گردآورى نموده و به فارسى نگاشته است .
منابع : الذريعة , مستدركات , 26/217; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 1/35 - 36.
بيان الفرقان
اثـر شـيـخ مـجتبى قزوينى خراسانى ( 1315 - 1368 ق ) فرزند شيخ احمد, از بنيانگذاران مكتب تفكيك , اين تفسير به زبان فارسى در پنج جلد است .
مؤلف بعضى از آيات قرآن كريم را مدنظر خويش قرار داد.
و به شيوه مكتب تفكيك كه معارض فلاسفه است به شرح و تفسير و بيان نظريات خويش پرداخته است .
جلد اول در بيان توحيد قرآن و فرقهاى آن با توحيد فلسفه و عرفان .
در مشهد مقدس به سال 1370 ق چاپ گرديده است .
جلد دوم در بيان وحى و نبوت از نظر قرآن و فرقهاى آن با وحى و نبوت به مشرب فلسفه و عرفان .
جـلـد سوم در بيان معاد قرآن و معاد جسمانى و وجوه فرق و تفاوت آن با معاد فلسفى و عرفانى ( معاد تجسمى ). جلد چهارم : در بيان نقش اساسى معصومين (ع ) در هدايت اصلى و ضرورت رجوع به معصوم براى فـهم قرآن و طلب هدايت از قرآن و بيان حديث مسلم ثقلين و رد مطالب سخيف غزالى در كتاب القسطاس المستقيم درباره عدم احتياج به معصوم .
جـلـد پـنـجم در بيان و تحليل مسائل غيبت و رجعت و شفاعت و تبيين احاديثى درباره غيبت و قيامت و علائم هر يك كه خلط شده است .
مـنابع : كيهان فرهنگى , سال نهم اسفند ماه 1371, شماره 12; مستدركات اعيان الشيعة , 3/185; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/179; تفسير و تفاسير جديد, 205.
الجامعة فى تفسير سورة الواقعة
اثـر سـيـد محمدعلى هبة الدين ( 1301 - 1386 ق ) فرزند سيد حسين حسينى حائرى مشهور به سيد هبة الدين شهرستانى , از معاريف علماى شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى است مؤلف اين اثر را به سوره واقعه اختصاص داده و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
شـهـرستانى داراى آثار متعدد ديگرى بدين قرار است : 1) كراسة آية الكرسى , در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى .
2) الـقرآن امام الكل فى الكل جامع الاصول التفسير و سائر العلوم الاسلامية , در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى مؤلف در اين اثر بحث خود را به كليات قرآن كريم اختصاص داده و سعى در اثبات اينكه تمام علوم و فنون از قرآن سرچشمه گرفته است مى نمايد.
نسخه اصل سه تفسير فوق به خط مؤلف در كتابخانه وى در كاظمين موجود است .
3) تنزيه التنزيل فى اثبات صيانة المصحف الشريف من النسخ و النقص و التحريف , در يك مجلد به زبـان عـربى و ترجمه فارسى از مؤلف وى در اين اثر از طريق عقل و قرآن و روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) صيانت قرآن كريم را از تحريف و نقصان اثبات كرده است .
اين كتاب و ترجمه فارسى آن در تهران چاپ شده است .
4) ادعـيـة القرآن او زبور المسلمين : در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم بدون تاريخ طبع گرديده است .
5) الـمـعـجـزة الخالدة فى وجوه اعجاز القرآن و شرح اسراره و حل طلاسمه , در يك جلد به زبان عربى شامل كلياتى از قرآن و وجوه اعجاز و اسرار آن و حل طلاسمه آن .
اين كتاب مكررا در بغداد چاپ شده است .
6) الجامعة الاسلاميه و العقايد القرآنيه , مؤلف در اين اثر اصول خمسه رااز قرآن استخراج كرده و با بيانى زيبا و محققانه به شرح و تفسير آنها مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه عمومى كاظمين موجود است .
مـنـابـع : تـاريـخ الـوزارات الامية , 1/50, 77 - 78; الذريعة , 17/58; معجم الدراسات القرآنية عند الـشـيـعـة الامية , 225; معجم المؤلفين العراقيين , 3/438 - 441; موسوعة العتبات المقدسه , 3; قسم الكاظمين , 69.
تفسير ريحان
اثـر سـيـد عليرضا ريحان ( 1330 - زنده در 1387 ق ) فرزند سيد محمد حسينى مدرس سعيدى يزدى معروف به سيد ريحان .
اين تفسير در چند مجلد به زبان فارسى شيوه استدلالى و كلامى شامل تمام قرآن كريم است .
مجلد اول آن در تهران طبع گرديده است .
مـنـابـع : الـذريعة , مستدركات , 26/245; آثار الحجة , 2/262; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 4/565.
آيات الاحكام
اثر سيد يحيى يزدى ( م 1389 ق ), از علماى نجف اشرف .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثـر آيـات احـكام قرآن مجيد را گردآورى نموده سپس به ترتيب كتب فقهيه از طـهـارات تـا ديـات احكام فقهى هر آيه را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بيان مى كند.
اين تفسير در نجف اشرف توسط چاپخانه الداب طبع گرديده است .
منبع : معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 4.
معرفة القرآن
اثـر شيخ محمد حسن ( نجف 1333 - بمبئى ح 1390 ق ) فرزند شيخ ابوالقاسم كاشانى مشهور به نجفى , از علماى شيعه و ائمه فتوى و جماعت در مسجد ايرانيان بمبئى .
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان فارسى و شيوه كلامى و روائى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف مباحثى از تمام علوم قرآن و فنون متعلق به تفسير و تاويل آيات محكم و متشابه و همچنين اعـجـاز و لـزوم تـعـليم و حفظ قرآن و فضيلت تلاوت آن و تجويد و معرفت تفسير را شرح و بيان مى كند.
و اين اثر را مرتب بر چهل باب نموده است .
اين تفسير به زبان گجراتى ترجمه شده است .
راقـم ايـن سطور نسخه اصل مؤلف را در كتابخانه وى در بمبئى در سال 1385 ق مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 21/260; معجم الدراسات القرآنية 281; نقباء البشر, 1/380; يادداشتهاى شخصى .
تفسير عصار
اثـر سيد كاظم عصار ( كاظمين 1306 ق - تهران ح 1390 ق ) فرزند سيد محمد حسينى لواسانى تهرانى معروف به عصار, از اساتيد فلسفه و عرفان در تهران .
اين تفسير در دو رساله به زبان فارسى و شيوه فلسفى است .
مؤلف با مشرب فلسفى و عرفانى خويش به تفسير و تاويل سوره الفاتحه پرداخته است .
نـخست در دو رساله سپس با تصحيح و تحقيق سيد جلال الدين آشتيانى در يك مجلد ( در 1350 ش ) طبع گرديده است .
مـنـابـع : تفسير عصاره ; تفسير و تفاسير جديد, 175; تاريخ مدرسه عالى سپهسالار, 169; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/139; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 5/30.
للى المنثور فى تفسير سورة الطور
اثر سيد ابوالفضل نبوى ( 1345 ق - زنده در 1390 ق ) فرزند سيد على حسينى نبوى قمى .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم .
مـؤلـف در ايـن اثر خويش به تفسير و تاويل سوره طور به سبك كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است و در 1380 ق در قم به طبع رسيده است .
منابع : الذريعة , 18/264; معجم الدراسات القرآنية , 249; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 4/4355.
المتشابه من القرآن
اثر محمد على حلى ( زنده در 1390 ق ), از فضلا و محققان معاصر.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف آيات متشابه و كلمات غريب قرآن مجيد را گردآورى نموده سپس به سبك ادبى و كلامى به شرح و تاويل و تفسير آنها مى پردازد.
اين تفسير در بيروت به سال 1966 م طبع گرديده است .
اثر ديگر محمد على حلى الكون و القرآن نام دارد و آن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى , شامل بخشى از قرآن است .
مـؤلف در اين اثر آيات متعلق به آفرينش و آسمان و ستارگان را از قرآن گردآورى نموده سپس سعى مى كند آنها را بر وفق علوم و فنون جديد تفسير كند.
اين تفسير در موصل بدون تاريخ تجديد طبع شده است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية , 180, 248, 260; معجم المؤلفين العراقيين , 3/210.
تفسير سورة الانبياء
اثـر سيد احمد هندى ( 1320 - 1392 ق ) فرزند سيد رضا موسوى هندى نجفى , از علما و شعراى نجف اشرف و از برجستگان خاندان آل هندى ( - آل هندى ). اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل شرح و بيان سورة الانبياء است .
آقابزرگ تهرانى از اين اثر در طبقات اعلام الشيعة با عنوان تفسير سورة الانبياء نام برده است .
كـوركـيـس عواد در معجم المؤلفين العراقيين آن را با نام تفسير قصص الانبياء ياد كرده است كه شامل آيات قصص انبياء از سوره هاى مختلف قرآن است .
احتمال دارد هر دوى آنها متحد باشند.
اين تفسير در نجف اشرف بدون تاريخ طبع گرديده است .
هـمـيـن مـؤلف در زمينه قرآن پژوهى اثر ديگرى نيز دارد به نام فى ظل الوحى , در يك مجلد, به زبان عربى , و شيوه استدلالى .
شامل بخشى از قرآن كريم است .
اين تفسير در 1961 م در نجف طبع گرديده است .
مـنـابـع : شـعـراء الـغـرى , 1/285; معجم الدراسات القرآنية , 87; معجم رجال الفكر, 467; معجم المؤلفين العراقيين , 1/100; نقباء البشر, 1/100.
تفسير آيات مشكله
اثر حاج يوسف شعار ( 1320 - 1394 ق ), از مفسران و مدرسين علوم قرآن كريم معاصر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر آيات مشكله قرآن كريم را گردآورى نموده سپس به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
اين كتاب در تبريز طبع گرديده است .
مـؤلـف داراى آثار ديگرى بدين شرح است : 1) محكمات و متشابهات در قرآن , و آن در يك جزء به زبان فارسى و شيوه استدلالى در تفسير و تاويل آياتى از قرآن كه مورد نظر مؤلف بوده است .
اين كتاب در تبريز طبع شده است .
2) تفسير سوره جمعه و منافقون , در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى و خطابى است .
مـؤلـف اين اثر را به تفسير سوره هاى جمعه و منافقون اختصاص داده و به تفسير و تاويل آيات اين دو سوره پرداخته است .
اين تفسير نيز در تبريز به چاپ رسيده است .
3) مقدمات تفسير, در يك جزء به زبان فارسى است .
مـؤلـف در اثر خويش به كليات علوم قرآن كريم پرداخته و مدخل تفسير مى باشد و در تبريز چاپ شده است .
مـنـابع : تفسير و تفاسير جديد, 37, 200; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1385 به بعد; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/894.
تفسير قرآن شريف
اثر سيد ضياءالدين طباطبائى ( 1310 - 1395 ق ) فرزند سيد على بن مرتضى طباطبائى يزدى , از رجال سياسى ايران و نخست وزير پس از كودتاى 1299 ش .
اين تفسير در يك مجلد, به زبان فارسى , و شيوه استدلالى , شامل بخشى از قرآن كريم است .
ايـن اثـر به تفسير سوره هاى يس , تكوير و توحيد اختصاص دارد, و در تهران به سال 1374 ق طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 17/58; معجم الدراسات القرآنية , 226; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/571.
تفسير رفيعى
اثر آيت اللّه سيد ابوالحسن ( 1306 - 1396 ق ) فرزند سيد ميرزا ابراهيم معروف به رفيعى قزوينى , از مشاهير حكماء و مراجع تقليد, از شاگردان شيخ عبدالكريم حائرى و ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى .
ايـن تـفـسـير شامل مجموعه اى از آيات قرآن كريم از سوره هاى مختلف قرآن از جمله سوره هاى بـقـره , تـوحـيـد, يـس , جمعه , اعلى , حديد و سوره زلزال كه مفسر آنها را بر وفق مذاق فلسفى و عرفانى خويش براى تفسير انتخاب كرده است و به تاويل و تفسير آنها پرداخته است .
اين تفسير آكنده از دقائق فلسفى و عرفانى و در نوع خويش كم نظير است .
نـسـخـه اصـل به خط مفسر در كتابخانه مؤلف در تهران محفوظ است و راقم اين سطور آن را در 1393 ق مشاهده نموده است .
مـؤلـف داراى اثر ديگرى به نام تفسير آيه الر تلك آيات الكتاب الحكيم دارد كه در بيان و تاويل آيه اول و دوم سوره يونس است .
مفسر با مذاق فلسفى و عرفانى خويش به شرح دقايق و حقايق نبوت و وحى پرداخته است .
اين تفسير را يكى از برجسته ترين شاگردان مؤلف آية اللّه حسن زاده آملى استنساخ كرده است .
مـنـابع : گنجينه دانشمندان , 6/156; مستدركات , اعيان الشيعة , 3/7; مقدمه مجموعه رسائل و مقالات فلسفى , 1/69.
اطيب البيان فى تفسير القرآن
اثر سيد عبدالحسين طيب ( زنده در 1396 ق ), از علماى معاصر.
اين تفسير در چهارده مجلد, به زبان فارسى شامل تمام قرآن كريم است .
شيوه اين تفسير مزجى و استدلالى است .
چهارده مجلد آن تماما طبع گرديده است .
منبع : تفسير اطيب البيان فى تفسير القرآن .
تفسير القرآن الكريم (تفسير خمينى )
اثـر سـيـد مصطفى خمينى ( 1349 - 1397 ق ) فرزند امام خمينى رهبر انقلاب اسلامى ايران , از شاگردان پدرش و آيت اللّه بروجردى و محقق داماد بود.
تفسير مورد بحث در چهار مجلد, به زبان عربى و شيوه استدلالى و فلسفى و عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف نـخـسـت يـك مقدمه كوتاه در دو بخش ياد مى كند كه اول به علم تفسير و معنى تفسير مـى پـردازد و دوم بـحـث خـود را به نامهاى چهارگانه قرآن و فرقان و الكتاب و الذكر اختصاص مى دهد.
سـپس تفسير را از سوره فاتحة آغاز كرده و تا آيه 46 سوره بقره ( الذين يظنون انهم ملاقوا ربهم و انهم اليه راجعون ) پيش رفته است ولى بقيه را اجل مهلت به اتمام آن نداده است .
شيوه اين تفسير مفصل و دايرة المعارف گونه است .
ايـن تـفـسـير مكررا طبع گرديده و از بهترين چاپهاى آن تحقيق و تصحيح آقاى محمد سجادى اصفهانى است كه در 1362 ش توسط وزارت ارشاد اسلامى طبع و منتشر گشته است .
منابع : تفسير القرآن الكريم خمينى ; معجم الدراسات القرآنية , 102.
تفسير قرآن راشد
اثر حسينعلى راشد ( 1324 ق - ح 1397 ق ) فرزند شيخ عباس تربتى معروف به راشد, از متكلمان و خطباى مشهور معاصر كه گفتارهاى دينى راديويى اش شنونده بسيار داشت .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى , شامل شرح سوره الحمد و بقره است .
مؤلف در تفسير آيات , شيوه مزجى را به كار برده است .
اين اثر در سال 1371 ش توسط انتشارات اطلاعات در تهران طبع گرديده است .
منابع : تفسر راشد; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/927 - 928.
تفسير مطهرى
مفسر آيت اللّه مرتضى مطهرى ( 1338 - شهيد در 1399 ق ) فرزند محمد حسين , از مشاهير علما و حـكـمـا و اصـلاحـگـران عصر جديد, برجسته ترين شاگرد علامه طباطبائى و امام خمينى ( - مطهرى , مرتضى ). مـفـسـر داراى تـفسيرهاى متعدد بر سوره هاى مختلف قرآن كريم است كه شفاهى و بر روى نوار ضبط شده بود و بعدا بازنويسى و تدوين و چاپ گرديده است .
از آثـار تـفـسـيـرى و قرآن پژوهى او عبارتند از: تفسير سوره هاى حمد و بقره كه توسط انتشارات صدراى قم در 1359 ش چاپ شده است .
و هـمچنين داراى تفسير بر سوره هاى انشراح , قدر, زلزله , عاديات , عصر, معارج , تين , علق , بينه , قـدر, قـارعه , و الليل , و الضحى , همچنين بر پنجاه و هفت سوره قرآن كريم از اواخر جزء بيست و چهار تا نزديك به پايان قرآن مى باشد.
از آثـار ديگر مفسر در علوم قرآن كريم عبارت است از جهاد و موارد مشروعيت آن در قرآن , انسان در قـرآن , آشـنائى با قرآن , و همچنين قسمتى از تفسيرها و آثار وى در علوم قرآن مجيد به عربى تـرجـمـه گرديده است و آنها عبارتند از: التعرف على القرآن الكريم , تفسير سورة الملك , تفسير الـقـرآن ( مـحـاضـرات عامه و خاصة ), التفكر فى القرآن , الجهاد و حالاته , المشروعة فى القرآن , القرآن و مسالة من الحياة القرآن يستدل بالحياة على التوحيد, معرفة القرآن .
منابع : مستدركات , اعيان الشيعة , 1/221; معجم الدراسات القرآنية , 69 به بعد.
قرن پانزدهم :
تفسير پرتوى از قرآن (پرتوى از قرآن ).
تفسير صدر
اثـر شـهـيـد سـيد محمد باقر ( 1353 - 1400 ق ) فرزند سيد حيدر صدر از علماى بزرگ شيعه و مراجع تقليد.
شهيد سيد محمد باقر صدر آثارى از خود در تفسير و فنون قرآن باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به فارسى و ساير زبانها ترجمه گرديده است .
از جـمـلـه تـفـسير و آثار وى در علوم مزبور: مقدمات فى التفسير الموضوعى للقرآن , الحرية فى القرآن , العمل الصالح فى القرآن , دراسات قرآنية , دروس من القرآن الكريم در زمينه فلسفه و تاريخ از ديدگاه قرآن كه تحت عنوان انسان مسؤول و تاريخ ساز به فارسى ترجمه شده است .
ترجمه فارسى ديگرى نيز از همين كتاب تحت عنوان سنتهاى تاريخى در قرآن منتشر شده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 9/184; تفسير و تفاسير جديد, 48; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 142, 203, 280.
تفسير سورة العصر
اثر امام موسى صدر ( ناپديد در سال 1400 ق ) رئيس مجلس اعلاى شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل سوره عصر است .
مؤلف با مشرب حكمى به سبك كلامى و استدلالى به تفسير و تاويل سوره عصر پرداخته است .
اين اثر در مجله امل لبنان شماره 397, سال 1985 م , منتشر گرديده است .
منابع : مجله امل , معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 88.
تفسير سورة الواقعه و آية فى مقعد صدق
[ تـفسير الصالحى ], اثر شيخ حسن ( 1310 - 1401 ق ) فرزند شيخ ميرزا على نقى برغانى صالحى , از مشاهير آل برغانى (- برغانى صالحى , شيخ حسن ). مـفـسـر بـا بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) و تفسيرهاى كهن به ويژه تفسير بـحـرالـعرفان و كنزالعرفان جدش شيخ محمد صالح برغانى حائرى ( م 1271 ق ) به تفسير سوره واقعه پرداخته سپس در آخر اين تفسير به تفسير آيه 54 - 55 سوره القمر ( ان المتقين فى جناب و نـهـر, فـى مـقـعـد صدق عند مليك مقتدر ) مبادرت كرده و به طور مبسوط با شيوه حكمى و عرفانى جسم برزخى را اثبات كرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وقفى ملا محمد صالح برغانى حائرى در كربلا محفوظ است .
مـنـابـع : تفسير سورة الواقعه ; مستدركات , اعيان الشيعة , 3/64; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/56; نقباء البشر, 4/1630.
| | | |
